Talaksang Panghanap sa Palaugnayan     (•••)

Kung ipapasok ang • 7-3.2, makikita ang pangkat na 7-3.2. Kung ipapasok ang pandiwa, makikita ang lahat ng pangyayari ng salitang pandiwa (sa wastong pagsasalita: ng pagkakahanay ng mga titik na pandiwa). Bunga ng paghahanap sa •• 4 o •• Pandako ang simula ng kabanatang 4 Pandako, Bunga ng ••• ang simula ng talaksang ito.
Lahat ng lahok sa talasalitan ang nasa talaksang ito. Dahil dito, mahaba ito at maaari mahirap na gamitin pag mabagal ang mobile internet. Pagkatapos ng paghahanap, kaya babalik sana sa isa-isang talaksan ng website na ito ( www.germanlipa.de  ).

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_such_kopf.html

Palaugnayan ng Wikang Filipino - Mga Nilalaman

0 0-2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14A 15A 16A Sy       🔎
Larawang buo

(•• 0, •• Nilalaman)

     
0 Salitang Pauna 0
Bagong mga Kaisipan Tungkol sa Palaugnayang Filipino
 0-1 Labas ng akda
     
0-2 Mga Ubod ng Palaugnayan Filipino 0-2
 0-2.0 Paunang salita ng Ubod. 0-2.1 Pangungusap. 0-2.2 Pagpapalawak ng pangungusap. 0-2.3 Parirala at pananda nito. 0-2.4 Panaguri at panandang ay. 0-2.5 Paniyak: Katiyakan. 0-2.6 Paniyak: Panandang ang. 0-2.7 Pantuwid at panandang ng. 0-2.8 Pandako at panandang sa. 0-2.9 Panlapag at pang-angkop na -ng/na. 0-2.10 Pang-umpog at panandang nang. 0-2.11 Parirala at uring-salita. 0-2.12 Mga hutaga. 0-2.13 Mga pandiwa. 0-2.14 Fokus ng pandiwa. 0-2.15 Paghahambing ng Filipino sa Inggles.
     
1 Patakaran ng Palaugnayang Filipino 1A/1 1A/2
1-1 Pambungad: Wikang Filipino1/1
1-1.1 Aghamwika sa Pilipinas. 1-1.2 Pambansang wikang Filipino. 1-1.3 Palaugnayan bilang paksa sa aming pagsusuri. 1-1.4 Pagkakabisang banyaga sa wikang Filipino. 1-1.5 Katawagang Filipino.
1-2 Mga pariralang nasa Filipinong pangungusap
1-3 Mga sangkap ng Patakaran1/2
1-4 Talahanayan ng Patakaran
1-5 Paliwanag ng Patakaran
1-5.1 Panaguri at paniyak. 1-5.2 Pariralang pantuwid at pandako. 1-5.3 Pariralang panlapag at pang-umpog. 1-5.4 Pagsasanga sa kanan. 1-5.5 Pagpapalawak ng Patakaran.
1-6 Mga pariralang pangkayarian at mga pariralang pangnilalaman
1-6.1 Pariralang pangkayarian at pananda. 1-6.2 Pariralang pangnilalaman. 1-6.3 Ibayong kadiwaan ng parirala.
1-7 Pag-uuri ng salita
1-7.1 Mga uring-salita (na pampalaugnayan). 1-7.2 Mga bahagi ng panalita. 1-7.3 Pagbuo ng salita.
1-8 Patakaran at aghamwika
1-9 Paghahalintulad ng pagkaunawa namin at ng ibang may-akda ↑ ↑
     
2 Panaguri at Paniyak 2A
2-1 Pambungad 2/1
2-2 Katangian ng panaguri at paniyak
2-2.1 Panaguri. 2-2.2 Paniyak. 2-2.3 Pagpapalitan ng panaguri at paniyak. 2-2.4 Pagkakapareho ng panaguri at paniyak.
2-3 Katiyakan at fokus
2-3.1 Katiyakan at fokus ng paniyak. 2-3.2 Katiyakan ng panaguri. 2-3.3 ANG na makaabay. 2-3.4 Katiyakan ng pantuwid at pandako.
2-4 Mga bahagi ng pariralang panaguri at paniyak2/2
2-4.1 Pariralang makangalan bilang paniyak. 2-4.2 Pariralang makangalan bilang panaguri. 2-4.3 Kabisaang buo ng pandiwa. 2-4.4 Pariralang pandiwa bilang panaguri. 2-4.5 Pariralang pandiwa bilang paniyak. 2-4.6 Pariralang pandako bilang panaguri. 2-4.7 Pang-uri at pang-abay bilang panaguri at paniyak. 2-4.8 Pariralang pang-ukol bilang panaguri at paniyak. 2-4.9 Sugnay bilang paniyak o panaguri.
2-5 Θ Pariralang panaguri at paniyak ↑ ↑
     
3 Mga Pariralang Pantuwid 3A
3-1 Pambungad at mga katangian ng pantuwid 3
3-2 Mga bahagi ng pariralang pantuwid
3-2.1 Pariralang makangalan sa pantuwid. 3-2.2 Pariralang pang-ukol sa pantuwid. 3-2.3 Iba pang parirala sa loob ng pantuwid.
3-3 Θ Pariralang pantuwid
3-4 Pagpapalitan ng pantuwid at pandako
3-5 Paghahalintulad ng pantuwid at pandako ↑ ↑
     
4 Mga Pariralang Pandako  
4-1 Pambungad 4
4-2 Paggamit at mga katangian ng pandako
4-3 Mga bahagi ng pariralang pandako
4-3.1 Pariralang makangalan sa pandako. 4-3.2 Pariralang SA-NG.
4-4 Pariralang pandakong malaya
4-5 Θ Pariralang pandako ↑ ↑
     
5 Mga Pariralang Panlapag at Pang-umpog 5A
5-1 Pambungad 5
5-2 Pariralang panlapag
5-2.1 Paggamit ng pariralang panlapag. 5-2.2 Pariralang panlapag walang pang-angkop.
5-3 Pariralang pang-umpog
5-3.1 Pariralang makagnalang pang-umpog. 5-3.2 Pariralang pangngaldiwa. 5-3.3 Panandang nang. 5-3.4 Iba't ibang salitang [nʌŋ]. 5-3.5 Pariralang pang-umpog at pang-angkop.
5-4 Θ Pariralang panlapag at pariralang pang-umpog ↑ ↑
     
6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa 6A
6-1 Pambungad 6/01
6-2 Mga kaganapan ng pandiwa
6-2.1 Pantuwid bilang kaganapan. 6-2.2 Pandako bilang kaganapan. 6-2.3 Panlapag bilang kaganapan. 6-2.4 Pagkakasunud-sunod ng kaganapan. 6-2.5 Sugnay bilang kaganapan.
6-3 Fokus ng pandiwa at katungkulan ng kaganapan
6-3.1 Fokus at katungkulan. 6-3.2 Mga katinigan: Balintiyak at tahasan. 6-3.3 Pagsanib sa tahasan at balintiyak.
6-3.4 Isa-isang mga fokus at mga katungkulan
6-3.4.1 Pandiwang walang fokus. 6-3.4.2 Tagaganap, tagahimok, tagaakala at tagagawa. 6-3.4.3 Fokus na panlagay. 6-3.4.4 Tagatiis.
6-3.4.5 Tagatanggap. 6-3.4.6 Fokus at katungkulang panlunan. 6-3.4.7 Sanhi. 6-3.4.8 Pagpalit. 6-3.4.9 Kagamitan. 6/02
6-3.5 Tagaganap sa Filipinong pangungusap
6-4 Mga panlapi ng pandiwa   Talahanayan
6-4.1 Θ Tungkulin ng panlaping makadiwa
6-4.2 Θ Palaanyuan ng pandiwa
6-4.2.1 Θ Paglalapi hinggil sa pagbabatay at banghay. 6-4.2.2 Θ Pangngaldiwa bilang kasapi ng paradigmang pambanghay. 6-4.2.3 Θ Panlaping p..- sa paglalaping Lb at Lp.
6-5 Pagkakabago ng pandiwa6/03
6-6 Banghay, pandiwari at pangngaldiwa
6-6.1 Mga paradigmang pambanghay   Talahanayan ng mga anyong pambanghay.
6-6.1.1 Pagbabago ng panlapi. 6-6.1.2 Pag-uulit ng pantig. 6-6.1.3 Diin.
6-6.2 Paggamit ng anyong pamanahon
6-6.2.1 Paggamit ng anyong pangnagdaan. 6-6.2.2 Paggamit ng anyong kasalukuyan. 6-6.2.3 Paggamit ng anyong panghinaharap. 6-6.2.4 Paggamit ng pawatas. 6-6.2.5 Θ Panahunan at pananaw.
6-6.3 Paggamit ng ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon
6-6.4 Mga pandiwari 6/04
6-6.4.1 Pandiwaring makauri. 6-6.4.2 Pandiwaring makaabay. 6-6.4.3 Pandiwaring makangalan.
6-6.5 Mga pangngaldiwa
6-6.5.1 Pangngaldiwang pangganap. 6-6.5.2 Pangngaldiwang pang-ulit.
6-6.6 Katatapos
6-7 Mga pariralang pandiwa
6-7.1 Kaganapan ng at panuring sa pandiwa. 6-7.2 Pandiwang nakakabit. 6-7.3 Θ Pariralang pandiwa. ↑ ↑
     
7 Mga Isa-isang Uring Pampalaanyuan ng Pandiwa 7A
7-0 Dalasan ng mga pandiwa 7/09
7-1 Mga pandiwang tahasang payak (ma-, mang-, -um- at mag-)
7-1.1 Pandiwang ma-. 7-1.2 Pandiwang mang-. 7-1.3 Pandiwang -um-. 7-1.4 Pandiwang mag-.
7-2 Mga pandiwang balintiyak na payak (-in, -an at i-) 7/10
7-2.1 Mga uring {DB10}, {DB11} at {DB20}. 7-2.2 Pandiwang -in. 7-2.3 Pandiwang -an. 7-2.4 Pandiwang i-.
7-2.4.1 Pandiwang di-tumpak na i-
7-2.5 Pagkakaugnay ng pandiwang payak na tahasan at balintiyak
7-3 Mga pandiwang may unlaping ma-7/11
7-3.1 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma-. 7-3.2 Pandiwang balintiyak na ma--an. 7-3.3 Pandiwang balintiyak na mai-. 7-3.4 Pandiwang maka-, makapag- at makapang-. 7-3.5 Pandiwang may dinidiinang unlaping ma-
7-3.5.1 Pandiwang balintiyak na ma-. 7-3.5.2 Pandiwang tahasang maka-.
7-3.6 Pandiwang tahasang may unlaping ma--an
7-4 Mga pandiwa ng paghimok na may panlaping pa- 7/12
7-4.1 Pandiwang magpa-, pa--an, pa--in at ipa-. 7-4.2 Pandiwang makapagpa-, mapa-, mapa--an at maipa-. 7-4.3 Pandiwang dinaglat na pa-.
7-5 Mga pandiwang may panlaping pag- 7/13
7-5.1 Pandiwang pag--in. 7-5.2 Pandiwang pag--an. 7-5.3 Pandiwang ipag-. 7-5.4 Pandiwang pag- na may kakayahan. 7-5.5 Pandiwang pag- na may pagkakataon.
7-6 Mga pandiwang may panlaping pang-
7-6.1 Pandiwang ipang-. 7-6.2 Pandiwang pang--an. 7-6.3 Pandiwang pang--in.
7-7 Mga pandiwang may panlaping sa- at ka- 7/14
7-7.1 Pandiwang may isa- at magsa-. 7-7.2 Pandiwang ka--an at ika-.
7-8 Mga pandiwang may iba pang mga panlaping mag-
7-8.1 Pandiwang magka- at magka-. 7-8.2 Pandiwang mag--an. 7-8.3 Pandiwang mag-um-. 7-8.4 Pandiwang magpaka-. 7-8.5 Pandiwang pangmaramihan.
7-9 Mga pandiwang maki- at anyong maladiwang paki-
7-9.1 Pandiwang maki-. 7-9.2 Anyong maladiwang paki-. 7-9.3 Anyong pa- bilang anyong dinaglat na paki-. ↑ ↑
     
8 Mga Ngalan at mga Pariralang Makangalan 8A
8-1 Pambungad at katuturan 8/1
8-2 Mga pangngalan
8-2.1 Mga panlaping bumubuo ng pangngalan. 8-2.2 Pangngalang tambalan. 8-2.3 Tanging mga pangngalan.
8-3 Kasarian at kailanan
8-3.1 Kasarian. 8-3.2 Kailanan.
8-4 Mga Panghalip
8-4.1 Panghalip na panao. 8-4.2 Panghalip na pamatlig.
8-4.3 Panghalip na panaklaw
8-4.3.1 kung, kahit at man. 8-4.3.2 Panghalip na panaklaw.
8-4.4 Panghalip na ANG. 8-4.5 Panghalip na NG. 8-4.6 Panghalip na SA. 8-4.7 Kaugnayang paari sa pamamagitan ng panghalip.
8-5 Talahanayan ng panghalip at pantukoy
8-6 Ubod ng pariralang makangalan8/2
8-6.1 Panghalip bilang salitang-ubod. 8-6.2 Mga pantukoy.
8-7 Panlapag bilang panuring sa pariralang makangalan
8-7.1 Pang-uri, pati na pamilang. 8-7.2 Pamilang na isa. 8-7.3 Panghalip na pamatlig bilang panuring. 8-7.4 Pangngalan bilang panlapag. 8-7.5 Pang-abay bilang panuring. 8-7.6 Pariralang pang-ukol bilang panlapag.
8-8 Pantuwid at pandako sa pariralang makangalan
8-8.1 Pantuwid. 8-8.2 Pandako.
8-9 Θ Pariralang makangalan↑ ↑
     
9 Mga Pang-uri at mga Pang-abay 9A
9-1 Pambungad 9/1
9-2 Mga pang-uri
9-2.1 Pang-uring walang panlapi
9-2.2 Pang-uring may panlapi
9-2.2.1 Pang-uring ma-. 9-2.2.2 Pang-uring pa-.
9-2.3 Pang-uring hango sa panghalip na pamatlig. 9-2.4 Pang-uring panaklaw. 9-2.5 Iba pang mga pang-uri. 9-2.6 Pang-uring nagagamit na pangngalan. 9-2.7 Kaantasan ng pang-uri. 9-2.8 Mga pamilang. 9-2.9 Pamparami.
9-3 Mga pariralang pang-uri
9-3.1 Pantuwid sa pariralang pang-uri. 9-3.2 Pandako sa pariralang pang-uri. 9-3.3 Panlapag sa pariralang pang-uri. 9-3.4 Θ Pariralang pang-uri.
9-4 Mga pang-abay 9/2
9-4.1 Pang-abay na hutaga
9-4.1.1 Pang-abay na pampananaw na na at pa
9-4.2 Pang-abay na untaga
9-4.3 Salitang pangnilalaman
9-4.3.1 Salitang-ugat. 9-4.3.2 Pang-abay na may panlapi. 9-4.3.3 Iba pang mga pang-abay.
9-4.4 Pang-uring nagagamit na pang-abay
9-5 Mga pariralang pang-abay
9-5.1 Pariralang pang-abay na may panuring. 9-5.2 Pariralang pang-abay na pang-ibaba. 9-5.3 Pariralang pang-abay na malaya. 9-5.4 Θ Pariralang pang-abay.
9-6 Pang-abay na pangmarahil9/3
9-6.1 Pang-abay na pangmarahil sa pariralang pandiwa
9-6.1.1 Panggitahil. 9-6.1.2 Gawing makangalan. 9-6.1.3 Gawing di-makangalan.
9-6.2 Pang-abay na pangmarahil bilang pangngalan. 9-6.3 Pang-abay na pangmarahil bilang pang-uri at pang-abay.
9-7 Pagtanggi
9-8 Salitang pang-usapan ↑ ↑
     
10 Mga Pang-ukol at mga Pariralang Pang-ukol 10A
10-1 Pambungad 10
10-2 Pariralang pang-ukol (pulutong na tungkol)
10-3 Pariralang nasa
10-4 Mga pangkaroon at mga parirala nito
10-4.1 Pandiwari sa pariralang pangkaroon.
10-5 Θ Pariralang pang-ukol ↑ ↑
     
11 Mga Pananda at mga Kataga 11A
11-1 Pambungad 11/1
11-2 Mga pananda
11-3 Mga kataga
11-4 Mga hutaga at mga yari nito
11-4.1 Yaring hutagang payak. 11-4.2 Katayuan ng hutaga. 11-4.3 Pagkakasunud-sunod ng hutaga.
11-5 Pang-angkop
11-5.1 Palaanyuan ng pang-angkop. 11-5.2 Hutaga at pang-angkop.
11-6 Panggitaga 11/2
11-6.1 Salitang makatukoy ng panggitaga. 11-6.2 Hutaga ng panggitaga. 11-6.3 Panggitagang paniyak. 11-6.4 Panggitagang pantuwid. 11-6.5 Panggitagang pangkaroon. ↑ ↑
     
12 Pagtatanong 
12-1 Pambungad 12
12-2 Mga salitang pananong na pamparirala
12-2.1 Mga panghalip na pananong. 12-2.2 Mga pang-uring pananong. 12-2.3 Mga pang-abay na pananong. 12-2.4 Mga pandiwang pananong.
12-3 Mga tanong na pampasiya at ba
12-4 Mga pariralang maaaring itanong
12-4.1 Pagtatanong ng panaguri. 12-4.2 Pagtatanong ng paniyak. 12-4.3 Pagtatanong ng pantuwid. 12-4.4 Pagtatanong ng pandako at ng pariralang malaya. ↑ ↑
     
13 Mga Pangungusap at mga Sugnay 13A
13-1 Pambungad 13/1
13-1.1 Pangungusap na payak at tambalan
13-2 Pangungusap na payak
13-2.1 Pangungusap na batayan
  13-2.1.1 Ayos na karaniwan. 13-2.1.2 Ayos na kabalikan. 13-2.1.3 Pangungusap na pang-utos.
13-2.2 Pangungusap na di-batayan
  13-2.2.1 Pangungusap na may panggitaga o panggitahil. 13-2.2.2 Pangungusap na walang paniyak. 13-2.2.3 Sugnay ng papapahayag ng pagsasalitang sinipi. 13-2.2.4 Pangungusap na putol.
13-2.3 Θ Kayariang pampalaugnayan ng pangungusap na batayan 13/2
  13-2.3.1 Pangungusap na may pariralang pandiwa bilang panaguri o paniyak. 13-2.3.2 Pangungusap na may pariralang makangalan bilang panaguri at paniyak. 13-2.3.3 Pangungusap na may pang-uri bilang panaguri o paniyak. 13-2.3.4 Pangungusap na may pariralang pang-ukol bilang panaguri o paniyak.
13-3 Mga parirala at mga pananda
13-4 Mga sugnay 13/3
13-4.1 Sugnay na walang pagkakakabit
13-4.2 Sugnay na may pangatnig
  13-4.2.1 Sugnay na may pangatnig at pananong. 13-4.2.2 Sugnay na may pangatnig at pandiwa sa pawatas.
13-4.3 Sugnay na makaangkop
  13-4.3.1 Pandiwa sa unahan ng sugnay na makaangkop. 13-4.3.2 Iba pang mga sugnay na makaangkop.
13-4.4 Yaring makaangkop13/4
  13-4.4.1 Pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit. 13-4.4.2 Pangungusap na payak na may pandiwang nakakabit. 13-4.4.3 Θ Pang-abay na pangmarahil at pandiwang nakakabit.
13-4.5 Sugnay na may magkasamang paniyak
13-4.6 Sugnay na pinaikli
  13-4.6.1 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang paniyak. 13-4.6.2 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang pariralang hindi paniyak. 13-4.6.3 Hindi paniyak ang pariralang kinaltas.
13-5 Mga kasulatan
 13-5.1 Pananalitang kanluranin. 13-5.2 Taglish. ↑ ↑
     
1A Mga Pangabit sa Patakaran ng Palaugnayang Filipino 1A/1 1A/2
2A Mga Pangabit sa Panaguri at Paniyak 2A
3A Mga Pangabit sa Mga Pantuwid 3A
5A Mga Pangabit sa Mga Panlapag at mga Pang-umpog 5A
6K Mga Pangabit sa Mga Pandiwa 6A
7K Mga Pangabit sa Isa-isang Uring Pampalaugnayan ng Pandiwa 7A
8K Mga Pangabit sa Mga Ngalan 8A
9A Mga Pangabit sa Mga Pang-uri at mga Pang-abay 9A
10K Mga Pangabit sa Mga Pang-ukol 10A
11A Mga Pangabit sa Mga Pananda at mga Kataga 11A
13A Mga Pangabit sa Mga Pangungusap 13A
     
14A Palasusian 
14A-1 Pambungad 14A
14A-2 Pangkaraniwan. 14A-3 Pandiwa. 14A-4 Pangngalan. 14A-5 Pang-uri at pang-abay. 14A-6 Panghalip. 14A-7 Mga iba pang bahagi ng panalita. 14A-8 Parirala. 14A-9 Sugnay. ↑ ↑
     
15A Talatawagan (Talaan ng mga katawagan) A-E F-N O-S T-Z  
16A Mga Sanggunian 16A
16A-1 Mga sangguniang pang-aghamwika. 16A-2 Iba pang mga sanggunian.

• 0 Salitang Pauna:
Bagong mga Kaisipan Tungkol sa Palaugnayang Filipino   (•• 0, •• Pauna)

Kaugaliang sa pananaw ng wikang pang-Europa ay sinusuri at nauunawaan ang balarila ng wikang Filipino. Noon pinag-aralan at sinaliksik ng paring Espanyol ang mga wika sa Pilipinas (inihambing nila ito sa wika nila at sa Latin at Griyego) at ngayon nagkakabisa sa wikang Filipino ang Amerikanong Inggles. Ngunit hindi pang-Europa ang ugat ng Filipino; ito'y kasapi sa angkan ng wikang pang-Austronesia. Dahil dito, mahirap ang pag-unawa ng Filipino kung ginagamit lamang ang mga paraan ng wikang pang-Europa. Buhat kay Bloomfield (1917), maliwanag ang mga pansariling katangian ng wikang Tagalog at ang pagkakaiba nito sa mga wikang pang-Europa. Ngayon mayroon pang pagsaliksik ng pagkakaisa at pagkakaiba ng mga wikang galing sa Silangan at Kanluran.

Dahil dito, tanging pamamaran ang pinagtatangkaan ko. Sumunod ako sa paraang noon ginamit ni Martin Luther upang isalin ang Biblia sa wikang Aleman. Iniaangkop ko ang sulat niya (1530) {1A-101 }:

"Huwag tanungin ang balarilang Espanyol o Ingles kung paano salitain nang mabuti ang Filipino. Kundi dapat tanungin si Inay sa bahay, ang mga bata sa kalsada, ang karaniwang tao sa palengke at pansinin ang bibig nila kung ano ang wika nila. Alinsunod dito dapat buuin ang balarilang Filipino; kung gayon, naiitindihan nila at nauunawaan nang mabuti ang wika nila."

Pumunta ako naman sa palengke at sa kalsada, pinansin ko ang bibig ng karaniwang tao, ngunit sinuri ko rin ang pananalitang nakasulat, mula sa mga tsismis sa Liwayway hanggang sa akda ng mga dalubhasa ng pamantasan. Ano ang nakita ko?

Katangi-tangi ang pagkakasunud-sunod ng salita sa pangungusap na Filipino. Karaniwang may salitang maikli sa harap ng salitang "mahalaga". Anim lamang ang bilang ng salitang maikling ito (ay, ang, ng, sa, -ng/na at nang). Tinatawag na 'pananda' ang mga ito, at 'parirala' ang tawag sa pagkasama ng salitang maikli at mahalaga. Ang mga pananda ang mga tanda ng tungkuling pampalaugnayan ng parirala kahit nasaan ito sa pangungusap. Ginagamit ko ang kaugaliang katawagan na 'panaguri' para sa pariralang may panandang ay. Bago ang tawag na 'paniyak' sa pariralang ang (kaugaliang tinatawag na 'simuno' o 'paksa').

Kapansin-pansin ang katangian ng paniyak. Palaging may katiyakan ito. Halimbawa ang sumusunod na pangungusap: Magaling ang Nakita ko ang pera ko. at Kaunti lamang ang nakita ko.; ngunit pangit ang sinasabi na Pera ko ang nakita ko. at Nakita ko ang kaunti lang. Dahilan nito ang katiyakan ng paniyak na Filipino; tiyak ang pera ko, ngunit di-tiyak ang kaunti lang. Ipinapakita ang isa pang katangian ng wikang Filipino sa halimbawang itaas: Maaaring magpalitan ang panaguri at paniyak. Kung walang katiyakan ang parirala, hindi maaari itong maging paniyak. Pagkatapos ng pagpapalitan ito'y panaguri, at may katiyakan ang bagong paniyak. Malimit na halimbawa ang mga pangungusap na pananong. Dahil sa katiyakan ng paniyak ay hindi ito maaaring itanong. Dapat magpalitan ang panaguri at paniyak. Magaling na sinasabi ang Sino ang kumain ng mangga? at hindi Ang sino ay kumain ng mangga?.

Sa aking palagay, ito ang balangkas ng palaugnayang Filipino. Hanggang dito ay hindi ko ginagamit ang kaugaliang katawagang 'bahagi ng panalita'. Pagkapasok ng parirala ipinapasok din ang pag-uuri-uri ng mga salita, kawangis ng kaugaliang bahagi ng panalita. Mahalaga sa akin ang maliwanag na balangkas na pampalaugnayan na may parirala bago dumating ang di-maliwanag na bahagi ng panalita sa palaanyuang Filipino.

May paghihinuha ang kaisipang ito. Mahigpit ang paghihiwalay ng pariralang may pananda sa bahagi ng panalita. Maaaring magamit na panaguri at paniyak ang iba't ibang bahagi ng panalita. Sa wikang Filipino, hindi palagi pandiwa ang panaguri at hindi palagi pangngalan ang paniyak. Mahaba ang talaan ng halimbawang para dito, ibig ipakita ang ilang halimbawa lamang: Maliit ako. (pang-uri bilang panaguri), Ano ang ginagawa mo? (pandiwa bilang paniyak) at Basahin ang nasa likod. (pandako bilang paniyak). Kung ganito, walang 'pandiwang pantulong' ang wikang Filipino.

Iba pang mga katanungan ang nakita ko at magaling na tugon ang pinunyagi kong hanapin. Sinuri ang kaibahang saligan ng ang at si (halimbawa: Nakita ko ang antok na si Ana.). Mapapansin ang magkaibang gawing pampaugnayan ng ng at sa. Sinuri din ang katangian ng pandiwang Filipino dahil wala itong banghay tungkol sa panauhan at kailanan. Kung kaya walang anyong 'finitum' ang pandiwa at saka walang mahalagang kaibahan ng anyong pandiwa sa pandiwari ('participium'). Iba pang paksa, pinalawak ko ang fokus ng pandiwa sa lahat ng kaganapan ng pandiwa. Nakita ko ding panghalip ang maaaring maging hutaga.

Pinagsama ko ang bagong mga kaisipan at ang napatibayang mga kaalaman upang gumawa ng matatag at ganap na paglalarawan ng palaugnayang Filipino.

• 0-1 Labas ng aking akda

Inilathala ang akda kong Syntax der filipinischen Sprache - Palaugnayan ng Wikang Filipino (sa wikang Aleman at Filipino) sa aklatan na pandigital na Qucosa ng Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB, Saxon State Library - Regional and University Library Dresden, Germany). Maaaring kunin (para pagbasa at paglilimbag) sa URN ng Deutsche Nationalbibliothek (German National Library) na http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:bsz:14-qucosa2-360807 . Inilathala noong 12 Nobyembre 2019, may laki ng 9.6 MB (744 pahina).

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_pamagat.html

0-2 Mga Ubod ng Palaugnayan Filipino   (• Ubod)

• 0-2.0 Paunang Salita

Ginagamit natin araw-araw ang wika. Karaniwang hindi natin iniisip kung paano ito ginagamit, tama at mabuti/magaling ito. Kagamitan lamang ang wika upang magsalita, makinig, mag-usap.

Kagamitan ba lamang at walang iba pa ang wika natin? Kung sanggol at saka batang maliit tayo, dami-daming oras oras-oras natuto tayong makinig at magsalita kay Ina, sa mga kapatid, sa mga kalaro at sa tibi. Kagamitan ba lamang ang natutuhan? Hindi, naging bahagi ito ng buhay natin. Pinaglaruan natin ang salitang ito, inawit natin ang salitang ito at bagong salita ang nilikha natin. Talagang bahagi ng buhay ang wikang kinagisnan.

Ngayon, kaya nating gamitin ang wika nang walang tanging pag-iisip. Kahit kagamitan sa buhay natin, sana'y tingnan nang puspusan ang wika natin. Kung ganito, baka may matutuklasan tungkol sa diwa natin, sa kilos ng kapwa mga Pilipino, sa mga ugali ng lipunan natin.

Gusto naming tingnan, suriin at unawain ang palaugnayan ng wika natin. Ang palaugnayan ang balangkas ng wika. Inilalahad dito ang paggamit ng salita upang ipahayag ang mga kaisipan, upang buuin ang pakikipag-usap.

Karaniwang inihahambing ang wika natin sa ibang wika. Kung gustong suriin at unawain ang lipad ng ibon, inihahambing ba ang ibon sa isda? Siyempre, hinding-hindi! Paano ang pagbuo, ano ang mga alituntunin kung nag-uusap tayo sa wika natin? Ito ang mga katanungang gustong tingnan at suriin at hindi ang paksa kung paano nakikipagtalastasan ang tao sa ibang dako ng daigdig.

 
Sa "Palaugnayan ng Wikang Filipino" (sa internet www.germanlipa.de/filipino/ug_pamagat.html) ay inilalahad nang puspusan ang paksa ng sanaysay na ito sa tatlong daang pahina. Pati doon may pangabit ng mga sanggunian at talatawagan ng katawagang pang-aghamwika.

• 0-2.1 Pangungusap

Bumubuo ng mga pangungusap ang usapan, pati ang sinusulat at ang binabasa. Inilalarawan ng isang pangungusap ang isang kaisapang buo. May kahulugang sarili ang bawat pangungusap:

Pumapasok sa paaralan si Ligaya.
May ginagawa pa ang kapatid ko.
Guro si Kuya Pedro.
Nasaan ang sapatos ko?
Suriin natin ang pangungusap na ito.
Ako ay Pilipino.

May dalawang bahagi ang pangungusap na Filipino:

Pumapasok sa paaralan  si Ligaya.
May ginagawa pa  ang kapatid ko.
Guro  si Kuya Pedro.
Nasaan  ang sapatos ko?
Suriin natin  ang pangungusap na ito.
Ako  ay Pilipino.

Hindi magkapareho ang dalawang baghagi ng pangungusap. Dahil magkaiba ang dalawa, kailangan ng dalawang katawagan. Tinatawag na panaguri ang isang bahagi. Para sa ibang bahagi, ginamit noon ang tawag na 'simuno' at ngayon karaniwan ang tawag na 'paksa'. Gusto naming ipasok ang bagong katawagang paniyak.

May dalawang bahagi ang pangungusap, panaguri at paniyak.

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.1)

• 0-2.2 Pagpapalawak ng pangungusap

Nakita natin na may dalawang bahagi ang pangungusap na Filipino. Maaaring palawakin ang pangungusap sa iba pang karagdagang tinatawag na malaya (may salungguhit ang mga ito sa ibaba). Buo pang kaisipan ang pangungusap kung inalis ang karagdagang malaya.

Matalino ako.
Sa isip ko matalinoako.
 Naglaba si Nanay.
Kahaponnaglaba si Nanay.
 Naglaba si Nanay kahapon.

Gayunman, karaniwang hindi palawakin ang pangungusap mismo, ngunit ang panaguri at paniyak nito sa tulong ng panuring. Nandito ang ilang halimbawa (may salungguhit ang panuring):

Kumain ng rambutan  ang kapatid ko.
Pumapasok sa paaralan  ang batang babae.
Binigyan ko ng pera  ang pinsang si Lea.
Biglang nawala  ang dagang maliit.
Talagang maganda  ang pula mong damit.

Maaaring binuo ang pangungusap na mahaba na may maraming iba't ibang bahagi, panuring at karagdagan. Upang ayusin ang mga ito at upang maintindihan ang nilalamang tama ng pangungusap, may kasangkapang tangi ang wikang Filipino. Gagamitin sa sumusunod na mga pahina ang katawagang parirala at pananda upang unawain ang kasangkapang ito.

• 0-2.3 Parirala at pananda nito

Ang wikang Filipino ay may tanging salitang maikli na maaaring ilagay sa harap ng karaniwang salita. Tinatandaan ng pananda - itong salitang maikli - ang tungkulin ng salita sa pangungusap upang ayusin at unawain ang lahat. Sa sumusunod na mga pangungusap may salungguhit ang pananda.

Kumain ng rambutan ang kapatid ko.
Pumapasok sa paaralan ang batang babae.
Talagang maganda ang pula mong damit.
Pagkatapos ng gumising ay bumangon ang bata.
Nakakatawa ako nang buong laya.

May anim na pananda ang wikang Filipino, limang "karaniwang" salitang ang, ay, ng, sa, nang at tanging yaring pang-angkop na -ng/na.

Katangian ng wikang Filipino ang mga pagkakasama ng pananda at salitang "mabigat", tinatawag na parirala ang pagkakasama. Tinatawag na salitang pangnilalaman ang mga salitang "mabigat" na kayang bumuo ng parirala. Sa sumusunod na mga pahina ipinapakita na mayroon ding pariralang walang pananda. Pangkaraniwan, "hanay" ng pariralang may pananda o wala ang pangungusap na Filipino:

Pagkakasunud-sunod ng parirala ang pangungusap na Filipino.
Pangkaraniwan, pananda at salitang pangnilalaman ang bahagi ng parirala.

May anim na parirala ang wikang Filipino:

ay bumangon  Panaguri
ang kapatid  Paniyak
ng rambutan  Pantuwid
sa isip  Pandako
-ng babae  Panlapag
nang buong laya  Pang-umpog

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.3)

• 0-2.4 Panaguri at panandang ay

Paunahing bahagi ng pangungusap na Filipino ang panaguri. Maraming uri ng panaguri ang wika natin (minamarkahan ang panaguri sa salungguhit):

[1] Pumapasok sa paaralan si Ligaya. (Pandiwa)
[2] Mabango ang bulaklak. (Pang-uri)
[3] Guro si Kuya Pedro. (Pangngalan)
[4] Nasa paaralan ang mga bata. (Pariralang pang-ukol)
[5] May ginagawa pa ang kapatid ko. (Pariralang pangkaroon)

Sa lahat ng halimbawa [1-5], sa harapan ng pangungusap ang panaguri. Hindi kataon ito. Karaniwang umuuna ang panaguri sa paniyak sa pangungusap na Filipino:

Sa karaniwang ayos, sumusunod ang paniyak sa panaguri.
Kalimitan, nasa unahan ng pangungusap ang panaguri.

[6] Pagkatapos ng gumising ay bumangon ang bata.
[7] Sana'y sumikat ang araw.
[8] Ako ay Pilipino.
[9] Ang estudyante ay maasikaso.

Sa pangungusap [6-9], may panandang ay ang panaguri. Hindi kailangan ito kung sa unahan ng pangungusap ang panaguri [1-5]. Maaaring gamitin ang panandang ay kung may iba pang parirala sa harap nito [6 7].

Dapat gamitin ang panandang ay kung nasa harap ng panaguri ang paniyak [8 9]. Kung gustong bigyan ng diing tangi ang paniyak ay puwedeng pumili ng paggamit ng ay gaya ni George Canseco sa awitin niyang "Ako ay Pilipino" [8].

Pati may tao (marami sa mga paaralan) na mahilig sa tuwi-tuwing paggamit ng ay kasama sa paniyak na iniuuna. Pananalitang "pormal" daw ito at dapat daw gamitin sa importanteng kalagayan at sulat [9].

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.4)

• 0-2.5 Paniyak: Katiyakan

Pinangalanan naming paniyak ang isa sa dalawang bahagi ng pangungusap dahil may katiyakang likas ito. Ano ang ibig sabihin? "Puwedeng hawakan sa kamay" ang bagay na tiyak, umiiral ito at tangi ito. Ilang halimbawa ang sumusunod: pera ko, aso natin, kapatid ko, ikaw (may salungguhit sa ibaba). Di-tiyak ang mga ito: pera, aso, bata ng kapitbahay, ano?, wala, kaunti lang (may titik na pahilig sa ibaba).

May ginagawa pa ang kapatid ko.
Nasaan ang sapatos ko?
Ako ay Pilipino.

Sa wikang Filipino palaging may katiyakan ang paniyak. Hindi kailanman puwedeng ialis ang katiyakan sa paniyak (kung kaya pinili namin ang tawag na paniyak).

May katiyakang likas ang paniyak sa wikang Filipino.

Ano ang nangyayari sa mga bagay na di-tiyak na bawal maging paniyak? Maaaring pagpalitan ang panaguri at paniyak. Pagkatapos ng pagpapalitan ay panaguri ang bagay na walang katiyakan:

Hinahanap ko ang pera ko. (Tiyak = Paniyak)
Pera ang hinahanap ko. (Di-tiyak = Panaguri)
Kumain ng buto ang aso natin. (Tiyak = Paniyak)
Aso ang kumuha ng buto. (Di-tiyak = Panaguri)

Sa pangungusap na pananong, hindi tiyak ang tatanungin. Dahil dito, palagi panaguri ang pananong sino? at ano?. Kung tiyak ang sagot, maaari itong maging paniyak:

Sino ang kumain ng rambutan? (Di-tiyak = Panaguri)
Kumain ng rambutan ang kapatid ko. (Tiyak = Paniyak)
Bata ng kapitbahay ang kumain ng rambutan. (Di-tiyak = Panaguri)
Ano ang nakita mo? (Di-tiyak = Panaguri)
Wala ang nakita ko. (Di-tiyak = Panaguri)
Kaunti lang ang nakita ko. (Di-tiyak = Panaguri)
Nakita ko ang pera ko. (Tiyak = Paniyak)

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.5)

• 0-2.6 Paniyak: Panandang ang

Panandang ang ang pananda ng paniyak (may salungguhit ang paniyak sa ibaba). Ginagamit ang panandang ito sa harapan ng paniyak kung hindi tao o bagay ang paniyak [1 2]. Pati karaniwang ginagamit ang ang kung tao o bagay ang paniyak [3 4].

[1] Ako ang nagluto ng hapunang masarap.
[2] Sino ang nasa halamanan?
[3] Kinain ng bata ang mangga.
[4] Kumain ng mangga ang bata.

Dahil may katiyakan ang paniyak ay pati tanda ng katiyakan ang ang. Matipid tayo sa wika natin: Kung may ibang tanda ng katiyakan ay hindi kailangan ang ang. Talagang tiyak ang mga taong may tawag na si ... [6]. At talaga ding tiyak ang tao kung tinatawag nito sa pamamagitan ng panghalip na ako, ikaw, ... [8]:

[5] Nakita ko ang nanay sa tindahan.
[6] Dumating na si Nanay.
[7] Naglalaro ang bata.
[8] Naglalaro siya.

Ginagamit ang salitang si sa harap ng pangalan ng tao. Tinatawag na pantukoy ang si. Kasama ng pangngalan ito, hindi kahalili ng panandang ang. Sa halimbawa [10 12] ay dapat gamitin ang panandang ang kahit halatang tiyak ang paniyak:

[9] Nag-aaral si Ana.
[10] Nag-aaral ang masipag na si Ana.
[11] Nasaan ang aso? Nasa kalsada ito.
[12] Nasa kalsada ang mga ito.

• 0-2.7 Pantuwid at panandang ng

Sa bahaging 2 ipinakita na may pariralang maaaring palawakin ang bahagi ng pangungusap. Isa sa mga pariralang ito ang may panandang ng. Tinatawag naming pantuwid ang pariralang ito. Panuring sa iba pang parirala ang pantuwid. Dapat sumunod sa pariralang itinuring ang pantuwid. Kung kaya hindi puwede nasa harapan ng pangungusap ang pantuwid.

Kinagat ng aso ang bata. (Kaganapan ng at panuring sa pandiwa)
Binigyan ng bata ng bola ang kaibigan niya.
(Kaganapan ng at panuring sa pandiwa)
Ayaw ng batang matulog. (Kaganapan ng at panuring sa pandiwa)
Naglalaro ang bata ng kapitbahay. (Panuring sa pangngalan)
Puno ng tubig ang baso. (Panuring sa pang-uri)

Maaaring pangngalan ng taong may pantukoy si (o maramihan nitong sina) sa loob ng pantuwid. Kung gayon, pinagsasama ang panandang ng at ang pantukoy:

Kinain ng bata ang mangga.
Kinain ni Nene (ng si Nene) ang mangga.
Kinain nina Nene (ng sina Nene) ang mga mangga.

Hindi ginagamit ang panandang ng kung kasama ito sa panghalip. May tanging anyong NG ang panghalip na panao at pamatlig:

Kinain ng bata ang mangga.
Kinain niya (ng siya) ang mangga.
Nakikita mo (ng ikaw) ba ang bahay namin (ng kami)?
Gusto ko (ng ako) ng isang kilo nito (ng ito).

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.7)

• 0-2.8 Pandako at panandang sa

May iba pang parirala na tinatawag na pandako, sa ang pananda nito. Malawak ang saklaw ng pandako. Maaaring gamitin bilang panuring (at madalang, bilang panaguri). Pati ang pandako ay bumubuo ng pariralang malaya at maaaring nasa unahan ng pangungsap.

Pupunta ako sa palengke. (Kaganapan ng at panuring sa pandiwa)
Kilala ko ang iyong kaibigan sa Australia. (Panuring sa pangngalan)
Sa kanino ang bola? (Panaguri)
Sa gabi uuwi ako. (Pariralang malaya)

Pinagsasama din ang sa at pantukoy. Mayroon ding tanging panghalip na SA.

Ibinigay ko kay Lora (sa si Lora) ang bola.
Ibinigay ko sa kanya (sa siya) ang bola.
Pupunta ako doon (sa iyon).

Kung iniuuna at ikinabit sa pamamagitan ng pang-angkop, inilalarawan ng panghalip na SA ang kaugnayang paari. Kapareho ang kabuluhan ng panghalip na SA na nauuna (may pang-angkop) at panghalip na NG na inihuhuli (walang pang-angkop). Walang tanging "panghalip na paari" ang wikang Filipino.

Aking mga magulang.
Mga magulang ko.

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.7)

• 0-2.9 Panlapag at pang-angkop na -ng/na

May tanging yari ang wikang Filipino na tinatawag na pang-angkop. May dalawang anyo ang pang-angkop: Ginagamit ang dinadagdagang -ng kung "puwede ang bigkas nito". Pangalawang anyo ng pang-angkop ang salitang ibinukod na na. Magkatulad ang kahulugan at tungkulin ng dinadagdagang -ng at ng bukod na na.

Magandang bulaklak. Bulaklak na maganda.
Itong bahay. Bahay na ito.
Biglang bumangon ang bata.
Mabilis na bumangon ang bata.

Pananda ng pariralang panlapag ang pang-angkop. Inihuhudyat nito ang baitang sa itaas o ibaba. Sa unang halimbawa, bulaklak ang nasa itaas at maganda bilang panuring ang nasa ibaba. Sa ibang salita: Nasa "palapag na ibaba" ang maganda. Sa sumusunod na halimbawa may salungguhit ang panlapag at may titik na pahilig ang salitang niyang pang-itaas. Palaging panuring sa ibang salita ang pariralang panlapag.

Magandang bulaklak. Bulaklak na maganda.
Itong bahay. Bahay na ito.
Biglang bumangon ang bata.
Mabilis na bumangon ang bata.
Gustong kinain ng bata ang mangga.

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.9)

• 0-2.10 Pang-umpog at panandang nang

Sa tabi ng limang pariralang inilalahad sa itaas, may pulutong ng yaring maaari ring ipalagay na parirala. Sa kasalungat ng pariralang naturan sa itaas, nag-iisa ang yaring ito sa pangungusap at mahina ang kaugnayan nito sa iba pang mga bahagi ng pangungusap. Tinatawag na pang-umpog ang pariralang malayang ito. Kung sa harapan ng pangungusap - ito ang katatayuan nitong karaniwan - walang pananda ang mga ito:

Isang oras tumagal ang pagsisiyasat.
Buong laya nakakatawa ang kapatid ko.
Pag-uwi mo mamamalengke ako.
Pagkahinga ikinuwento niya ang nangyari.
Kanina dumating si Ate.
Magdamag hindi nakatulog ang bata.

May pang-umpog na maaaring ilagay sa hulihan ng pangungusap at may ilan sa loob ng pangungusap. Upang ihiwalay ang pariralang ito sa ibang bahagi ng pangungusap, maaaring gamitin ang salitang nang. Kung kaya ipinapalagay itong pananda ng pang-umpog.

Tumagal ang pagsisiyasat nang isang oras.
Nakakatawa ang kapatid ko nang buong laya.
Dumating si Ate nang kanina.
Dapat basahin nang puspusan ang aklat na ito.

• 0-2.11 Parirala at uring-salita

Bumubuo ng pangungusap Filipino ang mga pariralang may sumusunod na katangian:

Parirala ang mga sangkap ng pangungusap na Filipino.
May anim na magkakaibang parirala ang wikang Filipino.
May pananda ang parirala upang ihudyat ang tungkulin ng parirala sa pangungusap.
Binubuo ng pananda at salitang pangnilalaman ang parirala.
May kalagayan kung saan kinakaltas ng parirala ang pananda.
Halos bawat salitang pangnilalaman ang maaaring bumuo ng halos lahat ng parirala.
Panaguri at paniyak ang pangunahing parirala.
Isinasailalim o malaya sa pangungusap ang iba pang mga parirala.

Binubuo ng dalawang uring-salita ang parirala. Salitang pangnilalaman ang tunay na nilalaman. At pananda (salitang pangkayarian) ang naghuhudyat ng tungkulin ng parirala sa pangungusap. Bukod sa dalawang uri, may isa pang uring-salita ang wikang Filipino. Palaging nag-iisa ang salitang ito na tinatawag na kataga. Hindi nito kayang bumuo ng parirala, at wala itong panuring. Napakahalaga ang pulutong ng hutaga na inilalahad sa bahaging {0-2.12}

May tatlong uring-salita ang wikang Filipino:
   Salitang pangnilalaman (bahay, ikaw, matulog, kahapon)
   Salitang pangkayarian (ang, sa, sina)
   Kataga (pa, naman, halos, kung, naku)

Sa tabi ng uring-salita ay maaaring gamitin ang kaugaliang mga bahagi na panalita (pandiwa, pangngalan atbp.).

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.11)

• 0-2.12 Mga hutaga

Sa tabi ng parirala, salitang maikli na may katangiang pansarili ang maaaring gamitin sa pangungusap na Filipino. May tanging katatayuan sa pangungusap ang salitang ito. Tinatawag na hutaga (katagang inihuhuli) dahil palaging kasunod ng kagyat sa salitang makatukoy (salitang pangnilalaman) ang mga ito. Dahil dito hindi kailanman nasa unahan ng pangungusap ang hutaga.

Hindi na kumain ang bata.
Ikaw ba kaya ang kumuha ng pera.
Kumain muna ang bata bago umalis.
Malaki na nga ako, isang ganap na dalaga.
Hindi nga pala puwede.

Mapapansin na maaari ding kumikilos ang panghalip na ANG at NG gaya ng hutagang naturan. Kung gayon, hindi ito parirala, pinapalitan ng hutaga ang pariralang paniyak o pantuwid at hindi na salitang pangnilalaman ang panghalip, naging kataga ito.

Lininis pa ba ng bata ang mesa?
Lininis mo pa ba ang mesa?
Palaging hinahanap ng ina   ang susi ng bahay.
Palagi niya itong hinahanap.
Gustong marinig ng apo ang kuwento ni Lola.
Gusto ko pong marinig ang kuwento ninyo, Lola.
Dinadalaw ba rin ni Lea   si Ligaya?
Dinadalaw ka ba rin niya?

Kung nasa isang katatayuan ang higit sa isang hutaga, may tuntunin para sa pagkakasunud-sunod ng hutaga. Hindi ito pinagpapasiyahan ng tungkuling pampalaugnayan, ngunit ng pagbuo ng hutaga: Palaging unuuna ang hutagang isapantig sa hutagang dalapantig.

Kumain ka na ba? Oo, kumain na ako.
Palagi ka niyang dinadalaw. Palagi niya akong dinadalaw.
Gusto mo bang sumama? Gusto ba ninyong sumama?

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.12)

• 0-2.13 Mga pandiwa

Maaaring ibukod nang mabuti ang bahagi ng panalitang pandiwa sa iba pang bahagi. Banghay ng panahunan ang pansarili nitong katangian. May apat na anyong pamanahon ang lahat ng mga pandiwa: Pangnagdaan, kasalukuyan, panghinaharap at pawatas. Ginagamit ang anyong pamanahon upang ihudyat ang "lipas na - ngayon - hindi pa". May tanging paggamit ang pawatas, maaari nitong ihudyat ang pangyayaring "kahit kailan, palagi".

Malimit, salitang-ubod ng panaguri ang pandiwa. "Pinalilibutan" ng mga pariralang makangalan ang pandiwa, tinatawag itong kaganapan ng pandiwa. Paniyak, pantuwid, pandako o panlapag ang kaganapan ng pandiwang makataguri:

Natutulog ang bata. (Paniyak)
Kinain ng bata ang mangga. (Pantuwid)
Pupunta ako sa paaralan. (Pandako)
Nabansagan siyang Mang Pepe. (Panlapag)

Maaaring maging paniyak ang pandiwa. Kung gayon ay panaguri, pantuwid, pandako o panlapag ang kaganapan ng pandiwa.

Ako ang kumain ng mangga. (Panaguri, pantuwid)
Si Ate ang pupunta sa palengke. (Panaguri, pandako)

Kung panaguri o paniyak ang pandiwa, karaniwang may kawani ito. May kabisaang pang-ubod ang pandiwa sa pangungusap.

Maaari ding gamitin ang pandiwa sa katatayuan kung saan "walang lugar" para sa kaganapan. Kung gayon, walang kabisaang pang-ubod ang pandiwa:

Hindi masarap ang niluto mo. (Pandiwa = Paniyak)
Tingnan mo ang ganda ng ginagawa niya. (Pandiwa = Pantuwid)
Naghihintay sila sa sasabihin ng ama nila. (Pandiwa = Pandako)
May ginagawa pa ako. (Pandiwa = Pariralang pangkaroon)
Nakita ko ang batang lumalakad. (Pandiwa = Panlapag)

• 0-2.14 Fokus ng pandiwa

Sa pahinang nauuna, inilalarawan na may kaganapan ang pandiwang may kabisaang pang-ubod. Isa sa mga kaganapan ang paniyak na binibigyan ng diin na tangi, tinatawag ito: Nasa fokus ng pandiwa ang paniyak. Sa wikang Filipino, karaniwang may higit sa isang pandiwa ang angkan ng salitang-ugat. Magkakaiba ang fokus ng magkakaibang pandiwa, at inihuhudyat ang pandiwa kung anong kaganapan sa fokus. Kung kaya maaaring piliin ang kaganapang may fokus:

Nagbigay ng bola sa bata ang lola. (Fokus na tagaganap)
Ibinigay ng lola sa bata ang bola. (Fokus na tagatiis)
Binigyan ng lola ng bola ang bata. (Fokus na tagatanggap)
Sakyan mo ang kotse. (Fokus na lunan)
Labis kong ikinatuwa ang pagdalaw mo. (Fokus na sanhi)

Sa pangungusap na itaas, pinipili ng nagsasalita ang pandiwa at ang kaganapang may fokus nito upang ibigay ang diin sa kaganapang gusto niya. Bukod dito, maaaring gamitin ang pagpapalitan ng fokus para diin at katiyakan ang ibigay sa isa sa mga kakaganapan o alisin ito. Kailangan ito sa ilang pulutong ng tanong.

Mamaya kakain ako ng mangga. (Pantuwid, di-tiyak)
Mamaya kakainin ko ang manggang ito. (Paniyak, tiyak)
Ano ang kakainin mo? (Tanong sa panaguri / tagatiis)
Ako ang kumain ng mangga. (Diin sa tagaganap)
Kinain na ang mangga. (Walang tagaganap)

Paghahambing ng Filipino sa Inggles (0-2.15.14)

0-2.15 Paghahambing ng Filipino sa Inggles

Pangkalahatan
Kung inihahambing ang wika natin sa ibang wika, karaniwang pinipili ang wikang Inggles bilang kahambing. Bakit ba? Pangunahin, noon sinakop ng Estados Unidos ang kapuluan natin at ipinasok ang paraan ng pag-aaral na nababatay sa paggamit ng wikang Inggles. Dahil dito naging wikang "likas" sa atin ang Inggles. Ngayon mahalaga ang Inggles sa pakikipagtalastasang pandaigdig. Talagang tama ito, ngunit tamang kahambing ba ang wikang ito sa ating wika? Galing sa ibang hating-daigdig ang Inggles, pinatubo ng lahing may ibang diwa at kabihasnan. Kahit mahalaga sa atin, malayo sa ating diwa at buhay ang wikang Inggles.

0-2.15.1 Pangungusap
Binubuo ng dalawang bahagi, panaguri at paniyak, ang pangungusap na Filipino. Kasalungat nito ang pagbuo ng pangungusap sa Inggles (at sa iba pang wikang pang-Europa); nasa unahan ng pangungusap niyon ang pandiwang may banghay (hinggil sa panauhan at kailanan). Nasa ibaba nito ang ibang bahagi ng pangungusap. Dahil dito sa balarilang Inggles hindi kailangan ang katawagang panaguri. Isa sa mga kawani ng pandiwa ang 'subject' doon.

0-2.15.3 Parirala at pananda nito
Walang pananda ang wikang Inggles. Dahil dito, may kahirapan ang tagahambing upang ipaliwanag ang pananda. May taong sinasabing 'auxiliary verb' ang ay. Puwedeng marinig na pantukoy ng pangngalan ang ang (at nagiging pangngalan ang lahat na yaring may ang). Pang-ukol daw ang ng at sa. Tangi daw ang pang-angkop na -ng/na.

0-2.15.4 Panaguri at panandang ay
Sa pangungusap na Inggles, iniuuna ang 'subject' sa 'verb'. Sa wikang Filipino, ginagamit lamang ang pagkakasunud-sunod na ito (paniyak bago panaguri, may ay) sa pananalitang tangi. Sa kabilang dako, may taong ginagamit ang pagkakasunud-sunod na ito upang gayahin ang pagbuo ng pangungusap na Inggles (baka Ako ay nagmamahal sa iyo ang sabi nila sa halip ng Mahal kita). Sa wikang Filipino, dapat daw din itong gamitin kung "pormal" o "opisyal" ang pananalita.

May pandiwa ang lahat ng pangungusap na Inggles. Kung walang ibang pandiwa, ginagamit ang pandiwang 'to be'. Walang katumbas na tunay ng 'to be' ang wikang Filipino at hindi kailangan ng pandiwa ang pangungusap. Sa kabilang dako, may panandang ay ang Filipino. May taong sinasabi na katumbas ng 'to be' ang ay. Ngunit may kahirapan sila kung ginagamit ang ay kasama sa pandiwa (halimbawa: Ako ay nagluluto.) Upang lutasin ito, alam nila na may 'progressive present tense' na gumagamit ng 'present participle' ang Inggles. Parang iangkop ang Filipino sa Inggles, sabi nilang 'participle' ang pandiwang Filipino. Kung kaya, para sa kanila pagsalin ng Araw-araw ako ay kumakain ng saging. ang 'Every day I'm eating bananas.' Sa dalawang wika may banghay na pamanahon ang pandiwa, 'to be' sa Inggles at kumain sa Filipino. Walang banghay ang panandang ay at ang 'participle' na 'eating'. Dahil dito sa Inggles: 'I'm eating. - I was eating.' at sa wika natin: Ako ay kumakain. - Ako ay kumain.

0-2.15.5 Paniyak: Katiyakan
Walang katiyakang likas ang 'subject' sa Inggles. Iba ang pagtatanda ng katiayakan doon. May pantukoy na tiyak at di-tiyak ('definite and indefinite article') ang pangngalan upang ihudyat ang katiyakan. Maaaring bunga ng paghahambing na mali ang sabing katumbas sa pantukoy na tiyak na 'the' ang pananda ng paniyak na ang.

0-2.15.7 Panandang ng at sa
Walang pananda ang wikang Inggles. Doon iba ang paraan kung paano buuin ang pangungusap na katumbas ng Filipinong pangungusap na gumagamit ng panandang ng at sa. Walang salitang tangi ang ginagamit sa Inggles ('I gave you the book.') o pang-ukol ang ginagamit doon ('The book was given to you by me.'). Dahil ginagamit ang pang-ukol na Inggles upang isalin ang panandang ng at sa, sabi daw pang-ukol din ang panandang Filipino.

0-2.15.9 Panlapag at pang-angkop na -ng/na
Mahirap ang paghahambing ng pang-angkop na -ng/na dahil wala itong katumbas sa wikang Inggles. Kung ihambing ang dalawang wika, karaniwang malabo ang pagpapaliwanag ng pang-angkop at ng tungkulin nito.

0-2.15.11 Parirala at uring-salita
May isa lamang pag-uuri ng salita ang wikang Inggles, ito ang mga bahagi ng panalita. Dahil sa pag-iral ng parirala sa Filipino, may iba pang pag-uuri ang wikang Filipino na tinatawag na tatlong uring-salita. Sa kabilang dako, malabo ang pagkakaiba ng iba't ibang bahagi ng panalita sa wikang Filipino.

0-2.15.12 Mga hutaga
Mahalaga ang hutaga sa wikang Filipino. Mapapansin ang pagbabago ng panghalip mula sa salitang pangnilalaman hanggang sa hutaga na salitang pambukod. Walang katumbas ang wikang Inggles.

0-2.15.14 Fokus ng pandiwa
Maaaring ihambing ang Filipinong paraan ng fokus ng pandiwa sa 'voice (diathesis)' ng Inggles. Mas malawak ang paraan ng fokus at magkaiba ang pagbuo ng fokus at ng 'voice'. Sa Inggles, anyong iba't iba ng isang pandiwa ang binubuo, samantalang sa Filipino may mga pandiwang iba't iba ang angkang-salita.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_ubod.html

1 Patakaran ng Palaugnayang Filipino   (•• 1,•• Patakaran)

• 1-1 Pambungad: Wikang Filipino

• 1-1.1 Aghamwika sa Pilipinas

Noon at ngayon, malakas ang pagkakabisang banyaga sa aghamwika sa Pilipinas. Kinakailangan ng paring Espanyol na mag-aral ng katutubong wika upang maituro ang relihiyong Katoliko sa kapuluan natin. Sa dalawang wika, Espanyol at Tagalog ay isinulat ng paring Espanyol ang unang aklat na nailimbag sa Pilipinas { DC 1593}. Dumating ang mga Amerikano sa Pilipinas. Kung kaya pinalitan ang wikang banyaga at naging mas malakas ang pagkakabisa ng Amerikanong Inggles. Ngayon, nag-aral o nagtapos ng pag-aaral sa Estados Unidos ang karamihan ng guro sa pamantasan sa Pilipinas. Sa isang Diksiyonaryong Tagalog - Inggles, isinulat ng Pangulo ng Pilipinas ang 'preface' sa wikang Inggles.

Sinasadya o hindi sinasadyang naiiugnay sa wikang banyaga ang mga wika sa Pilipinas noon at ang Filipino ngayon {1A-111 }. Kailangang isalin ng mga paring Espanyol ang akdang Katoliko sa katutubong wika. Ngayon, kinakailangang aralin ng mga mag-aaral sa elementarya ang wikang Inggles upang maintindihan ang aklat nila sa matematika.

Kung sinusuri ang sariling wika upang laging ihambing sa wikang banyaga (at karaniwan sa wikang pang-Europa at hindi sa Intsik o Bahasa Indonesia) malilimutan ang tampok na tunay ng sariling wika. Binibigyan-diin ang pananalita kung saan katulad ng wikang banyaga ang sariling wika. Sa ganitong paraan, hindi pagkakamali ang ginagawa, ngunit maaaring maging malabo o lubos na nawawala ang diwang natatangi ng sariling wika.

Wikang kinagisnan → {1A-112}

• 1-1.2 Pambansang wikang Filipino

(1) Ang wikang Filipino ang opisyal na wikang pambansa na nakasaad sa Saligang Batas noong 1987. Doon nakasaad na 'Ang wikang pambansa sa Pilipinas ay Filipino.' at 'hangga't walang ibang itinatadhana ang batas, Inggles' para sa kommunikasyon at pagtuturo.

Ipinapalagay naming Filipino ang kasalukuyang nakasulat at nasasalitang pananalitang ginagamit ng mga Pilipinong may maayos at mataas na pamumuhay at pinag-aralan. Ito ang wika para sa pakikipagtalastasan sa buong bansa. Nagagamit itong pananalitang pang-araw-araw sa maraming bahagi ng bansa {1A-121}. Halos walang pagkakaibang pampook ang wikang ito. May iba pang wika at wikaing madalang na nagagamit na wikang nakasulat. Halos walang pagkakaiba ang Tagalog na nakasulat at Filipinong nakasulat. Sa gayon, wala nang dahilan upang gamitin pa ang katawagang wikang Tagalog sa kasalukuyang pambansang wika.

(2) Sa Pilipinas, kaunti lamang ang nagbabasa at nagsusulat (sa kahit anong wika). Dahil diro hindi maraming paglilimbag sa wikang Filipino:

(3) Para sa pagsusuri ng pananalitang nakasulat ay naglikom kami ng bahaging sinipi mula sa lingguhang magasin na { Liwayway}, pati mula sa Filipinong aklat (panitikan at akdang makaagham {16A-2}). Saka isinaayos ito sa 'Pagtitipong Panggawaan' (dalawang bilang tungkol sa laki nito: May mga sampung libong pangungusap at may mga limang libong beses na paggamit ng salitang ang). Maaari itong suriin nang mabuti sa pamamagitan ng kompyuter upang makita ang siping kailangan sa akda namin.

(4) Mabilis ang pag-iisa sa pananalitang nasasalita. Halatang nagkakabisa dito nang pinakamalaki ang pambansang telebisyon. Kadaliang inililipat sa iba't ibang lugar ang mga mamamayan. Maynila at karatig na bayan ang nakakaakit sa mga talubatang nasa mga lalawigan. Hindi sila natututo ng tubong Tagalog sa bagong kapaligiran kundi ng karaniwang Filipino. Dahil sa pagbalik at dahil sa makabagong paraan ng pakikipagtalastasan (selpon), nadadala sa mga lalawigan ang Filipino.

• 1-1.3 Palaugnayan bilang paksa sa aming pagsusuri

(1) Layunin namin ang pagpapakita ng mahalagang katangian ng wikang Filipino na walang paghahalintulad sa wikang pang-Europa. Sa palatunugan at palaanyuan, malinaw at di-matututulan ang kasarinlan ng wikang Filipino (may ilang pagkakapareho sa angkan ng mga wikang pang-Austronesia). Sa palasalitaan, malinaw na nakikita ang paksa ng salitang hiram na Tsina, Espanyol, Inggles at iba pa.

Kaiba sa palaugnayan, halos wala kaming nakitang akda kung saan maunawaan ang palaugnayang Filipino mula sa kasarinlan ng wikang ito. Sa halip nito, kalimitang sinusunod ang palaugnayang pang-Europa upang ilahad ang palaugnayang Filipino. Ang wikang pang-Europa ang "klasikong" wika sa aghamwika. Wikang pang-Europa din ang wika ng dalawang mananakop ng Pilipinas. Kalimitan, kaunting pansin lamang ang ibinibigay sa tanong kung bagay din ang paraan nila upang ipaliwanag ang katangian ng wikang Filipino. Kung kaya, sa amin napakahalaga ang pagsusuri sa palaugnayang Filipino.

(2) Pag tinatalakay ang palaugnayang Filipino ay dapat sagutin muna ang katanungan kung may pagkakaisang pampalaugnayan ang mga wika sa Pilipinas. Hindi sinuri namin nang mabuti ang katanungang ito; ngunit maraming pahiwatig ang nakita namin upang ituloy ang pagtatangka namin. Marami mang may-akda ang idinidiin ang mga kaibahan ng mga wika sa Pilipinas (kasalukuyan, madalas na ginagamit sa halip ng 'Wikang Filipino' ang katawagang 'Mga Wika sa Pilipinas'), ngunit halos walang tunay na pahiwatig sa mga kaibahang ito. Isa pang saksi ang akda ni { Kroeger 1991}; doon may ilang talakay na gaya ng 'in Tagalog, and in Philippine languages generally'.

• 1-1.4 Pagkakabisang banyaga sa wikang Filipino

(1) Malakas ang pagkakabisang banyaga sa lipunang Pilipino; marahil na mas malakas kaysa sa ibang bansang may laking gaya ng Pilipinas. Dinala ng pagsakop na Espanyol sa Pilipinas ang relihiyong Katoliko at ilang sangkap ng kabihasnang pang-Europa. Sumunod ang panahon ng pagsakop ng Estados Unidos, tinanggap ng Pilipinas ang palakalakalang pangkapitalisto at ang palaaralang pinagsaligan sa wikang Inggles. Pinagaan ang pagkakabisa ng dalawang pagsakop dahil sa kakulangan ng lipunang Pilipino sa pagbubuo ng sariling kalinangan. Ipinalagay na napakahusay ang nanggagaling sa banyagang bansa; hindi lamang ito sa mga larangan kung saan may kakayahan ang kapangyarihang banyaga. Hindi dapat ipilit sa mga Pilipino na maging maka-banyaga; sinasabi ng sariling loob (at ng masamang karanasang nasa bansa nila) na maaaring mapaunlad ang buhay ng Pilipino kung sumusunod siya sa ugaling banyaga. Kung ganito, maaaring magkabisa nang malakas sa wikang katutubo ang Espanyol at Inggles. Ngunit nangyari ito sa larangan ng palasalitaan lamang at pambihira naman sa larangan ng palaanyuan at palaugnayan.

(2) Kasama ang mga pagbabagong dinala ng Espanyol at Amerikano sa Pilipinas, inangkat din ang bagong mga salita; at isinama ang mga ito sa katutubong wika (kurọs, tinidọr, tịsyu). Binago pati ang nakaugaliang katawagan sa salitang banyaga. Maging Espanyol na mesa, lamesa ang nakaugalian at mababang hapạg; at pinapalitan rin ang salita para sa bagay na walang pagbago (tungo ◊ - puntạ ◊, bahạghari - rainbow). Sa gayon, may ilang libong salitang Espanyol ang kasalukuyang wikang Filipino; at pati naparito ang mga libong salitang Amerikanong-Inggles at araw-araw napaparito ang marami pa rin. "Ipinasa" lamang ang bagong mga salita; nawala na ang kaugnayang pampalaanyuan at pampalaugnayan sa wikang pinanggalingan (kumustạ ◊, istạmbay).

Kalimitang hindi tinularan ang tamang bigkas ng salitang banyaga. Magaang unawain ito para sa Espanyol na salitang hiram. Hindi itinuro ng Espanyol ang mga ito; di-sinasadya lamang nasambot ang mga ito ng Pilipino. Ibang-iba ang salitang Inggles. Kahit buhat noong isang dantaon ng pinakamahalagang pagtuturo sa Pilipinong paaralan ay kakaunti lamang ang pagkaalam ng bigkas at palatunugang Inggles. Kalimitang tinutularan ang baybay na Inggles sa halip ng bigkas nito. Bunga nito, malapit sa Filipino ang bigkas ng salitang hiram na Inggles. Hindi ito bunga ng sinasadya at magaling na pag-aangkop.

(3) Binayaang maliit ang pagkakabisa ng wikang Espanyol sa palaanyuang Filipino; may mga kataliwasan lamang gaya ng pakialamero ◊, karinderyạ ◊. Walang pagkakabisa ang wikang Inggles sa palaanyuang Filipino; marahil na masyadong magkalayo ang mga palaanyuan niyon.

(4) Kakaunti lamang nagbago ng palaugnayang Filipino ang wikang Espanyol at pati ang Inggles. Binubuo ang pangungusap na Espanyol at Inggles sa pagkakasunud-sunod ng paniyak (subject doon) sa harap ng panaguri. Alinsunod doon, sinubok na ipasok ang yaring iyon bilang batayang pangungusap sa wikang Filipino. Kahit yaring iyon ang maaaring gamitin sa wikang Filipino (ayos na kabalikan), hindi matagumpay ang panukalang iyon. Ang "bagong" pagkakasunud-sunod na tinuro sa paaralan (pananalitang kanluranin o 'pananalitang pormal' {13-5.1}) ay halos hindi ginagamit sa pananalitang nakasulat at pang-araw-araw sa labas ng paaralan. Kaantasan ng pang-uri ang iba pang halimbawa. Halos ganap, pinalayas ng salitang Espanyol na mas ang mga katutubong salitang lalo, higịt at labis, ngunit nanatili ang katutubong palaugnayan.

Kasalukuyan, kalimitang ginagamit ang Inggles na salita at parirala sa wikang Filipino ('Taglish'), ngunit hindi binabago ang pagbuo ng Filipinong pangungusap {13-5.2}.

• 1-1.5 Katawagang Filipino

Habang pinag-aralan ang mga akda at mga sanaysay sa wikang Filipino ay nakita ang karamihan ng katawagang napakatama mula sa wikang Filipino. Dahil dito, sa akda namin ay minabuti ang katawagang Filipino kaysa tawag na galing sa wikang Latino, Espanyol o Inggles. Kung ginagamit ang wikang Filipino upang talakayin ang palaugnayang Filipino ay matatag lamang ang paggamit ng mga katawagang Filipino kung kailan maaari.

Kung maaari ay pinanatili ang kinaugaliang katuturan ng katawagang Filipino (unang pangkat ito). Kung may pagkakaiba-iba ng ibang mga akda at pagsusuri dito, ipinaliwanag ito nang mabuti. Dahil dito, iba-iba ang katuturan ng pangalawang pangkat ng katawagan. Bukod dito, dapat bumuo ng bagong katawagan na may bagong katuturan (ikatlong pangkat). Sa 'Talatawagan' {15A}; may tandang F ang bagong katawagan. May iba pang mga katawagan na hindi na kailangan o hindi kasiya.

Sa kabilang dako, hindi gustong itagubilin ang nakakalat na paggamit ng bagong katawagan. Sa halip nito maaari itong ipalagay na pagkakataon sa pagpili ng pinakabagay na katawagan, o banyaga o Filipino. Kung walang mungkahing Filipino walang pamimili.

Sa Pilipinas, malimit na sinusulat ang aklat at sanaysay sa wikang Inggles. May dahilan upang gamitin ang wikang Filipino sa halip na Inggles sa akdang ito. Sa gayon, matatag at tama na gamitin ang katawagang Filipino. Kung gustong gamitin ang katawagang Inggles ay isusulat ang lahat sa wikang Inggles.

Tungkol sa paggamit ng mga katawagang pandaigdig sa aghamwikang Pilipino → {1A-151 }.

• 1-2 Mga pariralang nasa Filipinong pangungusap

Gusto nating maipahayag ang mga kaisipan sa wika. Pinapangalanang pangungusap ang buong kaisipan. Binubuo ng mga parirala ang pangungusap. May salitang-ubod ang mga parirala, maaaring dagdagan ng iba pang mga salita at mga pariralang pang-ibaba [1-4].

 
[1]Masaya || ako.
[2]Masaya || ang kaibigan | ko.
[3]Kahapon || pumunta | sa Lipa || ang kaibigan | ko.
[4]Sa kusina || niluluto | ni Nanay || ang hapunan.

Pinangungunahan ng maigsing salita (ang, ay, sa, ng at nang) ang karamihan ng parirala. Ginagamit ang salitang ito upang ituro ang uri ng parirala. Pananda (pananda ng parirala) ang tawag sa salitang ito {11-2}. Katangian ng wikang Filipino ang paggamit ng pananda sa unahan ng parirala. Pananda pati ang pang-angkop na -ng/na. Ipinapakita ang mga pananda sa sumusunod na pangungusap [5] (inilalahad nang puspusan sa {13-3 Θ}).

 
[5]Wala pa ring imik ang doktor na nakaupo lamang sa tabi ng ataol, katabi ang kapatid niyang si Diana na napatigil sa pag-aayos ng mga nagdatingang korona mula sa mga pinsan at dating katrabaho ng kanyang ina. {W Suyuan 5.2}

Hindi pang-ukol ang mga panandang ang, ay, sa, ng at nang. Maaaring itulad ang mga ito sa sistemang kaukulan ng wikang pang-Europa ('case', {1A-521 Θ}); ngunit hindi nakatakda sa mga ngalan lamang ang gamit ng Filipinong pananda.

Sa gayon, nagpapasok kami ng parirala (pariralang pangkayarian {1-6.1}) at binibigyan ito ng katawagan {1A-201}. Sa sumusunod na mga pangkat ay ilalahad namin kung bakit ganito ang mga kinalabasan namin na nagkaiba-iba sa nakaugaliang balarila.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_ugnay_1.html

• 1-3 Mga sangkap ng Patakaran

(1) Gusto naming ihambing ang palaugnayan ng pangungusap na Filipino sa pangyayari sa entablado ng tanghalan. May artista at kumpol ng mga artista doon (mga salita at parirala). Nakaupo sa harap ang direktor at maaari niyang sabihan ang mga artista na pumunta sa iba't ibang lugar sa entablado (unahan, gitna at hulihan ng pangungusap). Bukod tangi ang Filipinong entablado dahil sa itaas ng entablado ay may nakaupong tagailaw na hinahayaan ng direktor. Nagpapagalaw ang tagailaw ng dalawang ilaw ng lente na pinapangalanang ANG at AY. Maaari niyang itutok ang dalawang ilaw sa kahit sinong artista o kumpol ng artista. Sa pamamagitan ng paggalaw sa ilaw, maaari niyang itanghal ang kahit sino na walang pakialam kung saan nilagay ng direktor ang artistang ito. Tungkulin ng tagailaw ang tiyakin na nakatutok sa tamang ayos ang dalawang ilaw. Dahil maaaring magsarilinan ang gawa ng tagailaw at ng direktor, may malaking pagkakaiba-iba sa mga pangyayari sa entablado o sa wikang Filipino may malaking kakayahan sa pagpapahayag.

Ang pariralang may panandang ANG ay halos pareho sa nakaugaliang paksa o simuno. Tinatawag namin itong pariralang paniyak. Tinatawag namang pariralang panaguri ang pariralang may AY. Katangi-tangi sa wikang Filipino ang malinaw na pagdinig at pagkita sa panaguri at paniyak. Maaaring maging panaguri o paniyak ang halos lahat ng parirala.

Ang nasa ilaw ng lenteng ANG ay tumatanggap ng napakatalas na hugis (fokus at katiyakan). Dahil dito, walang kabuluhan kung itinututok ang lenteng ito sa bagay na malabo o di-tiyak. May paraan ang wikang Filipino upang iwasan ito. Maaaring magpalitan ng lenteng ANG at AY na itinututok sa mga artista. Sa tulong ng pagpapalitan ay maaaring alisan ng fokus ang bagay na malabo o di-tiyak o bigyang-diin ang bagay ng napakatiyak.

(2) May pandiwa lamang ang pangungusap kung nangangailangan nito ang semantika. Hindi nangangailangan ng pandiwa ang palaugnayan. Dahil may pandiwang pangnilalaman lamang at walang pandiwang pantulong. Maraming pangungusap na walang pandiwa ang wikang Filipino. Kaya walang tungkuling saligan ang pandiwa sa pagbubuo ng pangungusap.

Sa ganitong palagay bumubuo kami ng Patakaran ng pangungusap na payak. Bida nito ang pariralang panaguri at paniyak; sa gayon ipinipilit sa katayuang nasa ibaba ang pariralang pandiwa at makangalan.

(3) Pampalaugnayang tungkulin ng mga parirala ang pangunahing tinatalakay sa Patakaran. Katangian ng wikang Filipino ang may kakaunting tuntunin lamang para sa pagkakasunud-sunod ng parirala sa pangungusap; sa halip nito malaya ang pagkakasunud-sunod sa loob ng maluluwag na hangganan. Katwiran dito ang may sariling tanda ng tungkulin ng mga parirala; at dahil dito hindi kailangan ang tanging katayuan upang unawain ang tungkulin nito.

• 1-4 Talahanayan ng Patakaran

PariralaPananda Mga bahagi ng parirala
Pangungusap na payak (sugnay) {P-P} {P-T} {P-../L}
  {P-P} Pariralang panaguri ay{P-D} {P-N} {P-U} {P-O} {P-A} {P-K}
{P-T} Pariralang paniyak ang{P-N} {P-D} {P-U} {P-O}
{P-../L} Pariralang malaya: {P-K/L} {P-0}
{P-K} Pariralang pandakosa {P-N}
{P-0} Par. pang-umpognang {P-N} {P-ND} {P-A} {P-O}
{P-D} Pariralang pandiwa D {P-W} {P-K} {P-L}
   {P-N} Pariralang makangalanN H {P-L} {P-W} {P-K} Y
{P-U} Pariralang pang-uri U {P-W} {P-K} {P-L}
{P-A} Pariralang pang-abayA {P-L}
{P-O} Pariralang pang-ukol O {P-K} {P-A} {P-N} {P-D}
  {P-OD} Pariralang pangkaroon
  {P-W} Pariralang pantuwidng  {P-N} {P-O}
{P-L} Pariralang panlapag -ng/na {P-U} {P-A} {P-D} {P-N} {P-O}

Mga paliwanag sa talahanayan

• 1-5 Paliwanag ng Patakaran

• 1-5.1 Panaguri at paniyak

(1) Sa Patakaran, nagpapasok kami ng pariralang panaguri at pariralang paniyak sa pinakamataas na baitang ng pangungusap. Inilalahad ito sa kabanatang {2}. Tinatandaan ng panandang ang ang paniyak; ito'y ubod o tampulan ng pangungusap, "nasa fokus" ito. Bihasa sa fokus ('focus-oriented') ang wikang Filipino. ay ang pananda ng panaguri. Mas madalang na ginagamit ang ay kaysa ang, sapagkat hindi kailangang markahan ang panaguri pag ito'y nasa unahan ng pangungusap.

(2) May mga paraan ang wikang Filipino upang baguhin ang tungkulin ng parirala sa pangungusap; maaaring maging panaguri o paniyak ang halos lahat ng parirala. Maaaring magpalitan ang mga tungkulin ng panaguri at paniyak. Dahil sa kakayahang ito, pampalaugnayang magkapareho ang pariralang panaguri at pariralang paniyak.

(3) Maaaring buuin ng pariralang pandiwa ang pariralang panaguri. Ngunit may pandiwa lamang ang pangungusap kung nangangailangan nito ang semantika. Walang pampalaugnayang kailangan ng pandiwa ang Filipinong pangungusap, maraming pangungusap na walang pandiwa. Dahil dito, maaari ding maging panaguri ang pariralang makangalan, pang-uri, pang-abay, pang-ukol at pandako. Gayon din, dahil sa pagkakaparehong naturan, maaari ding maging pariralang paniyak ang mga ito. Kaya walang tungkuling napapagitna ang pandiwa sa pagbubuo ng pangungusap; ipinagbabawal ang pagtutulad ng pandiwa sa panaguri sa palaugnayang Filipino. Gayon din hindi palaging pariralang makangalan ang paniyak sa Filipinong pangungusap.

(4) Sa Patakaran, mahalaga at nasa pinakamataas na baitang ang pariralang panaguri at paniyak; bunga nito, di-lubhang mahalaga ang pariralang makangalan at pandiwa. Sa tabi ng panaguri at paniyak, maaaring may pariralang tumuturing sa pangungusap; tinatawag ito na pariralang malaya. Sumusunod na ang kayarian ng pangungusap na batayan sa wikang Filipino {13-2.3 Θ}.

 
[1]{P-P} {P-T} {P-../L}

(5 ) Sa wikang Filipino, may pagbuo gaya ng [1] ang lahat na pangungusap {1A-511 }. Sa ibang mga wika, tangi itong kayarian ng pangungusap ('nominal sentence') na binubuo lamang kung walang pandiwa ang pangungusap. Sa karamihan ng wika, palaging binubuo ang pangungusap na may 'inflectional phrase' (pariralang pandiwa bilang puno ng pangungusap).

• 1-5.2 Pariralang pantuwid at pandako

(1) Bukod sa panaguri at paniyak, may iba pang paraan upang maisama ang pariralang makangalan sa pangungusap o sa iba pang parirala. Dalawa nito ang pinapangalanan naming pariralang pantuwid at pariralang pandako. Tinatalakay ang mga ito sa kabanatang {3} at {4}.

Tinatandaan ng panandang ng ang pariralang pantuwid. Karaniwang ito'y kaganapan ng pandiwa o panuring sa pariralang makangalan o pang-uri. Hindi ito maaaring mag-isa sa pangungusap at hindi ito maaaring ilagay sa unahan ng pangungusap.

sa ang pananda ng pariralang pandako. Gaya ng pantuwid, nagagamit itong kaganapan ng pandiwa o panuring sa pariralang makangalan o pang-uri. Maaari din itong gamitin bilang panuring sa pariralang pang-ukol at saka bilang pariralang malaya. Maaari itong nasa unahan ng pangungusap.

May ganap na paradigma ng panghalip na panao, pamatlig at pananong; bahagi nito ang pantuwid at pandako; may anyong NG at SA ang panghalip na ito.

(2) Marahil na gustong ihambing ang mga pariralang pantuwid at pandakong Filipino at mga kaukulan ng ngalan sa wikang pang-Europa. Halatang lubhang ibang-iba ang dalawang paraan {1A-521 Θ}.

• 1-5.3 Pariralang panlapag at pang-umpog

Sa tabi ng pantuwid at pandako ay may iba pang pagkamaaari upang mag-ugnay ng parirala. Sa pamamagitan ng pang-angkop na -ng/na ay inihuhudyat ang pagsailalim ng isang parirala sa isang iba, ngunit hindi inihuhudyat kung bakit ang pagsailalim sa pananaw ng semantika. Tinatawag naming panlapag o pariralang panlapag ang pariralang ito. Nagagamit itong panuring, lalo na sa pangngalan at pandiwa. Hindi palaging may pang-angkop ang mga ito; kaya may panlapag na walang pang-angkop.

Malaya sa pangungusap ang isa pang pulutong ng parirala, ang pariralang pang-umpog. Pag sa unahan ng pangungusap, wala itong pananda. Sa ibang katayuan sa pangungusap ay maaaring gamitin ang panandang nang. Dahil malaya ang mga pariralang ito ay hindi ito panuring sa ibang parirala.

Pariralang pangkariyan ang panlapag at pang-umpog. Tinatalakay ito sa kabanatang {5}.

• 1-5.4 Pagsasanga sa kanan

Karagdagan sa Patakaran, may paraan ng pagsasanga sa kanan ang wikang Filipino; ibig sabihin na iniuuna ang salita o pariralang batayan sa salita o pariralang tumuturing. Paraang ito ang pinapagmulan ng ilang mahigpit o halos mahigpit na tuntunin.

• 1-5.5 Pagpapalawak ng Patakaran

Alinsunod sa Patakaran ay binubuo din ang pangungusap na pang-utos at pananong, kahit may ilan itong katangian. Ang ilang pulutong ng yari ay hindi nasa loob ng Patakaran; maaari itong ipalagay na dagdag; halimbawa ang ANG na makaabay {2-3.3} at ang pangungusap na di-batayan {13-2.2}.

Mabisa sa payak na pangungusap ang Patakaran; maaari itong iangkop sa pangungusap na tambalan.

• 1-6 Mga pariralang pangkayarian at mga pariralang pangnilalaman

• 1-6.1 Pariralang pangkayarian at pananda

(1) Ang mga pariralang inilalarawan sa itaas (panaguri, paniyak, pantuwid, pandako, panlapag at pang-umpog) ay may pananda upang turuin ang tungkuling pampalaugnayan nito sa pangungusap. Tinatawag naming pariralang pangkayarian ang mga pariralang ito.

Pariralang pangkayarian Pananda
Panaguriay
Paniyakang
Pantuwidng
Pandakosa
Panlapag-ng/na
Pang-umpognang

(2) {Θ} Hindi namin ipinapalagay na parirala ang buong pangungusap o sugnay, kinukulang ito ng pananda. Kung kaya, hindi bagay ang katawagang 'Inflectional phrase' upang ilarawan ang buong pangungusap o sugnay.

Pag-uuri ng parirala sa aghamwika → {1A-611 }

• 1-6.2 Pariralang pangnilalaman

(1) Pariralang pangnilalaman ang nasa loob ng pariralang pangkayarian; wala itong pananda. Ibinubukod namin ang mga pariralang pangnilalaman alinsunod sa bahagi ng panalita ng salitang-ubod nito. Batay sa katuturan, ang mga salitang-ubod ng pariralang pangnilalaman ang salitang pangnilalaman ng wikang Filipino.

Pariralang pangnilalaman Salitang-ubod
Pariralang makangalanPangngalan, panghalip
Pariralang pandiwaPandiwa
Pariralang pang-uriPang-uri
Pariralang pang-abayPang-abay
Pariralang pang-ukolPang-ukol

(2) Maaaring palawakin ang mga pariralang pangnilalaman sa pamamagitan ng (mga) 'panuring'. Tinatawag na 'salitang kaugnay' ng panuring ang salitang-ubod ng pariralang pang-itaas. Pariralang pangkayarian (pantuwid, pandako, panlapag) o kataga ang panuring.

Pariralang pangkayarian
Pariralang pangnilalaman
PanuringSalitang-ubodPanuring
↓  ↓
Par. pangkayar.
Par. pangnilal.
  
Kataga

Mga katangian ng panuring → {1A-621}
Panuring at pariralang itinuturing → {5A-201 Θ}

• 1-6.3 Ibayong kadiwaan ng parirala

(1) Kailangan ng karagdagan ang pag-uuri sa pariralang pangkayarian at pangnilalaman. Hindi bukod-bukod na parirala ang dalawa. Sa halip nito, magkasama itong bumubuo ng 'ibayong kadiwaan' ng pariralang Filipino (gaya ng Romanong bathalang 'Ianus' na may dalawang mukha sa isang ulo). Sa pinagaang pagsalita, tinatatawag naming pariralang pangkayarian ang kadiwaang panlabas, pantungkulin at pampalaugnayan. Katumbas nito, ang pariralang pangnilalaman ang kadiwaang panloob, "panlaman" at pampalaanyuan. Kailangan ang dalawang kadiwaan - tungkulin at nilalaman - upang bumuo ng parirala.

Sa aming palasusian, tinutupad namin ito na ipinapahiwatig ang dalawang kadiwaan ({Pariralang pangkayarian = Pariralang pangnilalaman}, halimbawa: {P-P=P-D} para sa panaguring binubuo ng pandiwa). Hindi tunay na parirala ang pariralang pangkayariang nag-iisa, subalit ito'y pangkalahatang ngalan sa lahat ng pariralang may kaparis na panlabas na kadiwaan ({P-P} para sa lahat ng parirala {P-P=P-..}). Katumbas nito, ang katawagang pariralang pangnilalaman ay pangkalahatang ngalan sa lahat ng pariralang may kaparis na panloob na kadiwaan ({P-U} para sa lahat ng pariralang {P-..=P-U}). Pagsusuri ng pangungusap na halimbawa sa {1A-631 Σ}.

Walang matibay na pagkakaugnay ng tungkuling pampalaugnayan at bahagi ng panalita. Pag-uuri sa pariralang pangkayarian at pangnilalaman ang kaparaanan namin upang ilarawan at unawain ang katangiang ito ng wikang Filipino.

(2) Pinapakita ng talahanayan ng Patakaran {1-4} na maaaring buuin halos lahat ng pagsasama-sama ng pariralang pangkayarian at pariralang pangnilalaman. Gayunman hindi binubuo ang lahat ng maaari isiping pagkakasama ng pariralang pangkayarian at pangnilalaman {1A-632}.

(3) {Θ} Galing sa katunayang pangwika ang katuturan ng pariralang pangkayarian, maaaring marinig at makita ang pananda. Sa gayon kayang buuin ang Patakarang pampalaugnayan mula sa sangkap na tunay. Kasalungat nito, lubhang malabo ang bahagi ng panalita, pati ang pariralang pangnilalaman. Dahil dito, mas malapit sa katunayang pangwika ang pariralang pangkayarian kaysa pariralang pangnilalaman.

(4) Binubuo ng isang pariralang pangkayarian at isang pariralang pangnilalaman ang ibayong kadiwaan ng parirala. May kataliwasan: Maaaring pariralang pangnilalaman sa loob ng pariralang pang-ukol (pangnilalaman din) {10-2 (1)}. Madalang lamang ang isa pang kataliwasan kung ginagamit ang pandako (pariralang pangkayarian) bilang panaguri (pangkayarian din) {2-4.6}.

Paradigmang ang - ng - sa ng pariralang makangalan → {1A-633 Θ}

• 1-7 Pag-uuri ng salita

Alinsunod sa pagbuo at tungkulin ng parirala nauuri ang salita sa 'uring-salitang pampalaugnayan' o 'uring-salita' {1-7.1}. Ginagamit din ang pag-uuri sa bahagi ng panalita {1-7.2}.

Pag-uuri ng salita sa aghamwika → {1A-701 }

• 1-7.1 Mga uring-salita (pampalaugnayan)

Alinsunod sa tungkuling pampalaugnayan, inuuri ang salitang Filipino sa tatlong uri na tinatawag na salitang pangnilalaman, salitang pangkayarian at kataga (mga halimbawa tingnan sa {1A-711}).

(1) Ang salitang pangnilalaman ay ang laman ng pariralang pangkayarian, bumubuo ito ng pariralang pangnilalaman. Maaaring ituring sa panuring ang salitang pangnilalaman. Maaari itong magamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Karaniwang may angkang-salita ang salitang pangnilalaman. Mayroon itong lamang pansemantika.

(2) Ang salitang pangkayarian ang pananda. Mayroon itong tungkuling pampalaugnayang mas mahalaga kaysa lamang pansemantika. Maliban sa isang kataliwasan (sa), hindi bumubuo ng angkang-salita ang salitang pangkayarian.

(3) Kataga ang salitang natitira, hindi salitang pangnilalaman at hindi salitang pangkayarian. Hindi parirala ito, hindi maaari itong bumuo ng parirala at hindi ito nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Maaari itong tumuring sa parirala. Wala itong pang-angkop na sarili, ngunit maaari nitong "tanggapin" ang pang-angkop {11-5.2}. Karaniwang hindi ito bumubuo ng angkang-salita, mayroon namang lamang pansemantika.

• 1-7.2 Mga bahagi ng panalita

(1) Bahagi ng
panalita		Gawing
hutaga
Uring-salita
Pandiwa{D}wala Pangnilalaman{6-1}
Pangngalan{N}wala Pangnilalaman{8-1}
Pang-uri{U}wala Pangnilalaman{9-1}
Pang-ukol{O}wala Pangnilalaman{10-1}
Padamdam{M}wala Kataga{9-8}
Pang-abay{A/LM}wala Pangnilalaman {9-4.3}
    na hutaga {A/HG}mayroonKataga {9-4.1}
    na untaga {A/UG}untagaKataga {9-4.2}
Panghalip{H}maaari Pangnilalaman/Kataga{8-4} {11-6.2}
Pangatnig{K}ilan Kataga/Pangnilalaman{13-4.2}
Pantukoy{Y}untaga Kataga{8-6.2}
Pananda{T}--- Pangkayarian{11-2.1}

(2) May pansariling katangiang pampalaanyuan ang isa lamang bahagi ng panalita: ang banghay ng pandiwa. Pansemantika o kinaugalian lamang ang pagbubukod ng ngalan (pangngalan at panghalip), pang-uri at pang-abay.

(3) Ang ilang bahagi ng panalita ay maaaring magamit na iba pang bahagi ng panalita. Ibig sabihing ginagamit ito sa tungkuling pampalaugnayang "karaniwang" tinutupad sa iba pang bahagi ng panalita. Wala itong pag-aangkop na pampalaanyuan. Katangian ng wikang Filipino ito dahil maaaring buuin halos lahat ng pagsasama-sama ng pariralang pangkayarian at pariralang pangnilalaman.

• 1-7.3 Pagbuo ng salita

(1) Sa wikang Filipino, karaniwang pinapalibutan ng angkang-salitang malaki ang ugat-salita. Malimit na nagagamit na salitang mismo ang ugat-salita. Tinatawag na salitang-ugat ang mga ito.

(2) Salitang hango ang maaaring buuin sa pamamagitan ng:

(3) Ginagamit namin ang Palatitikang Pantinig na Pandaigdig ('International Phonetic Alphabet (IPA)') para sa paglalarawang pantunog at pantinig ng mga salita. Karaniwang tinatalikdan namin ang pagkakasaling pantunog ('phonological transcription') at inilalarawan ang pinakamalimit na anyong pantinig ('phonetic') sa panaklong na pansulok […].

(4) Kung dapat ilarawan ang diin ng salita, sumusunod kami sa { Duden} (pangunahing talasalitaan ng wikang Aleman). Sinasalungguhitan namin ang mahabang patinig ng pantig na dinidiinan samantalang tuldok ang inilalagay sa ilalim ng maigsing patinig na dinidiinan.

Pantig na may diinMay salungguhit ang patinig na mahaba. sama   makasama
['sa:.mʌ]   [mʌ,ka:'sa:.mʌ]
Tuldok sa ilalim ng patinig na maigsi. lamạn   bantọg
[lʌ'mʌn]   [bʌn'tɔg]
Pantig na di-dinidiinanWalang pagtatanda. sama ['sa:.mʌ] (huling pantig)

Hindi isinasama namin ang katinig na Po (impit na pasarang [ ʔ ]) sa larawang pansulat. Sa halip nito, nakasulat nang pahilig ang patinig na iniuuna upang ilarawan ang katinig na [ ʔ ].

Po sa hulihan ng salitaNakasulat nang pahilig ang patinig na iniuuna.hina   samạ
['hi:.nʌʔ]   [sʌ'mʌʔ]

Iba pang mga halimbawa → {7A-121}

• 1-8 Patakaran at aghamwika

(1) 'Sine ira et studio' ang paglilikom namin ng mga halimbawa ng paggamit ng wika. Pagsasalita at pagsusulat ng mga tagawikang-kinagisnang Pilipino ang kapangyarihan para sa amin. Sinikap naming suriing mabuti at ayusin ang halimbawang ito nang walang-kinikilingan. Iniwasan naming gamitin nang walang-pag-iisip ang kinaugaliang katawagan upang iwasan ang pabigla-biglang pag-uuri alinsunod sa di-bagay na dako. Batay sa halimbawang nilikom ay nagkamit kami ng mga kinalabasang hindi palaging gaya nitong galing sa ibang may-akdang pang-aghamwika. Gusto naming ibukod ang mga ibang may-akda sa tatlong daloy.

Nakikita muna ang aghamwikang pandaigdig tungkol sa wikang Filipino. Kalimitang binabanggit nito si L. Bloomfield { Bloomfield 1917} {1A-8011 }. Makabagong halimbawa ng daloy na ito si N. Himmelmann { Himmelmann 1987} {1A-8012 } at sina P. Schachter at F. T. Otanes { Schachter 1972} {1A-8013 }.

Lumalapit na sa aghamwikang pandaigdig ang isa sa mga daloy na Pilipino; pangunahing grupo nila ang mga pantas sa UP Diliman. Dalawa lamang sa maraming halimbawa: Noon si C. Lopez { Lopez 1941} {1A-8014 } hanggang ngayon ang akdang { Aganan 1999} {1A-8015 }.

Galing sa kinaugaliang Espanyol-Pilipinong aghamwika ang iba pang daloy na Pilipino; binabanggit ang isa sa maraming balarilang pampaaralan nina { Villanueva 1968/1998} at ang akdang mas bagong { Santiago 2003-B}.

(2) May mahahalagang pagkakaiba ang una at pangalawang daloy sa ikatlong daloy; at walang maliwanag na makaagham na pag-unlad na magkakasama. Pangunahing walang bagay ng pananaliksik ng ilang pantas ang palaugnayan ng wikang Filipino, ngunit saligang aralin ng mga milyong mag-aaral na Pilipino. Dito sumisikat ang tanong kung bakit mayroon pang nasabing malalaking agwat ng makabagong saliksik sa pagtuturong pampaaralan at kung kailan papagpunyagian ang pagsikap na magkakasama upang patulayan ang agwat na ito upang makamit ang magkakasamang saligang pag-unawang tama at nababagay sa diwa ng wikang Filipino.

Mas malapit kami sa una at pangalawang daloy; napakahalaga sa amin kung nagkakaiba kami at ang dalawang daloy na ito. Tinitipon ang mga ito sa pangkat na {1-9}.

(3) Sa aming palagay, ngayon pa – pagkatapos ng halos isang daang taon – lubhang nababagay ang mga kaisipan ni Bloomfield upang unawain ang palaugnayang Filipino. 'Subject, predicate' at 'attributes' na nauuri sa apat na pulutong ang kanyang mga salik ng palaugnayan. Magkakatulad ang aming pariralang pangkayarian: panaguri, paniyak, pantuwid, pandako, panlapag at pang-umpog. Dalawang bahagi ng panalita ang ipinapaliwanag ni Bloomfield, 'full words' at 'particles' (may dalawang pulutong ang ikalawa). Gaya nito ang pag-uuri namin sa tatlong uring-salitang pampalaugnayan. Sa tabi nito, 'groupings of words' kay Bloomfield ang panumbas ng bahagi ng panalita.

Pangkaraniwan, sumunod kami sa mga kaisipan ni Bloomfield, ngunit umalis dito sa ilang kalagayan. Sa nababagay na mga kabatana pinagpunyagian naming ilahad at patunayan ang pangunahing pagkakahiwalay {1A-8011 (2)}. Isa sa mga ito ang "pagiging ngalan" ng salitang pangnilalaman ng nagiging paniyak {2A-102 }. Alinsunod kay Bloomfield (at sa iba pang mga may-akda) nagiging pangngalan ang lahat na salita kung nagiging paniyak. Sa aming pagsusuri, hindi kami nakatuklas ng pahiwatig sa naturang "pagiging ngalan".

(4) Alinsunod kay Bloomfield, maaaring magamit na paniyak, panaguri at panuring ang lahat ng salitang pangnilalaman. Dahil dito, dapat ihiwalay ang tungkuling pampalaugnayan sa bahagi ng panalita. Sa kaparaanan namin ay ihinihiwalay nang mahigpit ang palaugnayan sa palaanyuan, lalo na dahil sa kadalangan ng paradigmang pampalaanyuan. Wala kaming paggamit ng katawagang 'morphosyntax'. Sa gayon, naiiba sa amin ang karamihan sa makabagong aghamwika.

Mahigpit na ibinubukod namin sa pandiwa ang panaguri, pati sa ngalan ang paniyak; katawagang pampalaugnayan ang panaguri at paniyak; (kaugaliang) bahagi ng panalita ang pandiwa at pangngalan. Maaaring panaguri ang pandiwa, at paniyak pati ang pangngalan. Ngunit maraming iba-ibang pagkamaaari ang wikang Filipino. Karaniwang hindi sinasang-ayunan ng akdang pang-aghamwika ang aming mga isip tungkol sa paniyak at pangngalan.

Kung bukas ang panaguri at paniyak para sa halos lahat na parirala, magaang mauunawaan ang pagkakapareho at pagpapalitan ng panaguri at paniyak. Walang pagbanggit na ito sa karamihan ng akdang Pilipino.

Kasabay ng pagbubukod na binabanggit sa itaas ang tanong na tungkol sa kaukulan sa wikang Filipino. Sa Patakaran (gaya ng akda ni Bloomfield), walang puwesto sa kaukulan; may isa lamang pagtatanda ang wikang Filipino, ito ang pagtatanda ng parirala sa pamamagitan ng pananda. Bunga dito, wala kaming katawagang kaukulan.

(5) Ipinaliliwanag namin ang pariralang panaguri at paniyak sa tulong ng pananda nitong ay at ang. Halos di-nakapag-aalinglangan ang tungkulin ng ay bilang 'predicate marker'. Iba ang ang. Sa Patakaran, ang ang kaparis ng ay para sa paniyak. May akdang nagpapalagay na 'focus or subject marker' ang ang. Nakapag-aalinglangan ito ng iba dahil may pangungusap na may dalawang ang o may pagkakasamang ay ang.

(6) Ginagamit namin ang katawagang pariralang makangalan, pandiwa atbp. Pinahihintulot lamang ito kung may salitang-ubod ang pariralang ito at kung may kaibahang saligan ang mga uri ng salitang-ubod. Talagang katanungan ito sa Filipino (sa ibang mga wikang pang-Austronesia din); walang maliwanag na pagbubukod ang Filipinong bahagi ng panalita, kulang ang mga katangiang pampalaanyuan. Gayunman inihaharap namin – bukod sa uring-salita – ang isa pang pag-uuri ng bahagi ng panalitang may pagkakahawig sa pag-uuring kinaugalian.

(7) Hindi kami nagsusuri kung may mahahalagang pagkakaibang pampalaugnayan ng kinaugaliang Tagalog sa Filipinong sinuri namin. Galing sa taong bata o talubata ang karamihan ng mga halimbawa namin; ginagamit nila ang makabagong pakikipagpalastasan (pambansang TV at selpon). Ginawa namin ang pagsubok na maliit sa dakong ito na Tagalog 1917 - Filipino 2005 {W Tag-Fil}.

• 1-9 Paghahalintulad ng pagkaunawa namin at ng ibang may-akda

Naiintindihang may pagkakaiba ang pagkakaunawa namin at ng ibang may-akdang tungkol sa palaugnayang Filipino. Hindi namin gustong kahalagahan kung "tama" o "mali" ang kinalabasan. Sa halip nito gusto lamang naming ipakita ang ilang mga paghahambing. Dahil dito ang sumusunod na talaan; nandoon ang mga kabuuran lamang at nasa isa-isang pangkat ng Palaugnayan namin ang mga bagay-bagay.

Pagkaunawa namin Pagkaunawa ng ibang may-akda
{1-3} Mga sangkap ng Patakaran
Pangunahing papel sa Patakaran ang pariralang panaguri at paniyak; mayroon itong pananda. Hindi (o hindi litaw) nauukol sa panaguri at paniyak ang panandang ay at ang.
{1-5.1} Panaguri
Maaaring buuin ang panaguri ng mga pariralang pandiwa; ngunit pati ng iba pang parirala. May pangungusap na walang pandiwa.Ngayon halos di-alinlangan.
{1-5.1} Paniyak
Maaaring binubuo ang paniyak ng pariralang makangalan; ngunit pati ng iba pang parirala. "Pagiging ngalan" ng paniyak.
{1-5.2} Pariralang pantuwid at pandako
Ipinapasok namin ang katawagang 'pantuwid' at 'pandako'. Wala kaming paggamit ng katawagang 'layon'. Ginagamit ang katawagang 'layon' ('object') at pati pariralang pang-ukol sa pariralang ng at sa.
{1-5.2 (2)} Kaukulan sa wikang Filipino
Hindi ginagamit ang katawagang kaukulan. Ginagamit ang nakaugaliang katawagang 'nominative, genitive, dative, accusative, locative' at 'ergative'.
{1-5.3} Pariralang panlapag at pang-umpog
Bukod sa pantuwid at pandako ay nagpapasok kami ng pariralang pangkayariang ito. Halos magkatulad na kaparaanan sa ilang may-akda, walang katawagang ganito sa ibang may-akda.
{1-6} Mga pariralang pangkayarian at mga pariralang pangnilalaman
Nagpapasok kami ng katawagang ito, kahawig sa salitang pangkayarian at pangnilalaman. "Kadiwaang ibayo" ng parirala.Walang paggamit ng katawagang ito.

Pagkaunawa namin Pagkaunawa ng ibang may-akda
{1-6.1} Pananda
Nagbabago kami ng katawagang 'pananda'. Pananda ang mga salita sa harap ng pariralang pangkayarian gaya ng ang, ay, ng, sa. Kalimitang ipinapalagay na kasama ng pangngalan ang ang; pang-ukol ang ng at sa.
{1-6.2 (2)} Panuring
Pinapalawak ng panuring ang pariralang pangnilalaman. May pagpapalawak ng panaguri at paniyak (paksa).
{1-7} Uring-salita at bahagi ng panalita
May dalawang pag-uuri: 'uring-salitang' pampalaugnayan at 'bahagi ng panalita'. Halos magkatulad na kaparaanan kay Bloomfield: 'parts of speech' at 'less important groupings'.
{1-8 (4)} Palaugnayan at palaanyuan
Mahigpit na ihinihiwalay namin ang palaugnayan at palaanyuan. Malakas ang pagkakaugnay ng mga ito sa katawagang 'morphosyntax'.
{2-2.3} Pagpapalitan at pagkakapareho ng panaguri at paniyak
Mahalaga sa amin ang pagpapalitan ng tungkulin ng panaguri at paniyak; at mahalagang bunga nito ang pagkakapareho ng dalawang pariralang ito.Walang (o di-mahalagang) pansin sa pagpalit at pagkakapareho.
{2-3} Katiyakan at fokus
Ibinubukod namin ang katawagang 'katiyakan' at 'fokus'. Magkakasama ang katiyakan, fokus at paksa.
{2-3.3} ANG na makaabay
Nagpapasok kami ng katawagang ito upang maunawaan ang magkaibang gawi ng ang. Walang problema ito kung walang papel bilang pananda sa paniyak ang ang.
{2-4.3} Kabisaang buo ng pandiwa
Binibigyan namin ang iisang pandiwa sa sugnay ng kabisaang buo. Maaari sa sugnay ang ibang pandiwang walang kabisaang buo (pandiwari atbp.).  
{6-1 (1)} Banghay ng mga pandiwa
Sa amin, banghay sa panahunan ang katuturan ng Filipinong pandiwa. Dahil dito, walang pandiwang walang banghay at walang pandiwang pantulong. Ibang katutunan ng pandiwa, may pandiwang walang banghay at pandiwang pantulong (halimbawa: ay).

Pagkaunawa namin Pagkaunawa ng ibang may-akda
{6-2} Kaganapan ng pandiwa
Maaaring magpalitan ang katungkulan ng mga kaganapan ng pandiwa (paniyak, pantuwid at pandako) kung palitan ang panlapi. Nagpapasok kami ng pag-uuring pampalaugnayan para sa pandiwa. Ginagamit ang mga katawagang 'transitive' atbp.
{6-3.1 (2)} Fokus ng pandiwa at katungkulan ng kaganapan
Sa tabi ng fokus para sa paniyak, nagpapasok kami ng magkatulad na katawagang 'katungkulan' para sa pantuwid at pandako.  
{6-4.1 Θ} Tungkulin ng panlaping makadiwa
Mahina lamang ang pagkakaugnay ng pagpili ng panlapi at yaring pampalaugnayan (lalo na sa pandiwang payak). Sa pananaw na pang-morphosyntax, inuugnay sa tanging yaring pampalaugnayan ang magkaibang panlapi.
{6-4.2.2 Θ} Pangngaldiwa
Kasapi ng paradigmang pambanghay ng pandiwang tahasan ang pangngaldiwa.
{6-6.2.4 (2)} "Pautos"
Walang tanging anyong "pautos" ang wikang Filipino; ginagamit ang anyong pawatas sa pangungusap na pang-utos. 
{6-6.2.5 Θ} Panahunan o pananaw
Sa aming palagay, hindi maliwanag kung may banghay sa panahunan o pananaw ('aspect') ang wikang Filipino. Minamabuti namin ang katawagang panahunan. Karaniwang ginagamit ang katawagang aspekto.
{6-6.3} Paggamit ng ugat-salitan sa halip na anyong pamanahon
Pagpapaikli ng anyong banghay ang paggamit ng ugat-salita. Mayroon pang katinigan, kahit hindi na makikita. Ipinahayag na anyong walang banghay at walang katinigan ang paggamit ng ugat-salita.
{6-6.4} Pandiwari
Ipinapalagay naming pandiwang walang kabisaang buo ang pandiwari.  

Pagkaunawa namin Pagkaunawa ng ibang may-akda
{6-6.5.2} Pangngaldiwang pang-ulit
Ibinubukod namin ang pangngaldiwang pang-ulit sa katatapos.Hindi ginagamit ang katawagang ito.
{8-3.2} Kailanan ng pangngalan
Walang kailanan ang anyong batayan ng pangngalan. Isahan ang anyong batayan ng pangngalan.
{8-4.7} Kaugnayang paari na may pang-halip
Iniiwasan namin ang katawagang 'pang-halip na paari'; panghalip na SA o NG ang mga ito. 
{8-6.2} Pantukoy
Pinapalagay na pantukoy (kasama ng pangngalan) ang si, mga at sina.Karaniwan ding pinapalagay na pantukoy ang ang, minsan pati ang ng at sa. Kalimitang inilalarawang magkatulad ang ang at si.
{9-6.1} Pang-abay na pangmarahil (salitang modal)
Pang-abay ang mga salitang pangmarahil, sapagkat walang katangian ng pandiwa ang mga ito. Kahawig ng wikang pang-Europa, ipinapalagay na pandiwa (na modal o pantulong) ang salitang ito.
{9-6.1.1} Panggitahil
Ipinapasok namin ang katawagang 'panggitahil' para sa yaring may pang-abay na pangmarahil.
{10-3} Pang-ukol na nasa
Ipinapalagay naming pang-ukol (salitang pangnilalaman) ang nasa. Malapit sa sa ang nasa.
{10-4} Pangkaroon
Ipinapalagay naming pang-ukol ang pangkaroon. Ipinapalagay itong tanging klase, pandiwang pantulong (may) o pang-uri (walạ).
{11-4} Mga hutaga at mga yari nito
Ibinibukod namin ang yaring payak na hutaga at tanging yaring tinatawag na panggitaga.Karaniwang di-lubhang mahalaga ang yaring hutaga.
{11-6} Panggitaga
Napakahalaga ang tanging yaring hutagang ito.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_ugnay_2.html

2 Panaguri at Paniyak   (••2 •• Panaguri •• Paniyak)

• 2-1 Pambungad

(1) Tinatalakay sa isang kabanata ang panaguri at ang paniyak (susi {P-P} at {P-T}; {2A-101}). Maaaring magpalitan ng tungkuling pampalaugnayan ang dalawa {2-2.3}. Dahil dito, may pagkakaparehong pampalaugnayan ang dalawang pariralang pangkayarian {2-2.4}. Maaaring buuin ang dalawa ng halos lahat ng pariralang pangnilalaman. Walang pandiwang pantulong ang wikang Filipino, kung kaya may panaguri at pati paniyak na di-makadiwa.

(2) May tanging 'fokus' ang paniyak at mayroon din itong tanging 'katiyakan' {2-3}. Bawal maging paniyak ang anumang pariralang nagkukulang ng katiyakan.

(3) ay ang pananda ng panaguri at ang sa paniyak. Sa wikang Filipino, walang matibay na kaugnayan ng bahagi ng panalita hinggil sa paggamit na pampalaugnayan. Dahil dito, walang matibay na kaugnayan ng ang sa ngalan {2A-102 }. Maaaring dagdagan ng ang ang panaguri; tinatawag namin itong ANG na makaabay {2-3.3}

Tinatalakay namin sa pangkat na {13-2.3 Θ} ang tungkulin ng panaguri at paniyak sa pangungusap.

• 2-2 Katangian ng panaguri at paniyak

• 2-2.1 Panaguri

(1) May pandiwa bilang panaguri ang karamihan sa Filipinong pangungusap [1]. Ngunit sa maraming kalagayan, walang pandiwa ang pangungusap. Ang wikang Filipino ay walang pandiwang gaya ng 'to be' (Inggles) o 'sein' (Aleman). Dahil dito, maaaring panaguri ang mga pariralang di-makadiwa (pangngalan [2], pang-uri [3], pang-ukol [4], pandako [5]). Maaaring bumuo ng panaguri ang panghalip na pananong na sino ◊, anọ ◊, kanino ◊ [6] at ang pang-ukol na pananong na nasaạn (sa ◊) {12-2.1}.

 
[1]Nakalahad na ang kanang kamay ng bata. {W Angela 3.5}
[2]Isang kartero si Joe sa bayan ng Camaligan sa Camarines Sur. {W Suyuan 5.4}
[3]Hindi rin maganda ang kapalaran ng kanyang Tiya Mila. {W Nanyang 13.17}
[4]May panahon pa tayo upang manirahan dito. {W Aesop 3.4.2}
[5]Sa papel lamang ang kasal namin. {W Arrivederci 3.4}
[6]Ano ang masasabi ngayon ng iba nating kamag-anak? {W Ulan 20.20}

(2) May panandang ay ang panaguri {2A-211 }. Kung nasa ayos na kabalikan ang pangungusap, ibig sabihin kung iniuuna ang paniyak sa panaguri, dapat ilagay ang panandang ay sa unahan ng panaguri [7-10]. Pati malimit na gamitin ang ay kung may ibang parirala [11 12] o sugnay [13] sa harap ng panaguri sa ayos na karaniwan. Pag napakaikli ang pariralang nasa harap ng panaguri, walang paggamit ng panandang ay [14].

Nasa ayos na karaniwan ang mga pangungusap na [1-6], sa unahan nito ang panaguri. Wala itong panandang ay dahil hindi ginagamit ang ay sa unahan ng pangungusap.

 
[7]Si Mameng ay sumusulat. { Lopez 1941 p. 38}
[8]Sa Makulong, ang buong parang ay isang walang-bayad na gulayan. {W Anak ng Lupa 3.4}
[9]Ang ikalawang Leonor sa buhay ni Dr. Jose P. Rizal ay si Leonor Rivera. {W Pag-ibig ni Ruzal 3.6}
[10]Tayong mga Pilipino ay may mahabang kasaysayan. {W Katesismo 3.31}
[11]Kaya madalas ay siya ang pinapalakpakan at hinihiling ng marami. {W Regine 3.2} (Pariralang malaya ang madalas at hindi bahagi ng panaguri; kasalungat ng madalas siyang pinapalakpakan.)
[12]Paano nga ay di maalis-alis ang umano'y alitan nila ni Rica. {W Rica 5.1}
[13]Sa kagustuhang marating ang nasabing lugar ay nagplano siyang akyatin ang bundok. {W Samadhi 4.1} (Panuring sa kagustohan ang sugnay na makaangkop na -ng marating ang nasabing lugar.)
[14]Agad nangilid ang luha ni Ahia nang makita ako. {W Nanyang 21.13}

{Θ} Maaaring sabihin na ginagamit lamang ang ay kung kinakailangan ang tanging pagtatanda sa panaguring hindi nasa unahan ng pangungusap. Hindi itong dulot ng nilalaman ng pariralang panaguri (sa kalagayang ito, naiiba ang kilos ng ay sa panandang ang ng pariralang paniyak).

• 2-2.2 Paniyak

(1) May katiyakan ang paniyak na Filipino {2-3.1}. Kung pandiwa ang panaguri ay nasa fokus nito ang paniyak. Karaniwang may panandang ang ◊ ang paniyak. Bukod sa tungkulin bilang pananda ng parirala, inihuhuhudyat ng ang ang katiyakan ng ngalan kung paniyak. May katiyakang pansarili ang panghalip at ang pangalan na may pantukoy na si. Dahil sa katiyakan nito, hindi maaaring itanong ang paniyak {12-4.2}.

(1) Sa karamihan sa pangungusap, pariralang makangalan ang paniyak [1]. May katiyakang pansarili ang panghalip at ang pangalan na may pantukoy na si. Dahil dito wala itong "pangalawang tanda" ng katiyakan kung paniyak at wala itong panandang ang [2 3] {2-4.1}.

(2) Mas malabo ang katiyakan kung hindi pariralang makangalan ang paniyak [4-6]. Sa ganitong kalagayan, dapat gamitin ang panandang ang upang ihudyat ang tungkulin bilang paniyak.

 
[1]Hindi kalakihan ang tindahan, pero malaki ang pangalan nito. {W Nanyang 6.3}
[2]Nag-angat siya ng ulo at saka sumagot. {W Piso 3.4}
[3]Ilang saglit na tumigil si Cris. {W Bulaklak 8.6}
[4]Sino ang tutustos sa kanyang mga pangangailangan? {W Pang-unawa 3.8}
[5]Maaari ko nang mabuksan ang pinto at itulak iyon upang makita ko ang nasa loob. {W Dayuhan 3.1}
[6]Siya naman ang may kakayahang mag-utos sa kanyang mga alipin. {W Material Girl 3.3}

(3) Sa pang-araw-araw na pananalita, maaaring gamitin sa halip ng panandang ang ang hulaping -ng sa iniuunang salita {*}. Karaniwang ginagamit ito, kung hindi nagpapahayag ng katiyakang tangi ngunit pampalaugnayan laman ang tungkulin ng ang [7]. Nangyayari din ito sa pangungusap na pananong [8a] {12-2.1 (2)}.

{*}   Tila walang kaugnayan sa anyong -ng ng pang-angkop, sapagkat hindi maaaring halinhan ang -ng na ito ng anyong na ng pang-angkop.
 
[7]Bawat gusaling pinuntahan ko. {W Angela 3.10}
[8][a] Anong maingay doon? ☺ [b] Ano ang maingay doon?

(4) Pag kahanayan ang paniyak ay maaaring ilagay sa harap ng buong paniyak ang ang [9] o maaaring ulitin ang ang upang bigyang-diin ang katiyakan ng iba't-ibang bahagi [10].

 
[9]Patuloy na naglalaro sa aking isipan ang pagtatagpo at pag-uusap namin ni Nieva. {W Estranghera 3.1}
[10]Nagunita niya ang kanyang ama at ang kanyang kapatid na si Ligaya. {W Anak ng Lupa 3.7}

• 2-2.3 Pagpapalitan ng tungkulin ng panaguri at paniyak

(1) Maaaring magpalitan ng tungkulin ang pariralang panaguri at paniyak {2A-231 }. Maaaring baguhin ang pangungusap; maging paniyak ang pariralang bumubuo ng dating panaguri at maging panaguri ang dating paniyak [1|2]. Maaari din ang pagpapalitan ng tungkulin sa pangungusap na di-makadiwa [3|4].

 
  Salitang pang-ubod ng
  Ayospanaguri paniyak
[1]Nakita ko si Ana sa palengke. KaraniwanPandiwa Ngalan
[2]Si Ana ang nakita ko sa palengke.KaraniwanNgalan Pandiwa
[3]Matangkad ako. KaraniwanPang-uri Ngalan
[4]Ako ang matangkad. KaraniwanNgalan Pang-uri
Higit na maitim ang limbag = Salitang-ubod ng panaguri. May salungguhit = Salitang-ubod ng paniyak.

Nasa karaniwang ayos ang pangungusap na [1-4]. Dapat ibukod sa pagpapalitan ng tungkulin ang mga pangungusap na may ayos na kabalikan ng panaguri at paniyak (sa mga halimbawang [1|5 3|6], nagpapalitan lamang ng katayuan ang panaguri at paniyak).

 
[5]Si Ana ay nakita ko sa palengke.KabalikanPandiwa Ngalan
[6]Ako ay matangkad. KabalikanPang-uri Ngalan
Higit na maitim ang limbag = Salitang-ubod ng panaguri. May salungguhit = Salitang-ubod ng paniyak.

(2) Kung may panuring ang panaguri at paniyak ay nagpapalitan din ang mga ito; mananatili itong bahagi ng pang-itaas na parirala nito. [7a|b]. Hindi binabago ang mga pariralang malaya kung may pagpapalitan ng panaguri at paniyak (kahapon sa [8a|b]).

 
[7][a] Ibinigay sa akin ng aking walong kapatid ang maraming halik at yakap.
 [b] Maraming halik at yakap ang ibinigay sa akin ng aking walong kapatid. {W Mumo 3.8}
[8][a] Kahapon pumunta ako sa Maynila.
 [b] Sino ang pumunta kahapon sa Maynila?
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

(3) Ginagamit ang pagpapalitan upang ibigay o ialis ang katiyakan sa isang parirala. Sa pangungusap na pananong ay hindi maaaring itanong ang paniyak; dahil dito dapat maging panaguring walang katiyakan ang pariralang itinanong [8b 9] {12-4.2}.

 
[9]Ano ang iyong pakay sa lugar na ito? {W Samadhi 4.2}

Pagpapalitan at mga wikang pang-Europa → {2A-232 }

• 2-2.4 Pagkakapareho ng panaguri at paniyak

Lahat na pariralang may-kayang maging panaguri ay maaari ring maging paniyak at gayon din sa baligtad; may pagkakaparehong pampalaugnayan ng panaguri at paniyak. Sa pangkat na {2-2.1}, pinapakitang maaaring maging panaguri ang pariralang di-makadiwa. Dahil sa pagkakapareho ng panaguri at paniyak ay maaari ring maging paniyak ang pariralang ito.

Tinatakdaan sa palaugnayan lamang ang pagkakapareho. Dahil sa katiyakan ng paniyak walang pagkakaparehong pansemantika [1|2].

 
[1]Guro ang kapatid ko.
[2]Kapatid ko ang guro.

• 2-3 Katiyakan at fokus

(1) Iniuugnay namin ang katawagang 'katiyakan' sa mga tao at bagay at sa mga katangian nito. Tinatalos naming katiyakan ang mga katangian ng "tangi, maaaring ibukod, bukod tangi". Mas madaling unawain ang katawagang di-katiyakan; hindi tunay na tao o bagay ito, ngunit katangiang sapian ang uri ng tao o bagay. Katawagang pansemantika ang katiyakan at di-katiyakan.

(2) Katangian ng pandiwa ang 'fokus'. May tanging diin o pansin ang isa sa mga kaganapan ng pandiwa {6-3.1}. 'Nasa fokus' ang kaganapang ito; bumubuo ito ng paniyak. Katawagang pampalaugnayan ang fokus. Ito'y katangian ng angkan ng mga wikang pang-Austronesia.

Katiyakan sa wikang Filipino at sa wikang pang-Europa → {2A-301 }

• 2-3.1 Katiyakan at fokus ng paniyak

(1) May katiyakan ang paniyak; hindi maaaring ialis sa paniyak ang 'katiyakang likas' {2A-311 }. Naghuhudyat ng katiyakan likas ang panandang ang [1 2]. Walang paggamit ng ang sa kalagayan kung hayag na ang katiyakan ng paniyak sa pamamagitan ng ibang paraan [3] {2-4.1 (2)}.

(2) Sa pangungusap na may pandiwa, halos lahat ng pariralang pangnilalaman ang maaaring maging paniyak o di-paniyak. Ibig sabihin, maaaring ibigay sa iba't ibang kaganapan ang katiyakan at fokus o alisin ito. Ginagawa ito sa pamamagitan ng paggamit ng panlapi ng pandiwa [1|2].

(3) Hindi maliwanag ang katiyakang likas ng paniyak o wala itong katiyakang likas kung di-makangalan ang laman ng paniyak. Kung ganito, pampalaugnayan lamang pananda ang ang na walang pansemantikang laman. Kung pariralang pandiwa ang paniyak ay nasa fokus ng pandiwa ang panaguri kahit walang katiyakan ang pariralang pangnilalaman nito [4].

Hindi ginagamit ang katawagang fokus kung walang pandiwa ang pangungusap. Gayunman may katiyakang likas ang paniyak [5 6].

 
 Paniyak na
may katiyakan		 Nasa fokus
ng pandiwa
[1]Kinuha ng bata ang mangga.ang mangga ang mangga
[2]Kumuha ng mangga ang bata. ang bataang bata
[3]Kumuha siya ng mangga.siya siya
[4]Mangga ang kinuha ng bata. (Panaguring walang katiyakan ang mangga.) ---mangga
[5]Pilipino ako. ako---
[6]Ako ay Pilipino. ako---

• 2-3.2 Katiyakan ng panaguri

(1) Kung pariralang makangalan ang panaguri, wala itong katiyakang likas [1]. Maaaring bigyan ng katiyakang tangi ang pariralang makangalan sa tulong ng mga sumusunod:

Palaging tiyak ang panghalip na panao. Maaaring bigyan diin ito, kung ito'y panaguring nasa harapan ng pangungusap (o sugnay) [10 11].

 
[1]Kambing ang kumain ng damo. Di-tiyak
[2]Si Ana ang kumain ng mangga. Tiyak
[3]Mga kambing ang kumain ng bulaklak ko. Tiyak
[4]Dalawang kambing ang kumain ng bulaklak ko. Tiyak
[5]Isang batang babae ang nakita ko sa unahan. {W Angela 3.6} (Tiyak, ngunit hindi ipinakilala {8-7.2}).Tiyak
[6]Itong kambing ang kumain ng bulaklak ko. Tiyak
[7]Ikaw 'yong kaibigan ni Vic? {W Anak ng Lupa 3.6} Tiyak
[8]'Yun nga ang ikinainis ng mga anak ni Nimfa. {W Suyuan 5.3} (Nagpapahayag ang 'yun ng panghahamak, isang uri ng di-tao.) Tiyak
[9][a] Kambing mo ang kumain ng bulaklak ko. Tiyak
 [b] Kambing ni Pepe ang kumain ng bulaklak ko. Tiyak
[10]Kung sinabi ng magsasaka na siya na ang gagawa ng pag-ani, dapat tayong maniwala! {W Aesop 3.4.5} (Siya, hindi sinuman.)Tiyak
[11]Matanda ka sa akin, ako ang dapat magmano sa iyo. {W Ulan 20.11} Tiyak

Malakas na pinapalaki ng ANG na makaabay ang katiyakan ng panaguri {2-3.3}. Hindi pinapalaki ng panandang ay ang katiyakan ng panaguri.

(2) Walang katiyakang likas ang panaguri. Maaaring gamitin ang katangiang ito upang ialis ang katiyakan sa pariralang di-tiyak [12-14]. Malimit na panaguri ang pangkalahatang ngalan [1].

 
[12] [a] Kanina, naghanap ako ng pera. Pantuwid na di-tiyak
 [b] Kaunti lang ang nakita ko. Panaguring di-tiyak
[13][a] Hinahanap niya ang pera. (Kanyang pera.)Paniyak na tiyak
 [b] Pera ang hinahanap niya. (Kahit anong pera.)Panaguring di-tiyak
[14]Wala ni sinumang tao ang maaari kong malapitan. {W Damaso 4.3} (Hindi paniyak ang pariralang wala ni sinumang tao dahil kulang ang katiyakan.) Panaguring di-tiyak
Higit na maitim ang limbag = Panaguring di-tiyak.

• 2-3.3 ANG na makaabay

(1) Pananda ng paniyak na ang ◊. Sa tabi nito nagagamit na pang-abay ang ang, tinatawag itong 'ANG na makaabay'. Pampalaugnayan, walang tungkulin ang ANG na makaabay.

Ginangamit ang ANG na makaabay upang ihudyat ang katiyakan ng panaguri [1] at upang bigyan ito ng tanging pansin [2 3]. May pagkakaparehong pampalaugnayan ang lahat ng panaguri at paniyak {2-2.4}. Kung idinadagdag ang ANG na makaabay sa panaguri, maaaring palakasin ang panaguri upang makamit ang pagkakaparehong pansemantika ng dalawang parirala [4a|b 5]. Sa pangungusap na [6] ay binibigyang-diin ang pariralang pangkaroon ng panaguri.

 
[1]Napagtanto kong ang pagkalinga ng magulang ang tunay kong hinahanap. {W Damaso 4.1} (Tiyak ang layunin ng paghahanap.) {2A-331 Σ}
[2]Ang batang iyon ang nakita ko. {W Angela 3.11} (Tanging pansin sa batang iyon.)
[3]At ang tanging habol lamang ay ang kaginhawaang makakamit sa piling ng matanda. {W Material Girl 3.8} (Tanging pansin.)
[4][a] Ang kabaligtaran ang dapat gawin. {W Salazar 1996 2.2.9} (Pagkakapareho.)
 [b] Dapat gawin ang kabaligtaran.
[5]Ang tanging naririnig ay ang tiktak-tiktak ng lumang orasan. {W Nanayang 21.5} (Pagkakapareho.)
[6]Ngunit tanging ang may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito. {W Samadhi 4.1} {2A-332 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Panaguring may ANG na makaabay. May salungguhit = Paniyak na may katiyakan likas.

(2) {Θ} Dahil pang-abay (hindi pananda) ang ANG na makaabay, hindi kinakaltas ang panandang ay ng panaguri [3 5]. Nananatili ang pang-angkop na nasa harap ng sugnay na makaangkop pag panaguring may ANG na makaabay ang unang parirala [1]. Sa pangungusap na [6] ay nananatili ang pang-angkop na nasa likod ng pang-abay na tangi at nasa harap ng ANG na makaabay.

Ipinapalagay naming pang-abay ang ANG na makaabay, maaari din itong uriin sa bahagi ng panalita na pantukoy. Sa panaguri lamang ginagamit ito, hindi sa pantuwid o pandako.

Kina { Aganan 1999 p. 78} tinatawag na 'Pangungusap na tinitiyak ang panaguri' ang yaring may ANG na makaabay.

• 2-3.4 Katiyakan ng pantuwid at pandako

Hindi nasa fokus ang pantuwid at pandako (pati panlapag at pang-umpog). Walang katiyakang likas ang pantuwid [1b 2a]; malimit na may katiyakan o kaunting katiyakan ang pandako [2b 3a|b]. Maaaring palakihin ang katiyakan ng mga pantuwid at pandako sa pamamagitan ng kagamitan na inilarawan para sa panaguri.

 
[1][a] Bibilhin ko ang gulay. (Tanging gulay.)Paniyak na tiyak
 [b] Bibili ako ng gulay. (Kahit anong gulay.)Pantuwid na di-tiyak
[2][a] Naghahanap sila ng ginto. Pantuwid na di-tiyak
 [b] Maghapon kaming naghanap sa nawawalang bata. Pandakong tiyak
[3][a] Pupunta ako sa bahay. Pandakong tiyak
 [b] Pupunta ako doon. (Dako lamang.) Pandakong kaunting tiyak

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-P_1.html

• 2-4 Mga bahagi ng pariralang panaguri at paniyak

• 2-4.1 Pariralang makangalan bilang paniyak

(1) Karaniwang may panandang ang sa harap ng paniyak kung pariralang makangalan ito [1 2].

 
[1]Paanong nalaman nito ang pangalan niya? {W Samadhi 4.4}
[2]Dito nakalagay ang mga tirang pagkain na nahihingi niya. {W Angela 3.1}

(2) Ipinapahayag ng panandang ang ang katiyakan ng paniyak. Walang paggamit ng ang sa kalagayan kung hayag na ang katiyakan ng paniyak sa pamamagitan ng ibang paraan:

 
[3]Masipag siya sa gawain. {W Nanyang 7.2}
[4]Abala ito sa pagtutupi ng mga damit. {W Tiya Margie 3.3}
[5]Dadaan po do'n si Toryo pag dumating. {W Anak ng Lupa 3.6}
[6]Hindi mo na kailangang bilangin ang mga iyan. {W Samadhi 4.3}
[7]Ang iyaking si Roxanna at ang tomboy na si Gretchen. { LIW 10 Abril 2006 p. 9}
[8][a] Pakiabot mo ang librong ito. ✉
 [b] Pakiabot mo itong libro. ☺
[9]Mahalaga itong sagisag hindi lamang sa mga Kristiyano kundi … {W Ambrosio 2006 2.3.7}.

(3) Maaaring may ang o walang ang ang paniyak na binubuo ng ilang ngalang gaya ng:

 
[10]Tahimik ang lahat sa hapag. {W Pagbabalik 3.19}
[11]Hindi lahat ng mga magulang ay tama. {W Estranghera 3.7}
[12][a] Makakagawa niyan ang kahit sino.
 [b] Makakagawa niyan kahit sino.
[13][a] Maaari ang alinman sa mga aklat na ito.
 [b] Maaari alinman sa mga aklat na ito.
[14][a] Nakita ko ang sampung ibon.
 [b] Nakita ko sampung ibon.
[15]Ang bawat umuupa'y may kanya-kanyang lutuan. {W Anak ng Lupa 3.4}
[16] Binibili bawat maibigan ko. {W Tiya Margie 3.6}
Higit na maitim ang limbag = Walang ang. May salungguhit = May ang.

• 2-4.2 Pariralang makangalan bilang panaguri

Malimit na pariralang makangalan ang panaguri sa Filipinong pangungusap [1-7]. Sa [1-3] pangngalan ang panaguri, sa [4-7] panghalip. Madalas ring pangalawang pariralang makangalan ang paniyak [1 2 4-6]. Kung pariralang pandiwa ang paniyak ay karaniwang gustong iwasan ang katiyakan ng isang pariralang makangalan [3] o gustong bigyan ng tanging diin ang panaguri sa unahan ng pangungusap [7]. Hindi nasa unahan ng pangungusap ang panaguri sa [1b 2b 2c 5]; kung kaya mayroon itong panandang ay.

 
[1][a] Pilipino ako.
 [b] Ako ay Pilipino. (Laganap na awitin ang Ako ay Pilipino ni George Canseco.)
[2][a] Si Pedro ang aking panganay.
 [b] Ang aking panganay ay si Pedro.
 [c] Ang aking panganay ay matangkad na si Pedro.
[3]Isang aso ang nakahukay ng buto sa lupa. {W Aesop 3.3.1}
[4]Sila ang kambal kong kapatid na babae. {W Mumo 3.2}
[5]Ang Pilipino ay ako. (Mula sa Ako ay Pilipino.)
[6]"Akin 'to," sabi ni Ed. {W Bulaklak 8.28} (Panghalip na panaong SA ang panaguri {8-4.6 (3)}.)
[7]Ito lang ang masasabi ko. {W Bulaklak 8.21}

• 2-4.3 Kabisaang buo ng pandiwa sa pangungusap

Sa karamihan ng pangungusap, pandiwa ang panaguri. May kaganapan ang pandiwa; ito'y paniyak, (mga) pantuwid at pandako. Bahagi ng pariralang pandiwa ang pantuwid at pandako ngunit hindi bahagi nito ang paniyak na may fokus. Gayunman may bisa sa paniyak ang pandiwa. Tinatawag namin itong 'kabisaang buo' ng pandiwa sa pangungusap {2A-431}. May kabisaang buo rin ang pandiwa kung paniyak ang pariralang pandiwa; sa kalagayang ito, may bisa sa panaguri ang paniyak-pandiwa.

Ang pandiwang may kaganapan ang pandiwang may kabisaang buo. Pampalaugnayan ang katawagang ito {6-2}; kasalungat ng pampalaugnayang katawagang pandiwari {6-6.4}.

{Θ} Kahit may kabisaang buo ang pandiwa sa pangungusap, hindi ito nagtatamo ng pangunahing papel sa pangungusap na Filipino. Kasalungat ito sa wikang pang-Europa. Maaaring sabihin tungkol sa pangungusap na Filipino: "Kung may pandiwa bilang panaguri o paniyak ang pangungusap, mayroon itong kabisaang buo.", ngunit hindi "May pangunahing papel ang pandiwa sa pangungusap."

Dalawang pandiwa sa pangungusap → {6-7.2}

• 2-4.4 Pariralang pandiwa bilang panaguri

Sa karaniwang ayos ng panaguri at paniyak, sinusundan ng paniyak ang pariralang pandiwa pag ito'y panaguri [1]. Maaaring hatiin ang panaguri upang mailagay ang paniyak sa likod ng pandiwa [2 3].

 
[1]Hindi ko binigyan ng halaga ang mga salitang iyon noong una. {W Dayuhan 3.3}
[2]Itinaas ni Tan Sua ang malaking kamay at binigyan si Lim Kui ng magkasunod na sampal. {W Nanyang 11.14}
[3]Unang buwan ko pa lang ay binigyan na ako ng sampung piso. {W Nanyang 7.5}
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

• 2-4.5 Pariralang pandiwa bilang paniyak

(1) Maaaring bumuo ng paniyak ang pariralang pandiwa [1 2a]. Napakalimit na binubuo ang pangungusap na pananong nang ganito [2b]. Pang-uri ang panaguri sa [3].

(2) Maaaring pangalawang pandiwa ang paniyak ng pangungusap pag unang pandiwa ang panaguri; pang-ibaba (at walang kabisaang buo) ang pangalawang pandiwa [4 5].

 
[1]Pero hindi mumu ang nakita mo kanina. {W Mumo 3.6}
[2][a] Ako ang mag-aasikaso sa kanya.
 [b] Sino ang mag-aasikaso sa kanya? {W Pang-unawa 3.8}
[3]Mapanganib ang lumapit sa ahas. (Dahil pangkalahatan ang pahayag ay walang tagaganap bilang panaguri (halimbawang may tagaganap: Daga ang lumapit sa ahas.). Sa halip nito ay panaguri ang pang-uring mapanganib.)
[4]Sinikap ng lobo ang tumalon upang makaahong palabas. {W Aesop 3.1.1} {2A-451 Σ}
[5]Ngunit, bigla niyang naalala ang naganap sa kanilang lugar noong isang linggo. {W Samadhi 4.3}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwa bilang paniyak. May salungguhit = Pang-itaas na pandiwa bilang panaguri.

• 2-4.6 Pariralang pandako bilang panaguri

Hindi malimit na binubuo ng pandako ang panaguri [1-3]. Sa [1a], panghalip na panao ang salitang-ubod; panghalip na pananong kanino ◊ sa [3]. Iniiwasan ang panghalip na pamatlig na SA (dito …) bilang panaguri. Sa halip nito, ginagamit ang anyong makadiwang pinapanggalingan sa panghalip na pamatlig gaya ng nandito ◊ [4] {7A-114}.

 
[1][a] Sa akin ang lapis. [b] Kay Tomas ang lapis.
[2]Iyon ay sa pamamagitan lamang ng mala-halimaw na lakas ng hari. {W Pagbabalik 3.2}
[3]Sa kanino ang lapis?
[4]Hay, bakit nga ba ako nandito sa tabi mo? {W Madaling Araw 3.7}

{Θ} Kung pandako ang panaguri ay binubuo ang pariralang pangkayariang pandako ang nilalaman ng iba pang pariralang pangkayarian {1-6.3 (4)}.

• 2-4.7 Pang-uri at pang-abay bilang panaguri o paniyak

(1) Maaaring bumuo ng panaguri ang pang-uri (o pariralang pang-uri) sa pangungusap na walang pandiwa [1-3]. Nasa ayos na kabalikan ang pangungusap na [3]. Dahil sa pagkakapareho ng panaguri at paniyak maaari ring maging paniyak ang pang-uri [4 5]. Sa pangungusap na [6] ay pang-uri ang panaguri at sugnay ang paniyak.

 
[1]Maaliwalas ang langit at maganda ang panahon. {W Ambrosio 2.3.2}
[2]Kung wala ang amo kong si Nanay Carmen. {W Angela 3.2} (Pang-uri ang wala, hindi pangkaroon {10-4 (4)}.)
[3]Hindi lahat ng mga magulang ay tama. {W Estranghera 3.7}
[4]Ikaw na ang bahala sa mga iyan. {W Samadhi 4.4}
[5]Matagal ko na ring pinagiisipan kung ano ba talaga ang kulang sa buhay ko. {W Damaso 4.1}
[6]Mabuting bigyan ng pera ang mga mahihirap. (Panaguri ang mabuti, sugnay na makaangkop ang paniyak (bigyan ang panaguri nito).)

(2) Madalang lamang ang pangungusap kung saan nagagamit na panaguri ang pariralang pang-abay [7 8], karaniwang pang-abay ng pulutong na kanina {9-5.3 (1)}. Halos walang pang-abay bilang paniyak.

 
[7]Bukas kasi ang iyong kaarawan. {W Rosas 4.8}
[8]Kailan ang pulong?

• 2-4.8 Pariralang pang-ukol bilang panaguri o paniyak

(1) Maaaring panaguri [1-3] at paniyak [4 5] ang pariralang pang-ukol na may nasa (sa ◊) [1 4] o may pangkaroon [2 3 5].

 
[1]Nasa kanya na ang kayamanan. {W Tiya Margie 3.11}
[2]Wala kaming magawa kundi panoorin ang pagwasak ng aming bahay. {W Pagbabalik 3.3}
[3]Ngayong ako ay may sapat nang edad. {W Damaso 4.1} {2A-331 Σ}
[4]Isa na lang ang nasa isip ko ngayon. {W Piso 3.6}
[5]Sino ang may gustong mawalan ng isang suki? {W Nanyang 22.12} {10A-413 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

(2) Maaari ding bumuo ng panaguri [6] o paniyak [7] ang pariralang pang-ukol ng pulutong na tungkol.

 
[6]Paano mo nalaman, 'Lo", usisa ni Kenneth, "na tungkol sa mga bilog na prutas ang iniisip ko? {W Prutas 3.1}
[7]Ayaw ko munang isipin ang tungkol sa pag-aasawa. { Perdon 2003 p. 84}

• 2-4.9 Sugnay bilang paniyak o panaguri

(1) Maaaring sugnay ang nasa halip ng paniyak {6-2.5}. Karaniwan, ito'y sugnay na makaangkop; ginagamit ang pang-angkop sa halip ng panandang ang kung nasa ayos na karaniwan ang sugnay na makaangkop [1]. Kung kabalikan ay ginagamit ang pang-angkop at ang panandang ang sa harapan ng sugnay na makaangkop [2]. Pag may salitang pananong ang sugnay na bumubuo ng paniyak, ginagamit ang sugnay na may pangatnig na kung ◊ [3 4].

 
[1][a] Sinabi kong ama ko ang may-ari sa Li Hua. {W Nanyang 21.8}
 [b] Sinabi ko ang totoo.
 [c] Ama ko ang may-ari sa Li Hua.
[2][a] Nakita kong ang kanyang mga mata ay maalab. {W Lunsod 3.16}
 [b] Nakita ko ang bata.
 [c] Ang kanyang mga mata ay maalab.
[3]Lalong hindi ko alam kung saan siya nakatira. {W Angela 3.1}
[4]Hindi niya maintindihan kung natutuwa o nalulungkot siya. {W Karla 5.206}

(2) Maaaring sugnay sa tambalang pangungusap ang panaguri [5 6]. Tinatalakay ito sa {13-4.3.2 (4)}.

 
[5][a] Ang tangi mo na lang nagawa upang alisin ang tensiyon ay paglaruan ang tungki ng aking ilong. {W Madaling Araw 3.1} {13A-4322 Σ [1]}
 [b] Paglaruan ang tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa upang … {13A-4322 Σ [4]}
[6]Kung pasko ang handaan.

• 2-5 Θ Pariralang panaguri at paniyak

(1) Kagyat sa pangungusap ang pariralang pangkayariang panaguri at paniyak, inilalarawan ang tungkulin nito sa kabanatang {13-2.3 Θ}. Hindi maaaring pariralang pang-ibaba ang panaguri at paniyak.

(2) Sa Patakaran itinatampok ang panaguri nang ganito.

 Tungkulin ng panaguri Pagbuo ng panaguri 
[1]Kagyat sa pangungusapPariralang pandiwa {2-4.4}
[2]Kagyat sa pangungusapPariralang makangalan {2-4.2}
[3]Kagyat sa pangungusapPariralang pang-uri {2-4.7}
[4]Kagyat sa pangungusapPariralang pang-abay {2-4.7 (3)}
[5]Kagyat sa pangungusapPariralang pang-ukol {2-4.8}
[6]Kagyat sa pangungusapPariralang pandako {2-4.6}
Sugnay ang maaaring bumubuo ng panaguri. {2-4.9 (2)}

Sa [6], panaguri ang pariralang pandako. Pampalaugnayan, kataliwasan ang yaring ito dahil pariralang pangkayarian (pandako) ang nasa loob ng pariralang pangkayarian (panaguri) {1-6.3 (4)}.

(3) Halos pareho ang paglalahad ng paniyak sa Patakaran dahil sa pagkakapareho ng panaguri at paniyak.

 Tungkulin ng paniyakPagbuo ng paniyak  
[7]Kagyat sa pangungusapPariralang makangalan {2-4.1}
[8]Kagyat sa pangungusapPariralang pandiwa {2-4.5}
[9]Kagyat sa pangungusapPariralang pang-uri {2-4.7}
[10]Kagyat sa pangungusapPariralang pang-abay{2-4.7 (3)}
[11]Kagyat sa pangungusapPariralang pang-ukol {2-4.8}
Sugnay ang maaaring bumubuo ng paniyak. {2-4.9 (1)}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-P_2.html

3 Mga Pariralang Pantuwid   (•• 3 •• Pantuwid)

• 3-1 Pambungad at mga katangian ng pantuwid

(1) Nagpapasok kami ng pariralang pantuwid (susi {P-W}, {1A-201 (2)}) sa Patakaran; ng ◊ ang pananda ng pariralang pangkayarian. Ginagamit ang pantuwid sa pariralang makangalan at pandiwa. Sa pariralang makangalan, panuring ang pantuwid [1 4b] {8-8.1}. Sa pariralang pandiwa, ito'y kaganapan {6-2.1}. Kung tahasan ang pandiwa, karaniwang tagatiis ang katungkulan nito [2]; kung balintiyak tagaganap [3]. Maaaring ituring sa pang-uri ang pantuwid [4a] {9-3.1}.

 
[1]Malayong kamag-anak ng alkalde si Senyor Peque. {W Nanyang 13.26}
[2] Naranasan kong humingi ng limos, kumain ng panis. {W Material Girl 4.4}
[3]Dinala niya ang buto upang iuwi sa kanyang tirahan. {W Aesop 3.3.1}
[4][a b] Nagtungo ako, gaya ng aking balak, sa tinitirhan ng aking kasama. {W Daluyong 15.29}

(2) Ang gawing pampalaugnayan ng pariralang pantuwid ay:

(3) Ipinagpalagay naming yaring makahuli (o yaring may 'gawing makahuli') ang katangian ng pariralang pantuwid na kagyat na inihuhuli sa salitang kaugnay. Gawing makahuli ang naaayon sa paraan ng pagsasanga sa kanan ng wikang Filipino {1-5.4}.

Pag panghalip na NG ang pantuwid, maaari itong bumuo ng yaring hutaga. Sa [3], ito'y yaring hutagang payak {11-4.1}, sa [5 6] panggitagang pantuwid {11-6.4}. Tanging yari ang panggitahil na pantuwid sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil [7] {9-6.1.1}.

Kawangis ng gawing hutaga ang gawing makahuli, ngunit di-lubhang mahigpit ang huli. Hindi yaring makahuli ang pangungusap na [8] dahil may ibang parirala sa pagitan ng salitang kaugnay at pantuwid.

 
[5]Kailangan nga ba nilang magaling sa Ingles? {W Almario 2007 3.6}
[6]Sa unang araw pa lang ay umibig na siya sa maganda kong pamangkin. {W Nanyang 13.26}
[7]Parang ayaw ni Bayaning pag-usapan pa si Goyo. {W Ulan 20.25}
[8]Opisyal na sinimulan ang proyektong ito ng Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang UP noong 1995 sa pamumuno ni Virgilio S. Almario. {W Javier 3.4} (Paniyak sa pagitan ng pandiwa at pantuwid.)

(4) Pariralang pandakong may pariralang pantuwid ang mga 'huwad na pang-ukol' sa anyong sa … ng [9] {4-3.2}, pariralang pang-ukol kung may nasa … ng [10]. Pangkawikaan ang paggamit ng pantuwid kasama sa panghalip na panao [11] {8-4.1 (2)}.

(5) Madalang ang yari gaya ng [12b 13b]. Doon nasa harap ng panaguri ang pantuwid; kinakaltas ang panandang ng. Hindi maliwanag kung pantuwid pa ang pariralang ito (marahil, pangungusap na putol ang yaring ito o gaya ng pariralang makangalang pang-umpog).

 
[9]Nakalabas nga ng balon ang lobo sa tulong ng kambing. {W Aesop 3.1.3}
[10][a b] Nasa gawing timog silangan ng Mapun at nasa gitna ng mga isla ng Tawitawi ang Bongao. {W Ambrosio 2006 2.3.5}
[11]Dalawa na lang kami ni Ina. {W Material Girl 3.2}
[12][a] Nagdulot ka ng lunas sa lungkot ko.
 [b] Lunas sa lungkot kong ikaw ang nagdulot! {W Kung saan 3.2}
[13][a] Bibili si Juan ng kahit ano.
 [b] Kahit ano ay bibili si Juan. { Schachter 1972 p. 490 ff.}

Dapat ibukod sa panandang ng ng pariralang pantuwid ang ibang mga salitang [nʌŋ] {5-3.4}.

Paghahalintulad ng pariralang pantuwid at pandako → {3-5}.

• 3-2 Mga bahagi ng pariralang pantuwid

• 3-2.1 Pariralang makangalan sa pantuwid

Karaniwan, may pariralang makangalan ang pariralang pantuwid [1-3]. Sa halip na panandang ng at pantukoy na si at sina (kung sumusunod nang kagyat), tambalang ni at nina ang kinalabasan [1b]. Kasama sa mga panghalip na panao at pamatlig, ginagamit ang panghalip na NG sa halip ng ng [2] {8-4.5}; maaaring isang salitang hutaga lamang ang pantuwid. Ginagamit ang ng at ang panghalip na ANG sa yaring pangmaramihan ng panghalip na pamatlig [3] {11-2 (2)}.

 
[1][a] Anak ng kapatid ko.
 [b] Anak ni Nimfa.
 [c] Anak ng namatay na si Nimfa. {W Suyuan 5.1}
[2][a b c] Gusto sana niyang maging maganda ang araw niya pero sinira na nito iyon umaga pa lang. {W Karla 5.204}
[3]Sinisira ng mga ito ang mga sako at kinakain ang mga bigas. {W Nanyang 14.1}

• 3-2.2 Pariralang pang-ukol sa loob ng pantuwid

Maaaring magamit na pariralang pangnilalaman ng pantuwid ang pariralang pang-ukol na nasa [1] o pangkaroon [2]. Madalang ang yaring may pang-ukol ng pulutong na tungkol [3].

 
[1]Para sa mga Tagbanua ng Palawan, para ring takip ang langit na sumasakop sa lahat ng nasa loob nito. {W Ambrosio 2006 1.3.2}
[2]Naghanap siya ng may magkakalinga sa kanya. {W Pang-unawa 3.5}
[3]Madalas niya akong kuwentuhan ng tungkol sa relasyon nila ni Ahia. {W Nanyang 22.5}

• 3-2.3 Iba pang parirala sa loob ng pantuwid

Pakunwari, iba pang parirala ang nilalaman ng pariralang pantuwid [1a 2a 3a]. Sa katunayan, ang nilalaman ng pantuwid ay "karaniwang" pariralang makangalang may panuring at kung saan kinaltas ang salitang pang-ubod [1b 2b 3b].

 
[1][a] "…," ang patuloy na ni Didang sa tinig na gaya ng dati. {W Daluyong 15.24}
 [b] Gaya ng dating tinig.
[2][a] Gaya ng sa iba pang kultural na komunidad. {W Salazar 1996 1.1.10}
[b] Gaya ng kakikilanlan ng pagkakulturang ito sa iba pang kultural na komunidad.
[3][a] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina, katapat ng sa aking ama. {W Dayuhan 3.5}
 [b] Karatig ng silid ng aking ina. {3-4 (3)}

• 3-3 Θ Pariralang pantuwid

Sa Patakaran nagpapasok kami ng apat pang pariralang pangkayarian sa tabi ng panaguri at paniyak. Isa sa mga ito ang pariralang pantuwid. Hindi ito maaaring gamitin nang malaya; palagi itong pang-ibaba sa pariralang pangnilalaman.

 Tungkulin ng pantuwid Binubuo ang pantuwid ng
[1]Kaganapan ng pandiwaPariralang makangalan {6-2.1}
[2]Panuring sa ngalanPariralang makangalan {8-8.1}
[3] Pariralang pang-ukol {3-2.2}
[4]Panuring sa pang-uriPariralang makangalan {9-3.1}

• 3-4 Pagpapalitan ng pantuwid at pandako

(1) Karaniwang hindi maaaring magpalitan ang pariralang pantuwid at pandako. Kung kaganapan ng pandiwa ay pinapasiyahan ng pandiwa ang katungkulan nito. Sa isang pulutong ng pandiwang -um- at sa ilan iba pang pandiwa may mapagpipiliang pantuwid o pandako.

(2) Pantuwid at pandako ang maaaring magamit na panuring sa pariralang makangalan. Karaniwan, dapat gamitin ang pantuwid {8-8.1} o pandako {8-8.2} alinsunod sa tungkuling pansemantika ng panuring. Gayunman may pangngalan kung saan may pamimili ng pantuwid o pandako [1|2].

 
[1]Karamihan kasi sa magagandang babae ay sa mga guwapo rin bumabagsak. {W Rosas 4.8} {P-K}
[2]Matatamis at kabigha-bighani ang mga ngiti niya para sa karamihan ng kostumer. {W Nanyang 22.4}{P-W}

(3) Sa yaring may pantuwid bilang panuring sa pariralang makangalan ay maaaring kaltasin ang salitang-ubod ng pariralang makangalan. Kung ganito, pinapalitan ng pandako ang pantuwid. Maaring paniyak [3] o pantuwid [4] ang pariralang makangalang pang-itaas.

 
[3][a] Iniayos muna ang higaan ni Lino bago ang higaan niya.
 [b] Iniayos muna ang higaan ni Lino bago ang sa kaniya. {W Daluyong 15.09} {3A-401 Σ}
[4][a] May maliit akong silid na karatig ng silid ng aking ina, katapat ng silid ng aking ama.
 [b] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina, katapat ng sa aking ama. {W Dayuhan 3.5}
[5]Kalayaang magdudulot ng kaligayahan, at hindi ng kapariwaraan. {W Estranghera 3.10} (Walang pagpapalit ng pantuwid sa pandako dahil kinaltas ang pandiwang makataguri.)

• 3-5 Paghahalintulad ng pantuwid at pandako

Ipinapakita ang magkaibang gawi ng pantuwid {P-W} at pandako {P-K} sa talaan dito.

Panaguri at paniyak
 {P-W}Hindi maaaring maging panaguri o paniyak ang pantuwid.
{P-K}Maaaring maging panaguri ang pandako.
Malaya o sa unahan ng pangungusap
{P-W}Hindi maaaring malaya sa pangungusap ang pantuwid. Hindi rin ito maaari sa unahan ng pangungusap.
{P-K}Maaaring nasa unahan ng pangungusap ang pandako. Maaaring malaya ang pandako.
Panggitaga
{P-W}Pag panghalip ang pantuwid, maaaring maging hutaga ng panggitaga.
{P-K}Maaaring maging salitang makatukoy ng panggitaga ang buong pariralang pandako.
Pagtatanong
{P-W}Hindi maaaring itanong ang pantuwid.
{P-K}Itinatanong ang pandako sa paggamit ng kanino at saạn.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-W.html

4 Mga Pariralang Pandako   (•• 4 •• Pandako)

• 4-1 Pambungad

Nagpapasok kami ng pariralang pandako (susi {P-K}, {1A-201 (3)}) sa Patakaran; sa ◊ ang pananda ng pariralang pangkayariang ito (susi {TK}). Malawak ang saklaw ng paggamit ng pandako. Maaari itong panuring (kaganapan ng pandiwa, panuring sa pariralang makangalan o pang-uri, panuring sa pang-ukol) o pariralang malaya, minsan din panaguri.

Inihihintulad namin ang pariralang pantuwid at pandako sa {3-5}. Tungkol sa pagpapalitan ng ng at sa tingnan sa {3-4}.

• 4-2 Paggamit at mga katangian ng pandako

(1) Sa pariralang pandiwa, nagagamit na kaganapan ang pariralang pandako {*}. Batay sa pandiwa, bumubuo ito ng iba't ibang katungkulang K [1-3] (tagatanggap, panlunan, sanhi, pagpalit) o ng tagagawa [4] {6-3.1 (2b)}.

 
[1]Nagbigay man ito ng bagong kahulugan sa sandaigdigan. {W Ambrosio 2006 1.2.1} {../fp}
[2]Maaga siyang umalis sa ospital. {W Nanyang 12.23} {../fn}
[3]Dahil baka isipin niyang sa kanya ako naiinis. {W Piso 3.2} {../fs}
[4]Upang maipakita sa kanila ang aking pagtutol sa kanilang paghihigpit. {W Estranghera 3.1} {../fg}

(2) Maaaring pariralang malaya ang pandako [5] {4-4} {*}. Tumuturing sa ngalan [6] {8-8.2} at sa pang-uri [7] {9-3.2} ang pandako. Tanging yari ang pariralang pandako na panuring sa isạ [8] o pamparami [9]. Pariralang pandako ang karaniwang panuring sa pang-ukol ng pulutong na tungkol [10 11]. Madalang na nagagamit na panaguri ang pandako sa mga pangungusap na walang pandiwa [12].

 
[5]Sa kalagitnaan ng tulay, saglit na tumigil si Oden. {W Anak ng Lupa 3.1}
[6]Upang maipakita sa kanila ang aking pagtutol sa kanilang paghihigpit. {W Estranghera 3.1}
[7]At dahil sawa na siya sa pagiging isang itim na ibon. {W Aesop 3.2.1}
[8]Isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1}
[9]Marami sa kanila ang walang trabaho. {W Rosas 3.20}
[10]Siya ang tumatayong kusinero bukod sa iba pang trabaho sa tindahan. {W Nanyang 7.4}
[11][a b c] Hindi naman ito para sa akin lamang, para sa kanya rin, para sa aming dalawa. {W Material Girl 3.12}
[12]Sa papel lamang ang kasal namin. {W Arrivederci 3.4}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang pandako. May salungguhit = Salitang kaugnay.

{*}   Di-malinawag ang pag-uuri sa kaganapan, pariralang malaya o panuring. May sakop ng pagsanib ang tatlong uri.

(3) Pandako ang binubuo ng panghalip na SA (kaganapan ng pandiwa [13], panuring sa pangngalan [14] at pandakong malaya [15]) {8-4.6}.

 
[13]Tuwing dumaraan, inilalahad agad niya sa akin ang kanyang kanang palad. {W Angela 3.2}
[14]"Ikaw ba," baling niya sa akin, "maharot ba ang tingin mo sa akin?" {W Estranghera 3.3}
[15]At doon ay natatanaw niya ang nakaparada niyang kotseng kulay pula. {W Naglaho 3.4}

(4) May pariralang pandakong sumusunod nang kagyat sa iba pang pananda. Bumubukal ang kumpol kung kinaltas ang salitang-ubod ng parirala ng unang pananda [16 17] {3-2.3}.

 
[16][a] Subalit ang Hudyong lumikha sa Aleman ay Aleman; ang sa Pranses ay Pranses. {W Salazar 1996 1.3.19}
 [b] Subalit ang Hudyong lumikha sa Aleman ay Aleman; ang Hudyong lumikha sa Pranses ay Pranses.
[17][a] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina, katapat ng sa aking ama. {W Dayuhan 3.5}
 [b] Karatig ng silid ng aking ina, katapat ng silid ng aking ama.

(5) May mahinang nilalamang pansemantika ang panandang sa; maaaring pakiputin ang kahulugan nito sa pamamagitan ng:

• 4-3 Mga bahagi na pariralang pandako

• 4-3.1 Pariralang makangalan sa pandako

Pariralang makangalan ang nilalaman ng pariralang pandako [1 2]. Pinag-iisa ang panandang sa at ang pantukoy na si at sinạ; kay ◊ at kinạ ang kinalabasan [3]. Di-panlunan bilang kaganapan ng pandiwa ang paggamit ng panghalip na pamatlig na SA sa pangungusap na [4]. Pati pandiwaring makangalan ang nagagamit na salitang-ubod ng pariralang pandako [5].

 
[1] Maraming halik at yakap ang ibinigay sa akin ng aking walong kapatid. {W Mumo 3.8}
[2]Sa nakaraang anim na taon nating di pagkikita. {W Madaling Araw 3.2}
[3]Ang dahilan ng pagkakagulo kina Aling Terya. {W Piso 3.1}
[4] Iniabot dito ng lalaki ang mga sariwang prutas na binili nito sa Santa Barbara. {W Karla 5.205}
[5]Nagbigay ako ng pagkain sa nagugutom.

• 4-3.2 Pariralang SA-NG ("Huwad na pang-ukol")

Ginagamit ang mga yaring sa .. ng upang ipahayag ang pansemantikang tungkulin ng pang-ukol na panlunan [1 2b 3] at minsan pamanahon [2a], pagsanhi at pamaraan. Pariralang pandako ang yari. Ang salitang-ubod nito ay ngalang may pariralang pantuwid bilang panuring. Tinatawag naming 'pang-ukol na huwad na SA-NG' ang yaring ito. May kalagayan kung saan hindi nababagay ang pantuwid na sumusunod; kung gayon binabago ang pariralang SA-NG (halịp ◊ [3 4]).

Pariralang pang-ukol ang pariralang may nasa .. ng [5] {10-3 (2)}.

 
[1]Tumigil ang dalawa sa tapat ng bahay nina Ada. {W Bulaklak 8.18}
[2][a b] Sa loob ng apat na siglo at sa pagitan ng nabanggit na mga bokabularyo. {W Javier 3.2}
[3]Dahil napupuwersa ang bata at ang guro na tumuon sa wika sa halip na sa Agham at Matematika. { Liwayway 28 Mayo 2007 p. 31}
[4]Sa halip na magsimba, siya ay natulog. (Pinaikling sugnay na na magsimba sa halip ng pantuwid.)
[5]Ang maraming sobreng nasa ibabaw ng mga magasin. {W Suyuan 5.2}

• 4-4 Pariralang pandakong malaya

(1) Maaaring malayang bahagi ng pangungusap ang pariralang pandako [1-4] (susi {P-K/L}). Ito ay pandakong panlunan [1b] o pamanahon [1a] na kaugnay sa buong pangungusap, hindi lamang sa pariralang pandiwa o iba pang parirala [2b]. Karaniwang nasa gilid ng pangungusap ang pariralang malaya (nasa unahan [3 4] o nasa hulihan [1a 1b]). Kung nasa unahan ay malimit na ginagamit ang panandang ay sa unahan ng panaguri [3].

Maaaring itanong ang pariralang pandakong malaya sa pamamagitan ng panghalip na saạn ◊ at ng pang-abay na kailạn ◊ [5a].

 
[1][a b] Minsan, nag-iinuman kami sa gabi   sa mga paborito niyang bahay-aliwan. {W Angela 3.20} (Dalawang pandakong malaya, pampanahon ang una, panlunan ang pangalawa.)
[2][a] Sampung yuan lang ang bayad sa isang araw. {W Nanyang 21.4} (Maaaring panuring sa bayad.)
 [b] Sa isang araw, sampung yuan lang ang bayad. (Pag inilalagay sa unahan ng pangungusap ang pandako, ito'y pariralang malaya at hindi panuring.)
[3]Sa tuwịng umaga'y masdạn ang bulaklạk. {W Kung saan 3.2}
[4]Doon ko nakilala ang isang lalaking may katandaan na. {W Damaso 4.5} (Pariralang pandakong malaya ang panghalip na pamatlig na SA na doon.)
[5][a] Kailan siya darating? [b] Sa Linggo siya darating. (Pariralang pang-abay na malaya ang pananong kailan.)
[6]Sa buhay kong ito ang hihilingin ko. {W Material Girl 3.1} (Kataliwasan ang pandakong may pang-angkop.)

(2) Maaaring nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang pariralang pandakong malaya [4 5a 5b 7 8]. Walang pang-angkop ang yaring ito {11-6.1 (4)}.

 
[7]Sa unang upuan niya ito pinaupo. {W Prutas 3.4}
[8]Dito sa bukid ko siya madalas makita. {W Pagbabalik 3.11}
Higit na maitim ang limbag = Pandakong malaya. May salungguhit = Hutaga ng panggitaga.

(3) Sugnay na may pangatnig na tuwịng ◊ ang yaring [9 10] (sugnay, hindi pariralang malaya).

 
[9]Hindi mo ba napansin na sa tuwing lulusong ako sa tubig? {W Madaling Araw 3.6}
[10] Naroon ang pagmamalaki ng kanyang ina sa tuwing may pupuri sa kanya. {W Unawa 3.3}

• 4-5 Θ Pariralang pandako

Sa Patakaran nagpapasok kami ng apat pang pariralang pangkayarian sa tabi ng panaguri at paniyak. Isa sa mga ito ang pariralang pandako. Sumusunod ang paglalarawan nito sa Patakaran.

 Tungkulin ng pandako Binubuo ang pandako ng
[1]Kaganapan ng pandiwaPariralang makangalan {6-2.2}
[2]Panuring sa ngalanPariralang makangalan {8-8.2}
[3]Panuring sa pang-uriPariralang makangalan {9-3.2}
[4]Panuring sa pang-ukolPariralang makangalan {10-2}
[5]Pariralang malayaPariralang makangalan {4-4}
[6]Panaguri Pariralang makangalan {2-4.6}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-K.html

5 Mga Pariralang Panlapag at Pang-umpog
  (•• 5 •• Panlapag)

• 5-1 Pambungad

Nagpapasok kami ng pariralang panlapag sa Patakaran. Ito'y ang pariralang ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop na -ng/na. Ipinapalagay naming pananda ng panlapag ang pang-angkop.

Sa Patakaran, pinagsama ang ilang pulutong ng pariralang sa isang uri; binibigyan ito ng katawagang pariralang pang-umpog. Ito'y mga pariralang walang pananda o may panandang nang. Pampalaugnayan, palaging malaya sa pangungusap ang mga ito, tanging pagkakaugnay na pansemantika sa ibang parirala sa pangungusap ang maaaring umiral.

Pariralang pangkayarian ang panlapag at pang-umpog. Nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang karamihan ng panlapag at pang-umpog.

• 5-2 Pariralang panlapag

(1) Pariralang pangkayarian ang pariralang panlapag ({1A-201 (4)}, susi {P-L} {*}). Pananda nito ang pang-angkop na -ng/na (susi {L}) {11-5}.

{*}  Sa palasusian, malimit na ginagamit namin ang pinaikling paglalarawan ng panlapag gaya ng {…L} o {.. L} sa halip ng mahabang paglalarawang {P-L=P-..}.

(2) Ginagamit ang pang-angkop upang mag-ugnay ng dalawang yaring nasa magkaibang antas o "palapag". Inihuhudyat ng pang-angkop ang baitang na pampalaugnayan at pansemantika; ito'y nasa pagitan ng yaring pang-ibaba at pang-itaas. Walang kaibahan kung sa itaas o sa ibaba ang baitang; ibig sabihin, hindi inihuhudyat ng pang-angkop kung anong yari ang panuring at ano ang pariralang itinuturing {5A-201 Θ}. Nasa unahan ng pariralang panlapag ang pang-angkop kung inihuhuli ang panlapag; nasa hulihan kung iniuuna (sa kasalungat ng ibang pananda).

Palaanyuan ng pang-angkop → {11-5.1}

• 5-2.1 Paggamit ng pariralang panlapag

Gaya ng ibang mga pariralang pangkayarian, may pananda o wala ang panlapag.

(1) Palaging may pang-angkop ang unang pangkat ng pariralang panlapag. Kasapi nito ang sumusunod:

 
[1][a] Malaking bahay. [b] Bahay na malaki. [c] Kaming tatlo.
[2]Ngunit sadyang kilala ng mga pabo ang kanilang kauri. {W Aesop 3.2.2}
[3][a] Itong mangga ang gusto ko. [b] Gusto ko ang manggang ito.
[4]Dumako siya sa halos kalagitnaan ng mahabang estero na nasa likod ng unibersidad. {W Anak ng Lupa 3.7}
[5][a] Lolong walang pera. [b] Lolong may pera.
[6][a] Hanapin ninyo ang lugar na para lamang sa inyo. {W Angela 3.16}
[7][a] Higit na mabuti. [b] Mas maganda. (Di-pagkakabagay ng pang-angkop {5A-221 (4)}.)
 [c] Binging bingi siya.

(2) May pang-angkop o wala ang pangalawang pangkat ng pariralang panlapag. Sumasapi dito:

 
[8][a] Kapatid na babae. [b] Hugis mangga.
[9][a] Ngunit nabansagan siyang Joe Carter {W Suyuan 5.4}
 [b] Gusto kong maging mahusay na doktor.
[10][a] Napilitang tumawa ang kaibigan ko.
[b] Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-722 Σ}
[11][a] Biglang dumating ang kaibigan ko.
 [b] Masarap magluto si Gina. {6-6.2.4 (3)}
[12][a] Kailangang lumikas na tayo rito. {W Aesop 3.4.2}
 [b] Ano pa ba ang dapat maging pagtingin doon? {W Bulaklak 8.9}
[13][a] Marunong na sumulat si Pepe. [b] Bawal pumasok.
[14][a] Punongkahoy. [b] Kapitbahay.
Higit na maitim ang limbag = Panlapag na may pang-angkop. May salungguhit = Panlapag walang pang-angkop.

(3) Pananda ng panlapag ang pang-angkop. Walang pang-angkop kung hindi pariralang panlapag ang yari [15 16].

 
[15]Latak ng giniling na mais at pulot para sa kabayo. {W Nanyang 16.2} (Pang-umpog {10-2 (2)}.)
[16]Uminom muna ng sanlagok na tubig si Didang. {W Daluyong 15.13} (Panuring sa uminom ang hutagang muna na hindi bumubuo ng parirala.)

(4) Tinitalakay sa {11-5 (2), (3)} ang paggamit ng pang-angkop pag hindi ito nasa panlapag.

• 5-2.2 Pariralang panlapag na walang pang-angkop

(1) Maaaring walang pang-angkop ang pariralang panlapag. Karaniwang walang pamimili sa nagsasalita; malimit may tuntunin kung kailan may pang-angkop o wala. Nagpapasiya ang paligid na pampalatunugan kung ginagamit ang hulaping -ng o ang salitang na. Sa maraming kalagayan mabisa ang tuntunin: Pag maaari ang pang-angkop na -ng ay dapat ito (lalo na sa panggitaga [1]). Kung na ay maaaring kaltasin ito, minsan bawal gamitin ito [2].

 
[1]Huwag po ninyo akong iwan! {W Angela 3.22}
[2][a] Subalit huwag ipahamak ang pangarap. {W Almario 2007 3.8}
 [b] Sa paniwala nila, agad nagbubunga ang niyog kahit maliit o mababa pa kapag … {W Ambrosio 2006 2.38}

Hutaga at pang-angkop → {11-5.2}

(2) Bukod dito, di-magkabagay sa pang-angkop ang ilang salita, kahit panlapag ang parirala {5A-221}.

• 5-3 Pariralang pang-umpog

(1) Malaya sa pangungusap ang pariralang pang-umpog ({1A-201 (5)}, susi {P-0}). Wala itong pananda pag nasa unahan ng pangungusap; kapag nasa ibang katayuan ay maaaring may panandang nang {5-3.3} ang pang-umpog. Pariralang pangkayarian ito; kung kaya mayroon itong pariralang pangnilalamang maaaring may panuring. Nakita namin ang apat na pangkat ng pang-umpog:

May pang-umpog na nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga; kung gayon may pang-angkop ang hutaga ng panggitaga {5-3.5}.

(2) Pariralang malaya (susi {P-../L}). Sa Patakaran, nagpapasok kami ng katawagang ito {1-5.1 (4)}. Bukod sa pang-umpog, mayroon ding pandakong malaya {5A-301}. Karaniwang nasa gilid ng pangungusap ang pariralang malaya.

(3) Pariralang makaabay. Pariralang malaya at iba pang pariralang pang-abay ang maaaring pagsamahin sa pansemantikang katawagang ito. Hindi kami tiyak kung sa wikang Filipino makabuluhan ang pagsasama-samang ganito at iniiwasan namin ang katawagan {5A-302 }.

• 5-3.1 Pariralang makangalang pang-umpog

Ang pariralang makangalang pang-umpog (susi {P-0=P-N}) ang yaring may pangngalan bilang salitang-ubod at malaya sa pangungusap [1-5]. Pansemantikang naglalarawan ito ng kahulugang pamanahon [2-5]. Bukod dito, may ilang pariralang makangalang pang-umpog na may kahulugang pamaraan [1]. Sa pangungusap na [1b] ay ginagamit ang panandang nang.

Karaniwang nasa gilid ng pangungusap ang pariralang pangnagalang pang-umpog. Gaya ng lahat ng pang-umpog, wala itong pang-angkop. Sa yaring panggitaga may pang-angkop [5] {5-3.5}.

May iniuunang panuring ang pang-umpog. Malimit, ito'y pamilang [2 5].

 
[1][a] Buong laya nakakatawa ang kaibigan ko.
 [b] Sa labas lang ako nakakatawa nang buong laya. {W Estranghera 3.4}
[2]Isang araw, bigla na lamang nanghina ang kanyang ina. {W Suyuan 5.9}
[3]Alam ni Fely na natutulog si Papa tuwing tanghali. {W Nanyang 22.11} (Walang panandang nang kung tuwing ang panuring.)
[4]Balang araw ay mapapatunayan ko rin sa kanila na hindi lahat ng mga magulang ay tama. {W Estranghera 3.7} (Pariralang makangalang pang-umpog ang balang araw; sugnay na makaangkop na na hindi … ang paniyak ng pangungusap.)
[5]Dalawang taon siyang nag-aral sa night school. {W Nanyang 13.28}

Sa pangungusap na [6] panaguri ang pariralang makangalan (hindi ito pang-umpog!), pansemantika mang kahawig sa pariralang makangalang pang-umpog.

 
[6]Isang taon ang pagitan bago bumalik sa isang posisyon ang Paliyama (bituin). {W Ambrosio 2006 2.44}

• 5-3.2 Pariralang pangngaldiwa

Maaaring pangngaldiwa ang salitang-ubod ng pang-umpog. May tungkuling pamanahon ang pariralang pangngaldiwa [1-4] (susi {P-0=P-ND}) {*}.

{*}  Tinatawag naming 'pariralang pangngaldiwa' ang pariralang pang-umpog na binubuo ng pangnaldiwa. Kung salitang pang-ubod ng iba pang parirala ang pangngaldiwa ay ginagamit namin ang tawag na 'pariralang pangngalan'.

Tanging pangkat ng paririlang makangalang pang-umpog ang pariralang pangngaldiwa, subalit iba ang pagbuo nito. Karaniwan itong nasa unahan ng pangungusap [1 2 4] (o sa unahan ng sugnay [3]). Hindi sugnay na pinaikli ang pariralang pangngaldiwa, sapagkat hindi ito maaaring palawakin upang maging sugnay [2b|c]. Malimit na ginagamit ang kuwit upang ibukod ang pariralang malaya [1 2]. Mayroon ding pariralang pangngaldiwa na binubuo ng pangngaldiwang pangganap [3 4], ngunit walang pagbuo ng pariralang pangngaldiwa ang pangngaldiwang pang-ulit. Maaaring paikliin ang pariralang pangngaldiwa, kaya nga ang pangngaldiwa lamang ito, kahawig ng pang-abay [4].

 
[1]Pagdatal ng dilim, tutuloy na siya sa tirahan ni Toryo. {W Anak ng Lupa 3.3}
[2][a] Paglabas ko ng banyo, isang matabang matandang lalaki ang naghihintay sa akin. {W Damaso 4.6} {5A-321 Σ}
 [b] Nang paglabas ko ng banyo, … [c] Nang lumabas ako sa banyo, …
[3]Nahihiwagaan na kung bakit pagkalipas ng napakaraming taon, sa isang estrangherong lugar pa tayo muling magyayakap. {W Madaling Araw 3.1}
[4]Pagkahinga ikinuwento lahat ni Busilak sa mga duwende ang nangyari. {W Busilak 3.9}

• 5-3.3 Panandang nang

Walang pananda ang pang-umpog kung nasa unahan ng pangungusap. Sa ibang mga kalagayan, maaaring gamitin ang panandang nang (nang (3) ◊, susi {T0}). Malaya sa pangungusap ang pariralang pang-umpog; dahil dito, pangunahin ang tungkulin ng nang upang ihiwalay ang pang-umpog sa ibang mga parirala at halos hindi upang magtanda ng pang-umpog.

Maaaring gamitin ang nang sa pariralang makangalang pang-umpog [1]. Ginagamit din ang nang sa malayang pariralang pang-abay [2 3]. Tinatalakay sa pangkat na {9-5.2 (3)} ang katanungan hinggil sa pang-abay na kagyat na sumusunod sa pandiwa [4]. Walang nang ang pulutong na kanịno [5] {9-5.3 (1)}.

 
[1]Simulan ang gawain nang buong sigla. {W Halina't Magsaya 2.1}
[2]Kung bakit siya nakapagkuwento sa akin nang ganoon. {W Estranghera 3.11}
[3]Minamahal kita nang higit pa sa kahit anong bagay sa mundo. {W Busilak 3.16}
[4]Dapat bumasa nang puspusan ng aklat na ito.
[5]Dito ka na matulog mamayang gabi. {W Nanyang 21.19}

• 5-3.4 Iba't ibang salitang [nʌŋ]

Bukod sa tungkulin ng pananda ng pang-umpog ay may iba pang mga kahulugan ang salitang may bigkas na [nʌŋ] {5A-341}.

 
(1)Pananda ng pariralang pantuwid ang [nʌŋ] na binabaybay na <ng> [1a] {3-1}. Upang ibukod ang ng na ito sa iba pang mga [nʌŋ] maaaring tuparin ang pagsusuring sumusunod: Kung maaaring halinhan ng ni ang [nʌŋ] (sa pangungusap na kahambing), ito'y panandang ng [1b]. Minsan makita ang baybay na <nang> sa halip ng <ng> [2].
(2)Maaari ding pang-abay na may pang-angkop ang [nʌŋ] |na+ng| [3a] {9-4.1.1 (2)}. Karaniwang maaaring halinhan ng pang ang nang [1c|3b]. Ito ang pagsusuri sa pang-abay na may pang-angkop.
(3)Mayroon ding pangatnig na nang [nʌŋ] <nang> sa sugnay na pamanahon [4a 5]. Pampalaugnayang halos gaya ng nang ang pangatnig na kung (pati sa ilang kalagayan para at upang). Kung maaaring halinhan ng kung, para o upang ang nang, ito'y pangatnig [4b].
(4)Ginagamit din ang pangatnig nang sa pagitan ng inuulit na pandiwa o ugat-salita upang magbigay-diin sa kilos [6].
(5)Maaaring tuparin ang pagsusuri upang tiyakin ang panandang nang. Kung nasa hulihan (o nasa gitna) ng pangungusap ang pariralang may nang at kung kinakaltas ang nang kapag inilalagay sa unahan ng pangungusap ang pariralang ito ay pananda ang nang [7a|b]. Ganito din kung maaaring ilipat ang parirala at ito'y magiging panlapag na may pang-angkop [8a|b].

 
Pananda ng pantuwid [nʌŋ] <ng>
[1][a] Pera ng lolo. [b] Pera ni Lolo. [c] Pera pang lolo.
[2]Pero nakita ko na seryoso siya at naghihintay nang makatotohanang sagot. {W Estranghera 3.3} (Sa aming palagay, karaniwang pantuwid sa naghihintay ang makatotohanang sagot; <naghihintay ng makatotohang sagot> ang tamang baybay.)
Pang-abay na may pang-angkop [naŋ] <nang> |na+ng|
[3][a] Ngayong ako ay may sapat nang edad. {W Damaso 4.1} {2A-331 Σ}
 [b] … sapat pang edad …
Pangatnig [naŋ] <nang>
[4][a] Nang magbalik ang uwak sa kanyang mga kauri. {W Aesop 3.2.3}
 [b] Kung magbabalik ang uwak sa kanyang mga kauri.
[5]Bukas nang umaga.
Pangatnig upang bigyang-diin [nʌŋ] <nang>
[6]Sa isang kaliwang kalye, pito nang pito ang matabang pulis. {W Anak ng Lupa 3.5}
Pananda ng pang-umpog [nʌŋ] <nang>
[7][a] Umupo ang bata sa ibabaw ng bubong nang dalawang oras.
 [b] Dalawang oras umupo ang bata sa ibabaw ng bubong.
[8][a] Dapat basahin ang aklat na ito nang puspusan. (May pang-umpog na nang puspusan ang pangungusap na [8a], sa [8b] ito'y binabago bilang panlapag na puspusang.)
 [b] Dapat puspusang basahin ang aklat na ito.

• 5-3.5 Pariralang pang-umpog at pang-angkop

Alinsunod sa katutunan walang pang-angkop ang pang-umpog. Pariralang makangalang pang-umpog [1] at pariralang pang-abay na pang-umpog [2-4] ang maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga {11-6.1 (3)}, samakatwid malimit na kumukuha ng pang-angkop ang hutaga.

Sa [5], pang-abay na hutaga ang panuring sa pang-umpog (yaring hutagang payak {11-4.1}). Doon din inilalagay ang pang-angkop.

Dahil sa pang-angkop, ipinapalagay naming panlapag ang mga pariralang ito.

 
[1]Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2} {5A-351 Σ}
[2]Araw-araw naman po akong nagsisipilyo. {9-5.3 (1)}
[3]Agad itong tumalon sa balon. {W Aesop 3.1.2}
[4]Kanina pa pala kami pinagmamasdan. {W Piso 3.2} (Yaring panggitagang walang pang-angkop.)
[5]Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-721 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang pang-umpog. May salungguhit = Hutaga.

• 5-4 Θ Pariralang panlapag at pariralang pang-umpog

(1) Sumusunod ang paglalarawan ng pariralang panlapag sa Patakaran.

 Tungkulin ng panlapagBinubuo ang panlapag ng
[1]Panuring sa ngalanPang-uri {8-7.1}
[2]Panuring sa ngalanPanghalip na panaong SA{8-4.6 (3)}
[3]Panuring sa ngalanPangngalan {8-7.4 (1)}
[4]Panuring sa ngalanPanghalip na pamatlig na ANG{8-7.3}
[5]Panuring sa ngalanPariralang pang-ukol {8-7.6}
[6]Kaganapan ng pandiwaPariralang makangalan {6-2.3}
[7]Kaugnay sa pandiwaPariralang pandiwa (nakakabit){6-7.2}
[8]Panuring sa pandiwaPang-abay {9-5.2}
[9]Panuring sa pang-uriPariralang pandiwa {9-3.3 (1)}
[10]Panuring sa pang-uriPang-abay {9-3.3 (2)}
Pang-angkop upang pag-ugnayin ang sugnay na makaangkop. {13-4.3}

Ang pagkakaraming ito sa paggamit ng panlapag ang isa pang halimbawa ng pagkakabuong pampalaugnayan ng wikang Filipino na hindi lamang tinatakdaan sa isang bahagi ng panalita ang parirala.

(2) Sumusunod ang paglalarawan ng pariralang pang-umpog sa Patakaran.

 Tungkulin ng pang-umpogBinubuo ang pang-umpog ng
[11]Par. malaya sa pangungusapPariralang makangalan{5-3.1}
[12]Par. malaya sa pangungusapPariralang pangngaldiwa{5-3.2}
[13]Par. malaya sa pangungusapPariralang pang-ukol (tungkol){10-2 (2)}
[14]Par. pampalaugnayang malaya sa pangungusap Pariralang pang-abay{9-5.3}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-L.html

6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa

  (•• 6,•• Pandiwa)

• 6-1 Pambungad

(1) May malinaw na banghay sa panahunan o pananaw ang pandiwang Filipino ('aspect inflection') {6A-101 Θ}; tinatawag naming anyong pamanahon ang mga anyo ng pandiwang nabibilang sa banghay na ito. Dahil dito, maaaring ibukod sa iba pang bahagi ng panalita ang pandiwa. Walang banghay tungkol sa panauhan at kailanan; walang magkakaibang 'panagano'. Nabubuo sa pamamagitan ng paggamit ng pang-abay o pangatnig ang 'pasakali' (hindi namin ginagamit ang katawagang 'paturol'). Nakalitaw ang kaibahan ng katinigan sa pamamagitan ng panlapi. May magkaibang pandiwang balintiyak at tahasan; alinsunod sa paglalapi ang banghay nito (hindi lamang iba't ibang anyo ng isang pandiwa).

Salitang pangnilalaman ang mga pandiwa; naglalarawan ito ng kilos, pagpapatuloy at lagay. Lahat ng mga Filipinong pandiwa ay pandiwang may buong laman (dahil dito hindi kailangang gamitin ang katawagang ito); walang pandiwang pantulong at walang pandiwang walang banghay ang wika.

Kapansin-pansin ang pagkaiba-ibang pampalaanyuan ng pandiwang Filipino. Hindi lamang tinutupad ang pandiwang balintiyak at tahasan kundi pati ang mga uri ng balintiyak at ang mga uri ng pagkakabago ng pandiwa. Madalas may magkakaparehong tungkuling pampalaugnayan ang karamihan sa pandiwa ng isang uring pampalaanyuan. Ngunit maaaring malaki ang mga pagkakaiba ayon sa leksikal na kahulugan sa loob ng isang uring pampalaanyuan. Dahil dito, ipinapalagay lamang naming isa sa apat na mahalagang pagkakauri ng pandiwa ang mga uring pampalaanyuan.

(2) Maaaring mauri ang pandiwang Filipino sa apat na katangian:

Ibig sabihin, inilalarawan ng kayarian ng kaganapan ang pagbuong pampalaugnayan at inilalarawan ng fokus at katungkulan ang nilalamang pansemantika; bukod dito tinutupad ng paglalapi ang katunayang pangwika. Palagi, tinatalakay namin nang bukod sa bawat pandiwa ang mga katangiang ito. Maliban sa ilang kataliwasan, malinaw ang uring pampalaanyuan (pagbubuo ng pandiwa) at pampalaugnayan (pagbubuo ng pangungusap); nasa palasusian namin ang dalawang katangian. Gayon din isinasama namin sa palasusian ang mga uring fokus, ngunit di-lubhang malinaw ang pag-uuri sa pagkakabago.

Sa paglalahad tungkol sa pandiwa, itinatampok namin ang mga pagkakaisa at mga pagkakaiba ng iba't ibang pandiwa sa mga pag-uuring naturan {6A-102}. Inilalahad ang iba't ibang pangkat ng pandiwa alinsunod sa paglalapi ng mga ito sa kabanatang {7}.

Katangi-tangi ang mga pandiwa ng ugat na bilị ◊, ipinapalagay ang mga ito nang di-karaniwan.

(3) Sa tabi ng pandiwang may kabisaang buo {2-4.3} ay ipinapasok ang pandiwari. Ang pandiwari ang anyong pamanahon ng pandiwang walang kabisaang buo sa pangungusap. Walang pagkakaibang pampalaanyuan ng anyong pamanahon at pandiwari {6A-103 Θ}.

(4) Sa pananaw na pampalaanyuan, anyong hinango mula sa pandiwa ang pangngaldiwa (pangngalang-diwa). Sa pananaw na pampalaugnayan at pansemantika, mas malapit ang mga ito sa pangngalan kaysa sa pandiwa.

(5) Hindi pandiwa ang mga salitang pangmarahil gaya ng gustọ sa dahilang wala itong banghay. Inuuri ang mga ito bilang pang-abay na pangmarahil {9-6.1}.

• 6-2 Mga kaganapan ng pandiwa

(1) Sa pangungusap na may pandiwa bilang panaguri ay may kaugnayan na tangi ang pandiwa sa mga pariralang paniyak, (mga) pantuwid, pandako at panlapag. May kabisaang buo ang pandiwa sa pangungusap {2-4.3}. Tinatawag naming 'kaganapan' ng pandiwa ang pariralang makangalang kaugnay sa pandiwa {6A-201 Θ}. Bahagi ng pariralang pandiwa ang (mga) pantuwid, pandako at panlapag; ngunit nasa labas ng pariralang pandiwa ang paniyak.

(2) Ang bilang at uri ng mga kaganapan ang 'kayarian ng kaganapan'. Ito'y ang pinakamahalagang pampalaugnayang katangian ng pandiwang may kabisaang buo. Maliban sa ilang pandako, may maliwanag at di-alinlangan na kayarian ang lahat ng pandiwa; kung kaya ito'y bahagi ng palasusian {6A-202}.

(3) Walang lugar na nasa kayarian ng kaganapan ang pampalaanyuang pagbuo ng pandiwa; mahigpit na magkahiwalay ang palaugnayan at palaanyuan. Sa aming palagay, ito'y mahalagang kabutihan para sa pagsusuring "palaanyu-ugnayan", makadanas na maaaring hanapin at makita ang mga pagkakaugnay ng pampalaugnayang kayarian ng kaganapan sa pampalaanyuang paglalapi. Sumusunod ang halimbawa:

Magkakatulad ang kayariang {DB10/ft|fg} ng kaganapan ng tatlong pandiwang may iba-ibang panlalapi: isipin ◊, buksạn ◊ at isulat ◊. Sa kabilang banda, sa pandiwang i- ay natatagpuan halos lahat ng kayarian ng kaganapang balintiayak.

(4) Karaniwan, parirala ang mga kaganapan ng pandiwa. Sa halip nito, sugnay na makaangkop at sugnay na may pangatnig ang maaari ding gamitin {6-2.5}.

• 6-2.1 Pantuwid bilang kaganapan ng pandiwa

(1) Ang mga pantuwid {P-W} ay kaganapan ng pandiwa o panuring sa pangngalan. Nasa likod ng pandiwa ang pantuwid [1], mayroon itong gawing makahuli. Kung panghalip ang pantuwid ay maaaring buuin ang panggitagang pantuwid [2] {11-6.4}. Kawangis ng panggitaga ang panggitahil [3] {9-6.1.1}.

 
[1]Nagagapok ang daigdig na nakita ni Francisco. {W Daluyong 2.12}
[2]May ilang araw na hindi ko siya nakita. {W Angela 3.6}
[3]Parang ayaw ni Bayaning pag-usapan pa si Goyo. {W Ulan 20.25}
Higit na maitim ang limbag = Pantuwid bilang kaganapan. May salungguhit = Pandiwa.

(2) Maaaring may hanggang tatlong pantuwid ang pandiwa.

• 6-2.2 Pandako bilang kaganapan ng pandiwa

Maaaring bumuo ng kaganapan ng pandiwa ang pandako {P-K}, karaniwang may isa lamang pandako ang pangungusap. Tagatanggap [1], panlunan [2], tagagawa [3], sanhi o pagpalit ang katungkulang pansemantika ng pandako. Pati maaaring malaya ito sa pangungusap {4-4}. Pansemantika ang dalawang katawagan; pampalaugnayang halos walang kaibahan ang dalawang paggamit ng pandako.

Maaaring itanong ang kaganapang pandako sa pamamagitan ng panghalip na pananong na SA na kanino ◊ at saạn (sa ◊) [7 8].

 
[1]Ipinukol ni Maria sa bata ang bola.
[2]Pumunta siya sa bahay ng mga duwende bilang isang maglalako. {W Busilak 3.11}
[3]Magpakain ka ng darak sa baboy. {7-4.1 (2)}
[4][a] Doon siya pupunta. [b] Pupunta siya.
[5][a] Tutulong ako sa iyo. [b] Tutulungan kita.
[6][a] Dahil baka isipin niyang sa kanya ako naiinis. {W Piso 3.2} (Panggitagang may pariralang panlapag bilang salitang makatukoy {11-6.1 (3)}.)
 [b] Naiinis ako sa kanya.
[7][a] Kanino nagbigay si Ligaya ng libro?
 [b] Kanino ibinigay ni Ligaya ang libro?
[8]Saan ka pupunta?
Higit na maitim ang limbag = Pandako bilang kaganapan. May salungguhit = Pandiwa.

• 6-2.3 Panlapag bilang kaganapan ng pandiwa

(1) Maaaring iugnay sa pandiwa ang pariralang makangalan bilang panlapag {P-L=P-N}. Karaniwang nasa kagyat na likod ng pandiwa ang panlapag na may pang-angkop [1 2]. Maaari din itong nasa likod ng ibang parirala [3].

Semantikang malapit sa paniyak ang kaganapang panlapag (sa [1b] siya at Joe Carter). Kahit kaganapan ang panlapag, hindi ito maaaring ilagay sa fokus sa pamamagitan ng binagong paglalapi. Hindi pa namin isama sa pamamaraan ng fokus at katungkulan ang panlapag.

 
[1][a] J.A.B. ang kanyang tunay na pangalan ngunit nabansagang Joe Carter. {W Suyuan 5.4}
 [b] Nabansagan siyang Joe Carter.
[2]Ituring mo akong iyong kaibigan.
[3]Pinapangalanan ang isang buong kaisipang isang pangungusap.
Higit na maitim ang limbag = Panlapag bilang kaganapan. May salungguhit = Paniyak.

(2) Maaaring ipalagay na kaganapan (panlapag, {P-L=P-D}) ang pandiwang pang-ibaba sa pangungusap na payak na may pandiwang nakakabit {13-4.6.2}.

(3) Sa tabi ng paniyak, may pangalawang kaganapan ang pandiwang magịng ◊. Ito'y pariralang makangalang o pang-uri [4 5]. Walang pang-angkop ang yari. Gayunman ipinapalagay naming panlapag ang kaganapan.

 
[4]Para sa akin, isang malaking karangalan ang maging ninong ng anak nila. {W Angela 3.14}
[5]Hindi ko alam kung bakit naging malapit ang damdamin ko sa batang iyon. {W Angela 3.3}

• 6-2.4 Pagkakasunud-sunod ng kaganapan

Hindi mahigpit ang mga tuntunin tungkol sa pagkakasunud-sunod ng pantuwid at pandako sa likod ng pandiwa. Karaniwang pariralang maiikli ang nasa harap ng mahahaba. Kung halos katulad ang haba ng mga parirala, minamabuti ang pagkakasunud-sunod na (mga) pantuwid - pandako - paniyak [1]. Mabisa ang tuntuning matibay kung may panghalip walang pananda ang pandiwa {*}, dapat itong kagyat na sumunod sa pandiwa [2]. Pati mabisa ito para sa paniyak [3]. Pagkakasunud-sunud ng panghalip na ito tingnan sa {11-4.3}.

{*}   Pag kaganapan ang panghalip na SA palaging mayroon itong panandang sa at wala itong gawing hutaga.

 
[1]Ibinigay ni Lola sa kanyang apo ang pera. {D} - {P-W} - {P-K} - {P-T}
[2]Bigyan mo ng pera si Lolo. {D} - {P-W} - {P-W} - {P-T}
[3]Bigyan mo ako ng pera. {D} - {P-W} - {P-T} - {P-W}

Mas matalik na kaugnay sa pandiwa ang pantuwid kaysa pandako:

• 6-2.5 Sugnay bilang kaganapan

Sa halip ng parirala, pansemantikang nakakagamit ng sugnay {S-..} bilang kaganapan. Sa tabi ng paniyak [1a|b] {2-4.9 (1)}, pantuwid [2a|b] o pandako [3a|b] ang maaaring halinhan sa sugnay, karaniwang sugnay na makaangkop. Madalang lamang ang pangungusap na ito, minamabuti ang yaring may sugnay sa halip ng paniyak.

 
[1][a] Nakita ko ang mukha mo sa salamin. {W Madaling Araw 3.1} {P-T}{DB10/ft|fg}
 [b] Nakita kong ang kanyang mga mata ay maalab. {W Lunsod 3.16} {P-T(S-L)}{DB10/ft(S-L)|fg}
[2][a] Bumanggit siya ng ilang pangyayari.{P-W} {DT10/fg|ft}
 [b] Sino ang bumanggit na marumi ang damit ko? {P-W(S-L)}{DT10/fg|ft(S-L)}
[3][a] Wag kang umasa sa isang diwata. {W Pagbabalik 3.17} {P-K}{DT01/fg|fn}
 [b] Umaasa ako na matatanggap nila ito bilang pangalawang ina. {W Arrivederci 3.9} {P-K(S-L)}{DT01/fg|fn(S-L)}

• 6-3 Fokus ng pandiwa at katungkulan ng kaganapan

• 6-3.1 Fokus at katungkulan

(1) Sa pangungusap na may pandiwa bilang panaguri, alinsunod sa pagpili ng pandiwa ang pansemantikang tungkulin ng paniyak. Sapagkat may tanging fokus sa pangungusap ang paniyak, tinatawag na fokus ng pandiwa {*} ang tungkuling ito [1]. Pag paniyak ang pariralang pandiwa {2-2.3}, maaari ding gamitin ang katawagang fokus ng pandiwa para sa pariralang makangalan (ito ang panaguri), kahit hindi na ito ang paniyak na may katiyakan [2].

{*}   May tunog at titik na [ f ] <f> ang makabagong wikang Filipino. Dahil dito, ginagamit namin ito sa fokus (salitang hiram na galing sa wikang Latino).

 
[1]Hinahanap niya ang pera.
[2]Pera ang hinahanap niya.

Ito ang iba't ibang uri ng fokus {6A-311 }:

(1a) Fokus (paniyak)Katinigan
{../f0}Walang fokus{D} Pandiwang walang fokus{6-3.4.1}
{../fg}Tagaganap{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.2 (2)}
Tagagawa{DB}Pandiwang balintiyak {6-3.4.2 (2)}
{../fh}Tagahimok{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.2 (5)}
{../fa}Tagaakala{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.2 (6)}
{../fr}Resiprokal{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.2 (4)}
{../fy}Panlagay{DT} Pandiwang tahasan (panlagay){6-3.4.3}
{../ft}Tagatiis{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.4}
{../fp}Tagatanggap{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.5}
{../fn}Panlunan{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.6}
{../fs}Sanhi{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.7}
{../fl}Pagpalit{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.8}
{../fm}Pagamitan{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.9}

(2) Ayon sa katuturan ng fokus, nagsasaad ang fokus ng paniyak (o ng panaguri [2]). Maaari ding gamitin ang paraang ito upang ipaliwanag ang katungkulang pansemantika ng mga pariralang pantuwid at pandakong kaganapan ng pandiwa. Tinatawag namin itong pansemantikang 'katungkulan ng kaganapan' at ginagamit ang magkakaparehong susi. Ngunit dito ang titik na f ay daglat sa katungkulan ('function') sa halip ng fokus [3]:

 
[3]Bigyanmoako ng bulaklak.
{DB20/fp}{P-W/fg} {P-W/ft}

Sa palasusian namin naiilarawan ang fokus at ang katungkulan para sa pandiwa (halimbawa {../ft|fg|fp}: paniyak | (mga) pantuwid | pandako ang pagkakasunud-sunod) {6A-202}.

Ito ang iba't ibang uri ng katungkulan:

(2a) Katungkulan ng pantuwid Katinigan
{P-W/ft}Tagatiis{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.4}
{P-W/fg}Tagaganap{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.2 (3)}
{DP} Katatapos{6-6.6}
Tagagawa{DT}Pandiwang tahasan {6-3.4.2 (3)}
 {DB}Pandiwang balintiyak {6-3.4.2 (3)}
{P-W/fh}Tagahimok{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.2 (5)}
{P-W/fa}Tagaakala{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.2 (6)}
{P-W/fy}Panlagay{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.3}
{P-W/fn}Panlunan {DT}Pandiwang tahasan {6-3.4.6}
{P-W/fl}Pagpalit{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.8}
  {DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.8}
{P-W/fm}Kagamitan{DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.9}


(2b) Katungkulan ng pandako Katinigan
{P-K/fg}Tagagawa{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.2 (3)}
  {DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.2 (3)}
{P-K/fp}Tagatanggap{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.5 (2)}
{DB}Pandiwang balintiyak {6-3.4.5 (2)}
{P-K/fn}Panlunan{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.6 (2)}
  {DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.6 (2)}
{P-K/fs}Sanhi{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.7}
{P-K/fl}Pagpalit{DT} Pandiwang tahasan{6-3.4.8}
  {DB} Pandiwang balintiyak{6-3.4.8}

Upang magpagaan, tinatawag naming 'katungkulang K' (susi {..|fK} bilang daglat) ang kalahatan ng katungkulang inilalarawan sa pamamagitan ng pandako (tagatanggap, panlunan, sanhi at pagpalit); ginagamit din ang katawagang 'fokus na K' (nandito rin ang fokus na kagamitan {6-3.4.9}).

(3) Pansemantika ang pag-uuri ng fokus at katungkulan. Dahil dito may kahirapan sa pagkakaayos ng iba't ibang uri. Karaniwang walang kahirapan sa paghihiwalay ng tagaganap at tagahimok {6A-3421}. Malimit, mahirap na maihiwalay ang fokus na panlagay o sa tagaganap {6A-3431 (4)}. Maaaring maging kahirapan sa tagatiis, tagatanggap at panlunan pag isang pantuwid o pandako lamang ang kaganapan ng pandiwa (mga halimbawa umakyạt ◊, iwan ◊). Karaniwang maliwanag na iugnay ang higit sa isang parirala (halimbawa magbigạy ◊, iwanan ◊). Sa di-maliwanag na kalagayan ay ginagamit namin ang tuntunin na tawagin itong tagatanggap pag tao at panlunan o tagatiis pag hindi.

Ilang yaring may fokus na K at katungkulang K ang mahirap ayusin sa talaang nasa itaas. Dahil dito, pinapalawak namin ang katawagang fokus at katungkulang panlunan at ipinapasok ang katawagang 'panlunan sa matalinghagang kahulugan' {6-3.4.6 (3)}.

(4) Karaniwan, sa loob ng angkang-salita ay maaaring bumuo ng pandiwang may pantuwid o pandako sa halip ng dating paniyak. May pandiwang walang kakayahang ito. May pandiwang may pariralang pang-umpog lamang bilang katumbas [4a|b]. Mayroon ding pandiwang walang ganitong katumbas sa angkang-salita [5b 6].

 
[4][a] Pinag-awayan nila ang tungkol sa pera.
 [b] Nag-away sila tungkol sa pera. (Pariralang malaya, pakunwaring kaganapan ng pandiwa {10-2 (2)}.)
[5][a] Upang sakupin ang panahong itatagal ng isang hapunan. {W Uhaw 3.9}
 [b] Itatagal ng isang hapunan ang panahon.
[6]Bagalan mo ang lakad mo.

(5) Anyong makadiwa ang katatapos; dito maaari ring gamitin ang katawagang fokus at katungkulan {6-6.6}.

• 6-3.2 Mga katinigan: Balintiyak at tahasan

(1) Maaaring uriin sa katinigan {*} na balintiyak at tahasan ang pandiwa (katinigan = 'diathesis'). Tinatawag na tahasan ang pangungusap kung ang paniyak ng pangungusap ang tagaganap, tagahimok o tagaakala ng kilos. Tinatawag na balintiyak (di-tahasan) ang pangungusap kung ang paniyak ay hindi isa sa mga ito. Maaaring magawa ang pag-uuri ng katinigan lamang kung may paniyak ang pangungusap.

{*}   Ginagamit namin ang katawagan 'katinigan' (sa halip ng 'tinig') upang iwasang ipagkamali ito sa 'tinig' = tunog.

(2) Sa wikang Filipino, walang mahalagang pagkakaibang pampalaugnayan ng balintiyak sa tahasan. Kasingdali ang pangungusap na balintiyak at pati tahasan [1 2] (kasalungat ng wikang pang-Europa, doon mas mabigat ang balintiyak).

 
[1]Kumain ng kanin ang bata.{DT10}
[2]Kinain ng bata ang kanin.{DB10}

Gayunman may kataliwasang kapansin-pansin: Kaugnay ang pangngaldiwa sa pandiwang tahasan, ngunit walang pagkakaugnay ang mga ito sa pandiwang balintiyak {6-4.2.2 Θ}.

(3) Inilalapi ang lahat na pandiwa. Wala ring pagkakaibang pampalaanyuan ng panlaping balintiyak sa panlaping tahasan. Gayunman, maayos na ibinubukod ang dalawang katinigan na ito. Nakamit itong maging pandiwang balintiyak o pandiwang tahasan ang lahat ng pandiwang may tanging panlapi (o kumpol-panlapi). Walang maliwanag na dahilang batay sa palatunugan o palaanyuan upang maaaring sabihing balintiyak ang isang pulutong ng panlapi (halimbawa -in) at tahasan ang iba (halimbawa -um-).

(4) Sa wikang Filipino, pansemantika lamang ang katinigan ng pandiwa at ang katawagang balintiyak at tahasan. Karaniwang minamabuti ang balintiyak {6A-321}. Malimit na dapat ang tanging katwiran upang gamitin ang tahasan:

 
[3]Kumain ka na ba?{DT00}
[4][a] Ano ang ginagawa ni Ana? [b] Nagluluto siya. {DT00}
[5][a] Iniinom ko ang kape. [b] Iniinom ko ito. (May katiyakan ang inumin.){DB10}
 [c] Umiinom ako ng kape. (Walang katiyakan, kahit anong kape.) {DT10}
 [d] Gusto kong uminom ng kahit ano. {DT10}
[6]Sino ang uminom ng kape?{DT10}
[7][a] Nakita ko ang liham na sinulat ng bata. {DB10}
 [b] Nakita ko ang batang nagsulat ng liham. {DT10}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwang tahasan. May salungguhit = Pandiwang balintiyak.

(5) Sa maraming pangungusap na balintiyak, paniyak ang tagatiis at pantuwid ang tagaganap (fokus {DB../ft|fg}). Sa pangungusap na tahasan, paniyak na may fokus ang tagaganap at pantuwid ang tagatiis (fokus {DT../fg|ft}). Gayunman malimit sa mga kalagayang ito ay di-masikap ang tagaganap sa pangungusap na tahasan, ngunit mas masikap ang tagaganap kung pantuwid ito (hindi nasa fokus) sa pangungusap na balintiyak [8 9] { Nolasco 2006 p. 7}. Sa dalawang pares ng halimbawa, nagpapasikap ng kilos ang katiyakan ng paniyak na nasa fokus na ang libro at ang ilog (tagatiis at hindi tagaganap ang mga ito); nagiging mas masikap ito kaysa pangungusap na tahasan kung saan hindi nasa fokus ang mga pariralang ito (pantuwid na ng libro at malayang pandakong sa ilog).

 
[8][a] Nagbasa siya ng libro. (Kaunting pagbasa lang.){DT10}
 [b] Binasa niya ang libro. (Buong libro.){DB10}
[9][a] Lumangoy siya sa ilog. (Kaunting paglangoy.){DT00}
 [b] Nilangoy niya ang ilog. (Maraming paglangoy sa buong ilog.){DB10}

• 6-3.3 Pagsanib sa tahasan at balintiyak

(1) Sa wikang Filipino, walang pagkakaibang mahalaga ang pandiwang balintiyak at tahasan at ang banghay ng mga ito. Alinsunod sa paglalapi ng pandiwa ang pagbubukod ng katinigan. Kung isang panlapi ang gumagamit sa pandiwang balintiyak at pati tahasan ay sakop ng pagsanib ang maaaring bumukal.

(2) Pandiwang may di-dinidiinang unlaping ma-, dinidiinang ma- at mapa- ang nasa sakop ng pagsanib. Pandiwang panlagay ang karamihan ng pandiwang tahasang ma-, madalang lamang pandiwang ng kilos na katamtaman {7-1.1}, samantala may pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang balintiyak na ma- {7-3.1}. Nasa pagitan ng dalawang pulutong ang mga pandiwa ng pagsanib. Sa pandiwang ma- at mapa-, nangingibabaw ang pandiwang balintiyak na may pagkakabago ng pagkakataon {7-3.5.1}; mayroon ding pagkakabagong ito ang ilang pandiwang tahasan at nasa sakop ng pagsanib.

Mga pangungusap na halimbawa → {7A-311}

• 6-3.4 Isa-isang mga fokus at mga katungkulan

• 6-3.4.1 Pandiwang walang fokus

Sa mga pangungusap na walang paniyak at may pandiwa bilang panaguri, walang fokus ang pandiwa ([1-3], susi {../f0}, {13-2.2.2}). Walang paniyak ang pangungusap [3] at walang fokus ang pandiwang bilisạn ◊, kahit mayroon itong fokus sa iba pang kalagayan. Dahil sa pang-abay na pangmarahil na dapat ◊ ay pangkahalatang pahayag ang pangungusap na walang paniyak at fokus [4].

 
[1]Umuulan na. {D00/f0}
[2]Pakiabot ng bote. {D10/f0|ft//DB10}
[3]Bilisan mo. {D10/f0|fg//DB10}
[4]Dapat maligo araw-araw. {D00/f0//DT00}

Walang pag-uuri sa katinikang ang pandiwang walang fokus.

• 6-3.4.2 Tagaganap, tagahimok, tagaakala at tagagawa

(1) Dapat talakayin nang mabuti ang katawagang tagaganap.

(2) Karaniwang may fokus na tagaganap ang pandiwang tahasan. Pangunahing panlapi ng pandiwang may fokus na tagaganap ang panlaping mang-, -um- at mag- [1-3]; at saka mga kumpol-panlapi [4-7]. May pandiwang balintiyak na nasa fokus ang tagagawa ng kilos [8-11] samantalang pantuwid walang fokus ang tagahimok. Sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil ay maaaring paniyak na may fokus ang tagagawang pangmarahil [12].

 
Fokus na tagaganap (fg) o tagagawa (fg)
[1]mang-Nanggagamot siya.{DT00/fg}
[2]-um-Sino ang tutulong sa akin kundi ikaw?{DT01/fg|fp}
[3]mag-Siya ang nagluluto ng aming pagkain. {DT10/fg|ft}
[4]makapạg-Di man kami nakapag-uusap alam kong masaya din siya.{DT00/fg}
[5]mapa-Napatitig din siya kay Joe. {DT01/fg|fn}
[6]maka-Nakakita ako ng duwende. {DT10/fg|ft}
[7]magka-Nagkaanak siya ng kambal.{DT10/fg|ft}
[8]pa--inPatukain mo ang mga manok.{DB10/fg|fh}
[9]mapa-Napatakas ng bata ang manok bago katayin.{DB10/fg|fh}
[10]pag--inPaghainin mo ng pagkain si Nanay.{DB20/fg|fh|ft}
[11]mapạg-Napag-away ko ang dalawang gagamba.{DB10/fg|fh}
[12]{AH/N}Gusto ni Linda si Rita na mag-aral nang mabuti. {DT10/fg|fa//DT00}

(3) Sa pangungusap na may pandiwang balintiyak, may katungkulang tagaganap [13] ang pantuwid. Sa pandiwa ng paghimok, pandako [14 15] o pantuwid [16] ang maaaring tumupad ng katungkulang tagagawa. Sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil ay maaaring ilarawang pantuwid ang tagagawang pangmarahil [17]. Sa katatapos pantuwid ang tagaganap [18].

 
Katungkulang tagaganap (fg) o tagagawa (fg)
[13]…Kinagat ng aso ang bata. {DB10/ft|fg}
[14]magpa-Nagpagamot si Lola ng kanyang sakit sa doktor.{DT10+01/fh|ft|fg}
[15]ipa-Ipababa mo sa kuya ang maduming damit. {DB10+01/ft|fh|fg}
[16]magpa-Magpatuka ka ng manok. {DT00+10/fh|fg}
[17]{AH/N}Gusto ko ang aklat na itong basahin ni Juan.{DB20/ft|fa|fg//DB10}
[18]ka-&-Kaaalis niya lang. {6-6.6} {DP10/f0|fg//DT00}

(4) Tanging fokus na tagaganap ang fokus na resiprokal, (susi {../fr}); mayroon itong pagkakabago [19 20]. Isinasagawa ng dalawang tao o pangkat ang kilos. Nangingibabaw na bumubuo ng fokus na resiprokal ang mga panlaping mag--an [19] at maki- [20].

Kasali, kasama atbp. ang maaaring isa pang kaganapan sa tabi ng tagaganap. Ipinalalagay itong katungkulang resiprokal [21].

 
Fokus at katungkulang resiprokal
[19]mag--anNagsulatan ang magkasintahan habang magkalayo.{DT00/fr}
[20]makipạg--anNakipag-inuman ako sa kanto.{DT00/fr}
[21]maki-Samantala, ang ina ni Nena ay nakihalubilo na rin sa amin. {W Lunsod 3.10} {DT01/fg|fr}

(5) Nasa fokus ng pandiwang tahasan ng paghimok ang tagahimok ng kilos. Karaniwang panlapi ang magpa- [22 23], mas madalang ang iba pang panlapi [24]. Sa pangungusap na balintiyak, karaniwang pantuwid ang may katungkulang tagahimok [25-29].

 
Fokus na tagahimok
[22]magpa-Nagpadala kami ng mga sulat sa Maynila.{DT11/fh|ft|fn}
[23]magpa-Nagpagamot si Lola ng kanyang sakit sa doktor.{DT10+01/fh|ft|fg}
[24]makapạgpa-Nakapagpatubig ako sa bukid.{DT01/fh|fn}
Katungkulang tagahimok
[25]pa--inHuwag mo naman akong paiyakin. {DB10/fg|fh}
[26]pa--an Agad na pinabinyagan ng dalawa ang kanilang supling. {W Angela 3.16} {DB10/fp|fh}
[27]ipa-Kani-kanina lang ipinakita mo ang larawan ng girlfriend mo sa akin. {W Madaling Araw 3.11} {DB10+01/ft|fh|fg}
[28]mapag-Napag-away ko ang dalawang gagamba.{DB10/fg|fh}
[29]pag--inPaghainin mo ng pagkain si Nanay.{DB20/fg|fh|ft}

(6) Sa pamamagitan ng pang-abay na pangmarahil, nagiging tagaakala ang tagaganap [30 31]. Karagdagang maaaring ilarawan ang tagagawa na pangmarahil (si Rita sa [31]). Pag may gawing di-makangalan ang pang-abay na pangmarahil, madalas na nasa fokus ang tagaakala [30]; pag makangalan ang gawi [31], ito'y pantuwid.

 
Fokus at katungkulang tagaakala
[30]AH/DNDapat nang matulog ang bata. {DT00/fa}
[31]AH/NGusto ni Linda si Rita na mag-aral nang mabuti.{DT10/fg|fa//DT00}

• 6-3.4.3 Fokus na panlagay

Sa 'pandiwang panlagay' ipinapalagay na 'lagay' ang kalagayan o damdamin [1 2]. Nasa fokus na panlagay (susi {../fy}, 'stative') ang may-ari o nagtitiis ng kalagayan o damdamin. Maaari ding ipalagay na kalagayan ang maliit na pagbabago ng kalagayan at pati ang mga pagpapatuloy na di-sinasadya (ito'y hindi lubos na 'static' = walang kilos) [3 4]. May pandiwang na halos di-maaaring ibukod nang ganito [5 6] {6A-3431}.

Binubuo sa pamamagitan ng unlaping ma- [1 2], pati ng iba pang panlapi [3-6] ang pandiwang panlagay. Mayroon ding ilang pandiwang panlagay na balintiyak; doon hindi paniyak ang may-ari ng kalagayan [7].

 
[1]ma-Di naman siya magugutom sa katayuan namin ngayon. {W Material Girl 3.9} {DT00/fy}
[2]ma-Naawa ang mamamaril kay Busilak at pinakawalan niya iyon. {W Busilak 3.3} {DT01/fy|fp}
[3]mang- Mangilan-ngilan lang ang namimili. {W Nanyang 11.5}{DT00/fy}
[4]-um-Ilang buwan ang lumipas. {W Unawa 3.9} (Nasa fokus ng pandiwa ang panaguring ilang buwan. {6-3.1 (1)}){DT00/fy}
[5]mag-Magsaya ka, huwag kang malungkot.{DT00/fy}
[6]ma--anNahirapan ako sa binigay na tanong.{DT01/fy|ft}
[7]ma-Matitiyak ba natin ang tagumpay?{DB10/ft|fy}

• 6-3.4.4 Tagatiis

(1) Malaki ang dami ng pandiwang balintiyak na may fokus na tagatiis ng kilos (susi {../ft}). Karaniwang ito ang pandiwang balintiyak na -in [1], i- [2], ma- [3] at ma- [4]; madalang ang pandiwang -an [5 6]. Katumbas ang mga kumpol-panlapi [7-10]. Hindi palaging malinaw kung tagatiis o panlunan ang fokus [6].

 
Fokus na tagatiis
[1]-inKinakain namin ang kanin.{DB10/ft|fg}
[2]i-Ibigay mo sa akin ang pahayagan.{DB11/ft|fg}
[3]ma-Naawit ko ang mataas na kanta.{DB10/ft|fg}
[4]ma-Nabasa ko ang sulat mo.{DB10/ft|fg}
[5]-anBuksan mo ang pinto.{DB10/ft|fg}
[6]-anTakpan mo ang kaldero.{DB10/ft?fn|fg}
[7]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping -in at fokus na tagatiis: pag--in, pang--in.
[8]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping i- at fokus na tagatiis: mai-, ipa-, maipa-, ipag-, maipag-, ipang-, isa-.
[9]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping ma- o ma- at fokus na tagatiis: ma--an, mapa-, ma--an, mapa-, mapạg-.
[10]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping -an at fokus na tagatiis: pa--an, pag--an, pang--an, ka--an.

(2) Karaniwan, ginagamit ang pantuwid upang ipahayag ang katungkulang tagatiis [11-13] sa pandiwang tahasan. Sa pandiwang balintiyak na -an (at kumpol-panlaping may -an) ay hindi paniyak ang tagatiis. Kung may tagatiis, ito ay pantuwid [14 17] (pati sa iba pang mga pandiwa [18]). Madalang, pandako ang tagatiis [15]. Pag may tagatiis ang katatapos ay karaniwan din itong pantuwid [16].

 
Katungkulang tagatiis
[11]mag- …Nagtayo siya ng kanyang sariling bahay.{DT10/fg|ft}
[12]makapạg-Nakapagsama ako ng kaibigan sa bahay. {DT10/fg|ft}
[13]magpa-Nagpagamot si Lola ng kanyang sakit sa doktor.{DT10+01/fh|ft|fg}
[14]-anBinilhan niya ang panadero ng tinapay.{DB20/fn|fg|ft}
[15]-anUpang tulungan ako sa aking pag-ani. {W Aesop 3.4.1} {DB11/fp|fg|ft}
[16]ka-&-Kasusulat ko lang ng kuwento. {DP20/f0|fg|ft//DT10}
[17]Iba pang mga pandiwang na may kumpol-panlaping -an at katungkulang tagatiis: ma--an, pa--an, mapa--an (bihira), pag--an.
[18]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may katungkulang tagatiis (bihira): -in, i-, mai-, pa--in, ipag-, pag--in, ipang-.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_01.html

• 6-3.4.5 Tagatanggap

(1) Inilalagay ng isang pulutong ng pandiwang balintiyak sa fokus ang tagatanggap (susi {../fp}). Ito ang tao o bagay na nakikinabang sa bunga ng kilos na isinasaad ng pandiwa. Pandiwang {DB20} ang pagkamarami ng pandiwang may fokus na tagatanggap. Panlaping -an [1 2] ang pangunahing panlapi nito, pati i- [3] at kumpol-panlapi [4-6].

 
Fokus na tagatanggap
[1]-anBinigyan niya ng pera ang kanyang anak.{DB20/fp|fg|ft}
[2]-anTulungan mo ako. {DB10/fp|fg}
[3]i-Ibinili kita ng isang puting kamisadentro. {W Nanyang 21.16} {DB20/fp|fg|ft}
[4]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping may -an at fokus na tagatanggap: ma--an, pa--an, mapa--an, pag--an, mapag--an.
[5]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping may i- at fokus na tagatanggap: mai- (bihira), ipag-, ipang- (bihira).
[6]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may fokus na tagatanggap: pang--in (bihira).

(2) Pandako ang kaganapang may katungkulang tagatanggap. May pandiwang tahasan ang mga pangungusap na [7 8 10]. Maaari ding bumuo ng pangungusap na balintiyak (pandiwang may panlaping i-) na may pandako sa katungkulang tagatanggap [9 11].

 
Katungkulang tagatanggap
[7]-um-Sino ang tutulong sa akin kundi ikaw?{DT01/fg|fp}
[8]mag-Nagbigay ako ng mga aklat sa kanya.{DT11/fg|ft|fp}
[9]i-Ipinukol ni Maria sa bata ang bola. {DB11/ft|fg|fp}
[10]Iba pang mga pandiwang tahasang may pandako ng katungkulang tagatanggap: maka-.
[11]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may pandako ng katungkulang tagatanggap: ipa-, ipag-.

• 6-3.4.6 Fokus at katungkulang panlunan

(1) May fokus na panlunan ang isang uri ng pandiwa (susi {../fn}). Maaaring ito ang pook ng kilos [1], ang pinangalingan o tinutungo nito [2]. Halos palaging binubuo ang pandiwang ito sa pamamagitan ng hulaping -an [1 2], minsan kasama sa ibang unlapi [3].

 
Fokus na panlunan
[1]-anTinamnan ko ng talong ang gulayan.{DB20/fn|fg|ft}
[2]-anPinuntahan ko siya kahapon. {DB10/fn|fg}
[3]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping -an at fokus na panlunan: pa--an, mapa--an (bihira), pag--an.
[4]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may fokus na panlunan: -in (bihira).

(2) Halos palaging ginagamit ang pandako upang ilarawan ang katungkulang panlunan [5 6 9]; sa ilang pandiwang -um- pati ang pantuwid [7] {7A-131 (6)}. May panlaping i- at kumpol-panlapi nito ang pandiwang balintiyak na may kaganapan ng katungkulang panlunan [8 10].

 
Katungkulang panlunan
[5]-um-Pupunta ako sa palengke. {DT01/fg|fn}
[6]-um-Biglang umakyat ang dugo sa kanyang ulo. {W Karla 5.201}{DT01/fg|fn}
[7]-um-Nagsimula siyang umakyat ng bundok. {W Samadhi 4.1} {DT10/fg|fn}
[8]i-Ibilad mo sa araw ang mga damit.{DB11/ft|fg|fn}
[9]Iba pang mga pandiwang tahasang may katungkulang panlunan: mapa- (bihira), magpa-, maki- (bihira).
[10]Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping i- at katungkulang panlunan: mai-, ipa-.
[11]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may katungkulang panlunan: -in (bihira).

(3) Layunin o puntahing di-panlunan ang maaaring katungkulan ng kaganapan. Ipinapalagay itong 'panlunan sa matalinghagang kahulugan', pag hindi ito bagay sa isa sa ibang uri ng fokus [12-15].

 
Fokus at katungkulang panlunan sa matalinghagang kahulugan
[12]ipag-Ipaglaban mo ang iyong karapatan.{DB10/fn|fg}
[13]ma-Yan marahil ang salitang nababagay sa akin. {W Material Girl 3.1}. {DT01/fy|fn}
[14]i-Iadya mo kami sa dilang masasama.{DB11/fp|fg|fn}
[15]Iba pang mga pandiwa: umasa, asahan, maisalbạ.

• 6-3.4.7 Sanhi

May panlaping nakakabuo ng pandiwang may fokus na sanhi [1-3] (susi {../fs}). Karaniwang mayroon itong panlaping ka--an o ika- [1 2]. May pangngaldiwang pang-ulit bilang paniyak sa fokus na sanhi [3]. Ipinapahayag ng pandako ang katungkulang sanhi [4 7 8]. May katungkulang sanhi ang mga pariralang pandako ng pangngaldiwang pang-ulit [5].

 
Fokus at katungkulang sanhi
[1]ka--anKinaiinisan ni Kuya ang kapitbahay na maingay.{DB10/fs|fg}
[2]ika-Labis kong ikinatuwa iyon. {W Angela 3.14} {DB10/fs|fg}
[3]ma--anNatandaan ko ang kasasalita niya. (Maaari rin fokus na tagatiis.) {DB10/fs?ft|fg}
[4]mag-Nagsasawa na siya sa kanyang trabaho. {DT01/fy|fs}
[5]magka-Nagkasakit siya sa kaiinom ng alak. {DT01/fg|fs}
[6]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may fokus na sanhi: -an (bihira), i- (bihira), pag--an, pang-an (bihira).
[7]Iba pang mga pandiwang tahasang may katungkulang sanhi: ma-.
[8]Iba pang mga pandiwang balintiyak na may katungkulang sanhi: i- (bihira), ka--an (kataliwasan).

• 6-3.4.8 Pagpalit

May fokus na pagpalit (susi {../fl}) ang ilang pandiwang balintiyak. Isang banda ng pagpalit o paghahambing ang paniyak na may fokus, at ibang banda ang pantuwid [1] o pandako [2 4]. Mayroon ding pandiwang tahasang may katungkulang pagpalit [3]. Tinatawag na {../fl1} ang pinagmulang banda at {../fl2} ang bagong banda.

 
Pagpalit o paghahambing
[1]-anPinapalitan ko ng mga piso   ang mga euro. {DB20/fl1|fg|fl2}
[2]i-Higit siyang malapit sa puso ng ating pambansang bayani kung ihahambing kay Leonor Rivera. {W Pag-ibig ni Rizal 3.9} {DB01/fl1|fl2}
[3]mag-Maghambing ka ng singil   sa resibo.{DT11/fg/fl1|fl2}

• 6-3.4.9 Kagamitan

May mga panlaping makabuo ng pandiwang may fokus na kagamitan [1 2] (susi {../fm}. Madalang ang gamit ng pandiwang ito. May unlaping ipang- ang karamihan nito [1]. Karaniwang inilalarawan ang katungkulang kagamitan sa tulong ng pang-ukol na huwad na sa pamamagitan ng [2]; ilang pandiwa ay may pangalawang pantuwid para sa katungkulang kagamitan [3]. Pampalaugnayang gaya ng fokus na K ang fokus na kagamitan, isinasama namin ito doon. Dahil sa pantuwid ang katungkulang kagamitan ay hindi ito katungkulang K.

 
Fokus na kagamitan at katungkulang kagamitan
[1]ipang-Ipangguhit ninyo ang lapis.{DB10/fm|fg}
[2]Dali-dali niyang hinawakan ang buto sa pamamagitan ng kanyang bibig. {W Aesop 3.3.1}{P-K/L}
[3]-in -anBinabayaran nila ako ng mga pilak para gumawa ng wala. {W Gubat 3.36}{DB20/ft|fg|fm}
[4]Iba pang pandiwang balintiyak na may fokus na kagamitan: mai-, pag--an (bihira), maipang-, pang--an (bihira).

• 6-3.5 Tagaganap sa Filipinong pangungusap

(1) Di-lubhang mahalaga ang papel ng tagaganap sa wikang Filipino kaysa sa wikang pang-Europa. Mapapansin ang kakulangan ng pagkakaugnay na matibay ng paniyak at tagaganap. Ito'y katwiran sa malalawakang pagtalakay sa akdang pang-aghamwika (halimbawa { Kroeger 1991 p. 25 ff}). Ginagamit ang fokus at katungkulan ng pandiwa kasama ang katiyakan ng paniyak upang bigyang-diin ang tagaganap o paliitin ang diin nito.

(2) May diing pinakamalakas ang tagaganap kung pinipili ang pandiwang may fokus na tagaganap at kung ito'y paniyak na may katiyakan. Mayroon itong tandang pampalaugnayan sa pamamagitan ng panandang ang [1], pantukoy na si o panghalip [2]. Maaaring nababawasan ang katiyakan ng tagaganap kung pinapalitan ng panaguri ang paniyak [1|3]. Sa mga pangungusap na ito ay hindi paniyak ang tagaganap, ngunit nananatili itong fokus ng pandiwa. Karaniwan ito ang pagbuo ng pangungusap upang itanong ang tagaganap [4]. Sa pangungusap na [5], tanda ng katiyakan ang pantukoy na si. Kung panghalip ang tagaganap ay maaari itong "itago" sa loob ng panaguri sa pamamagitan ng panggitaga [6].

 
[1]Sumisibol na ang bulaklak natin.
[2]Nakapunta na ako sa Cotabato.
[3]Damo lang ang sumisibol dito.
[4]Sino ang tutulong sa akin kundi ikaw?
[5]Si Ana ang nagluluto ng aming pagkain.
[6]P'wede kang matulog sa 'min. {W Pang-unawa 3.2}

(3) Nagiging mahina ang diin sa tagaganap kung hindi ito paniyak at hindi ito nasa fokus ng pandiwa. Karaniwan, ito'y pantuwid [7]. May pagkakagusto ang ganitong pagbuo ng pangungusap sa wikang Filipino. Madalang na pandako ang tagagawa sa tabi ng tagaganap [8]. Maaaring kaltasin [9b 10] ang tagaganap; ginagawa ito kung pangkalahatan ang pahayag [10]. Walang tagaganap sa pangungusap na [11]. Hindi kailangang ulitin ang tagaganap sa [12a].

 
[7]Ngunit binago namin ang lahat ng aming balak. {W Lunsod 3.14}
[8]Nagpaluto ako kay Ana ng aming pagkain.
[9][a] Nasaan ang mangga? [b] Kinain na ito.
[10]Dapat maligo araw-araw.
[11]Umuulan na.
[12][a] Tuwang-tuwa siya at dali-daling hinawakan ang buto sa pamamagitan ng kanyang bibig. {W Aesop 3.1}
 [b] Hinawakan niya ang buto.

• 6-4 Mga panlapi ng pandiwa

(1) Pinagmumulan ng lahat na pandiwa sa pamamagitan ng panlapi ang salitang-ugat na hindi kailanman pandiwa. Hindi hinahango ang pandiwang balintiyak sa pandiwang tahasan o baligtad.

May dalawa lamang hulapi (-an at -in). Malaki ang dami ng unlaping nag-iisa o isinasama sa iba pang unlapi (kumpol-panlapi). Nagdudulot ito ng malaking pagkakaiba-iba sa mga uring pampalaanyuan ng pandiwa. Sa pangkalahatan, ang mga sumusunod ay maaaring sabihin tungkol sa mga panlapi:

(2) Tinatawag naming 'pandiwang payak' ang ilang uri ng pandiwang may iisang panlapi at malimit na ginagamit [1], kahit wala itong tanging palaugnayan. Payak din ang mga ito hinggil sa pagkakabago (kilos at lagay). Bukod dito ginagamit namin ang katawagang 'kilos na katamtaman'. Ito ang mga pandiwang naglalarawan ng kilos na wala o may isa lamang kaganapan (halimbawa umulạn ◊ at matulog ◊).

(3) Ipinapakita sa sumusunod na talahanayan ang pagkaiba-iba ng uring pampalaanyuan ng pandiwa. Higit sa 60 ang nakalista sa talahanayan ngunit kulang pa yata. Alinsunod sa palaanyuan lamang ang pagkakaayos. Tinatalakay ang pagkakaugnay ng katangiang pampalaugnayan, pampalaanyuan at pansemantika sa kabanatang {7}. Mula sa isang ugat-salita ay binubuo ang ilan lamang pandiwa at hindi ginagamit ang lahat ng panlapi; ito'y pagbabatay (hindi paradigma).

Tahasan||Balintiyak
[1]ma-
{7-1.1}		 mang-
{7-1.2}		 -um-
{7-1.3}		 mag-
{7-1.4}		 -in
{7-2.2}		 -an
{7-2.3}		 i-
{7-2.4}
[2]makapang-
{7-3.4}		 maka-
{7-3.4}		 makapạg-
{7-3.4}		 ma-
{7-3.1}		 ma--an
{7-3.2}		 mai-
{7-3.3}
[3]maka-
{7-3.5.2}		 ma- mapa-
{7-3.5.1}		 ma--an
{7-3.5.1}
[4]magpa-
{7-4.1}		 pa--in
{7-4.1}		 pa--an
{7-4.1}		 ipa-
{7-4.1}
[5]makapạgpa-
{7-4.2}		 mapa-
{7-4.2}		 mapa--an
{7-4.2}		 maipa-
{7-4.2}
[6] pag--in
{7-5.1}		 pag--an
{7-5.2}		 ipag-
{7-5.3}
[7] mapạg-
{7-5.4}		 mapạg--an
{7-5.4}		 maipag-
{7-5.4}
[8] mapag-
{7-5.5}		 mapag--an
{7-5.5}
[9] pang--in
{7-6.3}		 pang--an
{7-6.2}		 ipang-
{7-6.1}
[10] mapang--an
{7-6.2}		 maipang-
{7-6.1}
[11]magsa-
{7-7.1}		isa-
{7-7.1}
[12]magka-
{7-8.1}		 ka--an
{7-7.2}		 ika-
{7-7.2}
[13]   ikang-
{7-7.2}
[14]magsipang-
{7-8.5}		 magsi-
{7-8.5}		 magsipag-
{7-8.5}
[15]ma--an
{7-3.6}		 mag--an
{7-8.2}		 magka-
{7-8.1 (2)}		 magkang-&-
{7-8.1 (4)}		 ||
||		ipagpa-
{7-5.3}		   
mag-um-
{7-8.3}		 magpaka-
{7-8.4}		   ||
||		 
[16]maki-
{7-9.1}		 makipạg-
{7-9.1}		 makipạg--an
{7-9.1}		||
||
||		 [paki-]
[paki--in]
{7-9.2}		 [paki--an]
{7-9.2}		 [ipaki-]
{7-9.2}
[17] || maka-maka--anma--in
Hindi panlaping makadiwa ang mga palaping [17] (halimbawa makausap |ma+kausap|, mabutihin |mabuti+in|).

• 6-4.1 Θ Tungkulin ng panlaping makadiwa

(1) Tinutupad ng paglalapi ang katunayang pangwika ng pandiwa. Inilalarawan ng kayarian ng kaganapan kung ano ang mga kaganapan ng pandiwa sa pangungusap. Sa gayon, itong dalawa ay hayag sa wika. May napakaraming panlapi at kumpol-panlapi, ngunit may kakaunting mapagpipilian sa kaganapan ng pandiwa. Ginagamit nang pantangi (o nangingibabaw) ang iilang kumpol-panlapi upang ipahayag ang pagkakabago ng pandiwa. Halos tiniyak ang gamit ng mga ito, at kung kaya walang pagpansin ng pandiwang may pantanging kumpol-panlapi sa pangkat na ito. Nananatili dito ang mapagpipilian ng panlaping walang pagkakabago. Ang mga ito'y pandiwang tinatawag na pandiwang payak.

Upang makabuo ng pandiwang payak ay ginagamit ang iba't ibang kayarian ng kaganapan. Tingnan ang talahanayang sumusunod:

D..00
P-T
ang		D..10
P-T P-W
ang ng		 D..01
P-T P-K
ang sa		 D..11
P-T P-W P-K
ang ng sa		 D..20
P-T P-W P-W
ang ng ng
[1]mabuhay ◊ manoọd ◊ mabahala ◊
[2]mamulạ ◊ mamahala ◊ manggaling ◊ mamigạy ◊
[3]tumayọ ◊ bumilị ◊ pumuntạ ◊ bumaling ◊
[4]magkita ◊ magbilị ◊ magpuntạ ◊ magbigạy ◊
[5]anayin gawịn ◊  sabihin ◊
[6]kilabutan ◊ bayaran ◊ bigyạn ◊
[7]itulọy ◊ ilabạs ◊  ibigạy ◊ ibilị ◊

(2) Naliligiran ng mga kaganapan (paniyak, pantuwid at pandako) ang pandiwang may kabisaang buo. Tinatanda nang malinaw ang mga ito ng pananda nito. May dalawang tungkulin ang mga panlapi ng pandiwa. Pinakamahalaga muna ang pagtatanda ng pandiwa mismo. Saka pinahiwatig nito kung may katinigan ng tahasan o balintiyak ang pandiwa. Mahalaga ito upang pakahuluganan nang mabuti ang mga kaganapan.

Maliban sa pandiwang panlagay, nasa fokus ng tahasang pandiwang payak ang tagaganap. Dahil dito maaaring gamitin ang alinmang panlaping tahasan, sapagkat magaling na pinapaliwanag ng pangungusap ang mga pananda ng mga kaganapan [1-4]. Ginagamit ang pagpili ng panlapi upang magpahayag ng unti-unting pagkakaibang leksikal sa loob ng angkang-salita.

Di-lubhang maliwanag ang pagtalos ng pandiwang payak na balintiyak. Dapat hindi lamang tandain ng panlapi ang balintiyak kundi dapat ilarawan kung may fokus na tagatiis o may isa sa mga fokus na A [5-7]. Dito mahalaga ang tamang pagpili ng panlapi upang maaaring ipahayag nang husto ang pangungusap, at maliit lamang ang mga pagkamaaari na leksikal.

(3) Bahagyang pampalakuruan ang paglalahad sa itaas; ibig pa rin kaming magdagdag ng mas naglalarawang pagtatampok ng semantika. Sa mga pangkat {6-3..}, nagpapasok kami ng fokus at katungkulan upang ilahad ang pagkakaugnay ng semantika at palaugnayan. Doon di-mahalaga ang pagkakaugnay ng paglalapi sa fokus.

Nagsisimula kami sa semantika, sa nais na ihayag ang kilos (o gaya nito). Pinipili muna ang ugat-salita. Ito ang lumulutas kung aling kaganapan ang dapat iniuugnay sa kilos. Sumusunod ang mga halimbawa: Sa ugat na itlọg iniugnay ang kilos na itlọg / sino, ngunit hindi itlọg / sino / sa kanino. Sa ugat na bigạy iniuugnay naman ang kilos na bigạy / sino / anọ / sa kanino, sapagkat mahalaga ang tagatanggap ng bagay. Bunga nito, may isa lamang kaganapan ang pandiwang galing sa itlọg (tagaganap), samantalang may tatlong kaganapan ang mga pandiwang galing sa bigạy (tagaganap, bagay, tagatanggap).

Upang ayusin at tiyakin ang katungkulan ng mga kaganapan, ginagamit ang mga panlapi. Sa maraming kalagayan ay maaaring pumili ang nagsasalita ng alinmang panlapi sa "bayong" ng panlapi (gaya ng pagpili ng itlog sa bayong), at maaaring piliin niya ang panlaping gusto niya at pinakabagay sa angkang-salita. Kung magkatulad ang ibang angkang-salita, marahil na pinipili ang magkatulad na panlapi ulit, ngunit maaari rin ang ibang pili. Sa ganitong palagay, walang tiyak na kahulugan ang mga panlapi, karaniwang may mapagpipilian sa "bayong", minsang maraming mapagpipilian at minsan wala. May pagbabawal lamang kung hindi maunawaan ang pangungusap.

(4) Upang ipaliwanag ito, ilang halimbawa: Walang pagkakataon ng kaguluhan ang ugat na puntạ ◊, dahil dito maaaring sabihin ang pumuntạ o magpuntạ. Gayon din walang kahirapan ang pandiwang buksạn ◊ kasi walang fokus na panlunan ang ugat na bukạs (walang dahilan kung walang pandiwang buksin). Sa angkang tawag ◊ naman (gayon din walang fokus na panlunan) may ugaling gamitin ang tawagin kung nakakita ang tagatawag at ang tawagan kung hindi (noong tawag kay Bathala, ngayon sa telepono).

Kung may gusto ng mas tanging pangungusap, kailangang pinili nang dahan-dahan sa "bayong" ang panlaping napakabagay sa pangungusap na ito. Halimbawa, kung gustong bumuo ng pangungusap sa pambihirang fokus na kagamitan, dapat na gamitin ang panlaping ipang- o i- at halos walang ibang pili (ngunit maaari ring gumamit ng panlaping ipang- at i- kung iba ang fokus kaysa kagamitan {7-6.1}).

Tinatangkilik ang "palakuruang bayong" kung binibilang ang mga panlapi at kumpol-panlapi na maaaring gamitin upang ilarawan ang fokus na tangi. Alinsunod sa kabatiran ng mga pangkat na {6-3..}, 23 ang kayang bumuo ng fokus na tagatiis, 10 sa tagatanggap at 7 lamang sa kasangkapan.

• 6-4.2 Θ Palaanyuan ng pandiwa

Nasa dalawang baitang ang pagbuo ng mga anyo ng mga pandiwa. Ang unang baitang ang pagbabatay ng pandiwa mula sa ugat-salita sa tulong ng panlaping makadiwa. Ang pangalawang baitang ang pagbuo ng mga anyong pambanghay sa tulong ng panlaping pambanghay.

  Ugat-salita
 ↓ ↓ ↓  ↓ ↓ ↓

Lb		  Pandiwang tahasan  Pandiwang balintiyak
  Pandiwang mang-   Pandiwang -in
  Pandiwang magpa-   Pandiwang pag--an
  Pandiwang …   Pandiwang …
 ↓ ↓ ↓  ↓ ↓ ↓

Lp		  Banghay  Banghay
  Pangnagdaan   Pangnagdaan
  Kasalukuyan   Kasalukuyan
  Panghinaharap   Panghinaharap
  Pawatas   Pawatas
  Pangngaldiwa

{*}   Katuturan ng 'pagbabatay' at 'paradigma' → {6A-421}.
{**}   Katuturan ng 'homomorfen' at 'alomorfem' → {6A-422}.

• 6-4.2.1 Θ Paglalapi hinggil sa pagbabatay at banghay (Lb at Lp)

(1) Sa paglalaping Lb, maaaring bumuo ng pandiwa ang panlaping ma-, mang-, mag-, -um-, i-, -an at -in nang mag-isa. Ilan sa mga panlaping ito ang bumubuo ng pandiwang tahasan, iba ang pandiwang balintiyak. Sa kumpol-panlapi maaaring gamitin dalawa sa mga panlaping ito, dahil dito dapat ibukod nang wasto:

(2) Ito ang mga paraan ng paglalaping Lp:

(3) May isa lamang (o walang) panlaping ma-, mang- o mag- ang pandiwa. Ito ay nasa unahan ng pandiwa; pati sa mga kumpol-panlapi. Dinadala ng panlaping ito ang banghay. Kung gustong gamitin ang isa pang panlaping ito sa kumpol-panlapi ay dapat gamitin ang alomorfem pa-, pang- o pag-. Hindi na nangingibabaw ang mga alomorfem na ito, maaari ding gamitin para sa pagbuo ng pandiwang balintiyak.

Para sa kumpol-panlaping may i- ay mabisa ang sumusunod alinsunod sa tuntuning naturan: Kung may ma- (walang paggamit ng mang- at mag- sa kumpol na ganito) ang kumpol ay binubuo ang mai- sa unahan ng pandiwa; dalhin ng ma- ang banghay. Sa iba pang mga kalagayang may i- sa unahan at kung kaya dinadala nito ang banghay.

Sa tabi ng -um-, isa sa mga panlaping ma-, mang- at mag- ang kailangan upang bumuo ng pandiwang tahasan.

(4) Maaaring paikliin ang anyong makadiwa sa pamamagitan ng pagkaltas ng panlaping Lb at Lp. Ginagawa ito kung hindi mahalaga ang paghuhudyat ng katangian ng panlapi. Kung ganito nawawala ang paghuhudyat ng kayarian ng kaganapan at ang paghuhudyat ng panahon. Kinakaltas ang lahat ng panlapi at ginagamit ang ugat-salita {6-6.3}. Dapat madaling unawain pa ang anyong pinaikli. Hindi maaaring bumuo ang anyong pinaikli kung ginagamit ang ugat bilang salitang may ibang kahulugan.

(5) Bukod dito ginagamit ang pag-uulit ng pantig para sa pagbuo ng anyong makadiwa:

(6) May katangiang mapapansin: Sa pagbuo ng pandiwang magpa- ay alomorfem sa halip ng ma-, mang- at -um- ang mag- {7-1.4 (6) Θ}.

(7) Halatang may kahomomorfeman ang panlaping pang-. Homomorfem ang pang- na may kahulugan ng kagamitan at ang pang- na nanggagaling sa mang-. Dalawang pulutong ang magkabukod: may fokus na kagamitan ang unang pulutong (pandiwang ipang- lamang), may pagtukoy sa pandiwang tahasang mang- ng angkang-salita (lahat ng pandiwang pang--an, pang--in, makapang- at ilang pandiwang ipang-).

Ibig banggitin ang panlaping Lp na -in- na maaaring maging alomorfem na na- {6-6.1.1 4.}.

• 6-4.2.2 Θ Pangngaldiwa bilang kasapi ng paradigmang pambanghay

Pampalaugnayan at pansemantika, pangngalan ang pangngaldiwa. Pampalaanyuan, ito'y bahagi ng paradigmang pambanghay ng pandiwang tahasan. Nababatay ang paglalapi ng pangngaldiwa sa paglalapi ng iba't ibang pandiwa ng angkang-salita [1a|b 2a|b 3a|b].

 
[1][a] Tumayo na siya.
 [b] Naghihintay ako sa pagtayo niya.
[2][a] Nagtayo siya ng bahay.
 Naghihintay ako sa pagtatayo ng bahay niya.
[3][a] Nagpatayo siya ng bahay.
 [b] Naghihintay ako sa pagpapatayo ng bahay niya.
[4]Pagkuha (pagkukuha) ng larawan. (Pangngaldiwa ng pandiwang -um- na may pantuwid bilang tagatiis {DT10/fg|ft}. Binubuo ito alinsunod sa paglalapi ng pandiwa.)

Ugat → pandiwang tahasan → pangngaldiwa ang pagkakasunud-sunod ng pagbabatay. Kung kaya pagpapatuloy ng banghay (Lp) ang pagbuo ng pangngaldiwa pagkatapos ng pagbabagay na Lb ng pagbuo ng pandiwang tahasan.

May katangian sa diin ang ilang pandiwang mag- at mag--an. Taliwas sa diin ng ugat ng salita, binibigyang-diin ang huling pantig ng pandiwang ito {7-1.4 *} at {7-8.2 *}. Magkatulad ang diin ng pandiwa at pangngaldiwa nito, kung kaya iba sa diin ng ugat (halimbawa: basa ◊, magbasạ → pagbabasạ, ngunit bumasa → pagbasa).

• 6-4.2.3 Θ Panlaping p..- sa paglalaping Lb at Lp

(1) Ginagamit ang unlaping pa-, pang- at pag- sa pagbuo ng pangngaldiwa (Lp). Sa tabi nito, bumubuo ng pandiwa ang mga unlaping ito kung isinasama sa ibang panlapi (Lb). Tahasan (halimbawa: magpa-, makapang-, makipạg-) at pati balintiyak (halimbawa: pa--in, pang--an, ipag-) ang pandiwa. Kailangan ang iba pang panlaping tahasan o balintiyak upang bumuo ng pandiwa. Dahil dito may dakong "katamtaman" ang mga panlaping pa-, pang- at pag- kung ginagamit sa Lb. Samantala, may dakong tahasan ang pangngaldiwang may isa sa mga panlaping ito (Lp).

(2) Ginagamit ang panlaping Lb na pa- upang buuin ang pandiwang may pagkakabago ng paghimok (magpa-, pa--in, pa--an at ipa-). Wala itong pagkakaugnay sa pandiwang ma- at sa pangngaldiwa nitong pa- (Lp). Ipinapalagay naming dalawang homomorfem ang panlaping Lb at Lp na pa-. Madalang lamang ang dami ng pangngaldiwang pa- samantalang malaki ang dami ng pandiwang may paghimok at galing sa angkang-salitang ibang-iba ang ikalawa (halimbawa paliligo ◊ ↔ magpadalạ ◊).

(3) Hindi maliwanag ang tungkulin ng panlaping Lb na pang- at pag- (bukod sa tungkuling tangi ng pang- para sa fokus na kagamitan). Palaging nasa kumpol-panlapi ang pang- at pag-. Hindi ito nagmamarka kung tahasan o balintiyak ang pandiwa dahil tinutupad ito ng iba pang panlapi ng kumpol. Panlaping karagdagan lamang ang pang- at pag-, binubuo lamang ang pandiwang karagdagan at pandiwang walang tanging tungkulin. Binabago ng pagdaragdag ng pang- o pag- sa kahit anong dako ang pandiwa.

(4) Bumubuo ng pangngaldiwa ang panlaping Lp na pang- at pag-. Dito bumubukal ang tanong kung ito'y pagkapareho ng panlaping Lb na pang- at pag-. Halatang nanggagaling ang dalawa sa panlaping Lb ng pandiwang mang- at mag-, ngunit pumupunta ang dalawa sa dakong kasalungat. Hinihinuha naming nagiging homomorfem ang panlaping Lp na pang- at pag- ng pangngaldiwa at ang panlaping Lb na ito, kahit may isang ugat ang dalawa.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_02.html

• 6-5 Pagkakabago ng pandiwa

Ang pagkakabago ng pandiwa ('modality') ang pagbago o pagdaragdag ng kahulugang pangsemantika ng pandiwa sa pamamagitan ng panlapi. Sa pamamagitan ng pagkakabago ay binubuo ang bagong pandiwa (hindi bagong mga anyo lamang) na may sariling paradigmang pambanghay. Sumusunod ang pagkakabagong mahahalaga:

 TahasanBalintiyak
Kilos na walang pagkakabago
mang- mag- -um- -an -in i- ipag- ipagpa- ipang- pang--an
Lagay na walang pagkakabago
ma- mang- -um- ma--an
Kakayahan {7A-301}
 maka- makapạg- makapang- ma- ma--an mai- mapạg- mapạg--an maipag- maipang-
Pagkakataon, hindi sinasadya
maka- ma- mapa- ma--an mapag- mapag--an
Pakikiusapmaki- [paki- paki--an paki--in ipaki-]
Paghimok magpa- pa--an pa--in ipa- pag--in
Kakayahan ng paghimok
makapạgpa- mapa- mapa--an maipa-
Pagsalimaki- makipạg- makipạg--an mag--an
Pagparoonmagsa- isa-
Dahilan. ika- ka--an
Pagbibigay diin magkang-.
Pagsisikapmag-um- magpaka-.
Pag-aarimagka- .

• 6-6 Banghay, pandiwari at pangngaldiwa

(1) May nakalitaw na banghay ang pandiwang Filipino. Lahat ng pandiwang tahasan at balintiyak ay may paradigmang pambanghay na may apat na anyo {6A-421}. Tatlong anyo ang tinatawag na anyong pamanahong pangnagdaan (susi {../N}), kasalukuyan (susi {../K}) at panghinaharap (susi {../H}). Hindi dito pinapasiyahan kung pamanahon o pananaw (aspekto) ang tamang katawagan ng banghay {6-6.2.5 Θ}. Ikaapat sa mga anyo ang anyong batayang pawatas (susi {../W}). Maaaring ipalagay na ikaapat na panahunan ng "kahit kailan, palagi" ang pawatas at dahil dito isinasama sa paradigmang pambanghay.

(2) Walang tanging anyong pampalaanyuan ng 'pautos'. Ginagamit ang pawatas sa pangungusap na pang-utos. Hindi binubuo sa paraang pampalaanyuan ang tungkulin ng pasakali ngunit tinutupad ito ng paggamit ng pang-abay (sakali ◊, sana ◊). Maaari ring gamitin ang panghinaharap (pananaw na mapagdili-dili) upang ipahayag ito. Dahil dito hindi makatwiran na gumamit ng mga katawagan gaya ng 'panagano, paturol' at 'pasakali'.

(3) Dapat dagdagan ng pangngalang makadiwa (pangngaldiwa) ang paradigmang pambanghay ng mga pandiwang tahasan. Hindi anyong pamanahon ang pangngaldiwa; ngunit lubhang panayan ang pagbuo nito; at dahil dito, ito'y bahagi ng paradigmang pambanghay {6-4.2.2 Θ}. Isa pang anyo ang katatapos. Maaaring buuin ang isa lamang katatapos sa isang angkang-salita; dahil dito hindi ito bahagi ng paradigma. Maaaring ayusin ang mga 'anyong makadiwa' sa talahanayan:

Paradigma
ng pambanghay
Anyong
pamanahon
[Pandiwari]		Pawatas
Pangnagdaan
Kasalukuyan
Panghinaharap
Pangngaldiwa
Katatapos

(4) Walang banghay hinggil sa panauhan at kailanan ang pandiwa sa wikang Filipino. Hinggil sa banghay, magkakapareho ang tatlong anyong pamanahon at ang pawatas. Hindi magaling ang katawagang 'finite' at 'non-finite' sa pandiwang Filipino.

• 6-6.1 Mga paradigmang pambanghay

Tinutupad ang banghay ng pandiwa sa pamamagitan ng pagbabago ng panlapi at ng pag-ulit ng pantig. Magkapareho ang mga tuntunin para sa mga pandiwang tahasan at balintiyak.

Kung galing sa salitang hango hindi panlaping makadiwa ang panlapi ng unang pagbabatay (halimbawa: Hindi panlaping makadiwa ang ma- sa loob ng pandiwang magmakaawa |mag-makaawa|, ngunit panlapi sa "ugat" ito at maaaring paulitin; magmamakaawa ang anyong panghinaharap.)

Talahanayan ng mga anyong pambanghay → {6A-611}

• 6-6.1.1 Pagbabago ng panlapi

Tungkol sa mga panlapi, nabibisa ang alituntuning sumusunod:

  1. Pag unang tunog ng unlapi ng pawatas ang m, pinapalitan ito ng n sa pangnagdaan at kasalukuyan.
  2. Pag may hulaping -an o may unlaping i- ang pandiwa, dinaragdagan ng panlaping -in-/ni-/na- ang pandiwa sa pangnagdaan at kasalukuyan (tingnan sa 4.).
  3. Pag may hulaping -in ang pandiwa, nilalagyan ng panlaping -in-/ni-/na- sa halip na hulapi sa pangnagdaan at kasalukuyan (tingnan sa 4.).
  4. Mga tuntunin sa paggamit ng panlaping -in-/ni-/na- → {6A-6111}.
  5. Pag may gitlaping -um- ang pandiwa, nawawala ito sa anyong panghinaharap.

May bisa ang isa sa mga tuntunin lamang. Hindi maaaring tuparin ang higit sa isang tuntunin kung may kumpol-panlapi.

• 6-6.1.2 Pag-uulit ng pantig

Tungkol sa pag-uulit ng pantig, nabibisa ang alituntuning sumusunod:

  1. May pag-uulit ng pantig ang anyong kasalukuyan at panghinaharap. Kung katinig ang huling tunog ng pantig na inuulit, kinakaltas ito.
  2. Inuulit ang unlaping kang, ka, ki, pa at sa (may ilang kataliwasan sa unlaping pa). Humigit-kumulang na sa kalahati ng anyong ka ay inuulit ang unang pantig.
    May pandiwang may unlaping di-makadiwang paki-, dahil pangalawang pagbabatay ito mula sa ugat na may pagbabatay na paki- {7-9.2 (2)}. Sa kalagayang ito ay inuulit ang ki at hindi ang pa (pinakikiramdamạn).
  3. Maaaring may pag-uulit ang unlaping pang. Kung ganito, karaniwang papang ang inuulit na pantig, madalang pangang. Ngunit kalimitan minamabuti ang pag-uulit ng unang pantig ng ugat.
  4. Kung walang unlaping maaaring ulitin ang pandiwa, unang pantig ng ugat ang inuulit. May kalagayan kung saan minamabuting ulitin ang unang pantig ng ugat kahit may unlaping maaaring ulitin.
  5. Tungkol sa pag-uulit ng pantig, itinutulad ang pandiwang mag-um sa pandiwang mag-; ipinapalagay na bahagi ng ugat-salita ang -um-.
  6. May mga pandiwang kang- na may pag-uulit ng unang pantig ng ugat sa lahat ng anyo (sa pawatas din). Karagdagan ay inuulit ang unlaping kang sa kakang sa kasalukuyan at panghinaharap. Kung gayon, may dalawang pantig na inuulit sa anyong makadiwa.

• 6-6.1.3 Diin sa banghay

Tungkol sa diin ng pandiwa, nabibisa ang alituntuning sumusunod:

  1. Kung may diin sa ikalawang pantig mula sa huli (diing penultima) ang ugat ng pandiwa, lumilipat ang diin sa kasunod na pantig sa mga anyong may hulapi. Sa ganito, nananatiling penultima ang diin sa ugat at sa pandiwang may hulapi.
  2. Kung may diin ang huling pantig ng ugat, lumilipat sa huling pantig ang diin ng anyong may hulapi. Sa ganito, nananatili sa huling pantig ang diin sa ugat at sa pandiwang may hulapi.
  3. Binibigyan ng diing karagdagan ang unang pantig na inuulit (sa kasalukuyan at panghinaharap), at hindi nababago ang pantig na may diin bago ulitin. Samakatwid may dalawang pantig na dinidiinan ang mga anyong may pag-uulit ng pantig.
  4. May bukod tanging mga tuntunin ang pandiwang may dinidiinang unlaping ma- (o na-):
    Hindi nababago ang diin ng ugat na salita; may dalawang diin ang anyong walang pag-uulit ng pantig.
    Walang diin ang pantig na inuulit. Kinalabasan na may dalawang diin lamang ang lahat ng anyong may pag-uulit ng pantig o wala.
  5. Para sa pinagsamang unlaping mapạg- at papạg-, ginagamit ang mga tuntuning nagkatulad ng dinidiing unlaping ma-.
  6. Ilang pandiwang mag- at maraming pandiwang mag--an ang hindi tumutupad ng tungkuling ito.

• 6-6.2 Paggamit ng anyong pamanahon

Ginagamit ang anyong pamanahon upang ipahayag ang panahunan at pananaw (aspekto) ng pandiwa. Sinuri namin ang isang kabanata ng kathambuhay at ang isang kuwentong maikli {6A-621}. Ginagamit ang mga kinalabasan sa sumusunod na mga pangkat. Nasa pangkat na {6-6.2.5 Θ} ang kabuuran hinggil sa panahunan at pananaw.

Ginagamit namin ang mga katawagan ng panahunan; gayunman hindi gusto naming pagpasiyahan kung palaging panahunan o pananaw ang paggamit ng mga ito.

• 6-6.2.1 Paggamit ng anyong pangnagdaan

Inilalarawan ng anyong pangnagdaan ang pangyayaring ganap sa nakaraan [1] (panahunan: pangnagdaan, pananaw: pangganap). Bukod dito, ginagamit ang anyong pangnagdaan kung sa nakaraan ang pangyayari, ngunit hindi pa ganap [2-4] (panahunan: pangnagdaan, pananaw: di-pangganap). Malimit ang paggamit na ito kung karagdagang inihuhudyat ng pang-abay na pamanahon ang nakaraan [3 4b]. Inilalarawan sa [5] ang kilos na inulit-ulit sa nakaraan (binibigyang-diin na tapos na ngayon ang kilos).

 
PanahunanPananaw
[1]Maingat akong umakyat sa hagdan at pumasok sa silid na imbakan ng mga paninda. {W Nanyang 11.11} PangnagdaanPangganap
[2]Paunti-unti, nalaman ko ang mga bagay-bagay tungkol sa babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.5}Pangnagdaan Di-pangganap
[3]Kaninang umaga nagutom ang aso; ngayon pa siya nagugutom.Pangnagdaan Di-pangganap
[4][a] Naglaro lang kami nang madapa ako. [b] Kagabi naglaro lang kami nang madapa ako. (Tingnan din sa {6-6.2.2 [5]}.) PangnagdaanDi-pangganap
[5]Kung bata pa ako, araw-araw pumasok ako sa paaralan. (Tingnan din sa {6-6.2.2 [4]}.)Pangnagdaan Pang-ulit

• 6-6.2.2 Paggamit ng anyong kasalukuyan

Ginagamit ang anyong kasalukuyan kung ngayon ang pangyayari at hindi pa tinapos [1]. Nasa kasalukuyan din ang pangyayari na inulit-ulit sa nakaraan at uulit-ulitin sa kinabukasan [2]. Pati ginagamit ito kung sa nakaraan ang kilos na inulit-ulit [3 4]. Maaari ding gamitin ang anyong ito kung nasa loob ng kuwentong nasa nakaraan ang kilos at hindi pa ito tinapos noon [5 6]. Sa [7 8], anyong kasalukuyan ang natutulog; inihuhudyat naman ng pang-abay na na at pa ang pananaw.

 
PanahunanPananaw
[1]Kumakain ako ng mangga.KasalukuyanDi-pangganap
[2]Araw-araw naliligo ako.PalagiPang-ulit
[3]Laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim tuwing bumibili sa tindahan. {W Nanyang 11.2} {1A-631 Σ} PangnagdaanPang-ulit
[4]Kung bata pa ako, araw-araw pumapasok ako sa paaralan. (Tingnan din sa {6-6.2.1 [5]}.) PangnagdaanPang-ulit
[5]Naglalaro kami nang madapa ako. (Tingnan din sa {6-6.2.1 [4]}.)Pangnagdaan Di-pangganap
[6]Nagkunwa itong tumitingin-tingin sa mga paninda sa eskaparate. {W Nanyang 11.10} PangnagdaanDi-pangganap
[7]Natutulog na ang bata.KasalukuyanPangganap
[8]Natutulog pa ang bata.KasalukuyanDi-pangganap

• 6-6.2.3 Paggamit ng anyong panghinaharap

Ginagamit ang anyong panghinaharap kung hindi pa nangyayari ang kilos [1 2] (panahunan: panghinaharap, pananaw: mapagdili-dili). Panghinaharap sa nakaraan ang ihahatid sa [3]. Ginagamit ang anyong panghinaharap sa [4-6] upang ipahayag ang di-tunay o di-lubhang tunay na kilos. Maaaring gamitin ang anyong panghinaharap sa halip ng pawatas [2].

 
PanahunanPananaw
[1]Mauulit pa kaya iyon, Marco? {W Krus 3.5} PanghinaharapMapagdili-dili
[2]Huwag na huwag mong sasabihin kahit kanino ang bagay na 'to! {W Nanyang 11.8} (Kasama ng pang-abay na pangmarahil na huwag ay malimit na ginagamit ang panghinaharap sa halip ng pawatas.) Panghinaharap Mapagdili-dili
[3]May mga sinasabing tila nang-aalo, saka ihahatid palabas ng tindahan ang babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.2} Panghinaharap
sa pangnagdaan		Pang-ulit
[4]Sisilip sana ako sa siwang. {W Nanyang 11.11} (Inihuhudyat ng pang-abay na sana na di-tunay ang pahayag.)PangnagdaanDi-tunay
[5] Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} {10A-411 Σ} (Pandiwari ang maririnig {10-4.1}.) PangnagdaanDi-lubhang tunay
[6]Sa unang tingin ay makikitang isa siyang mestisang puti. Guwapa siya sa biglang tingin, pero kung titingnang maigi, mapapansin ang maninipis na mga guhit sa noo at sa dulo ng mga mata, at mahihinuhang siya ay isang babaeng nakaranas na ng mga unos sa buhay. {W Nanyang 11.1} PalagiDi-lubhang tunay

• 6-6.2.4 Paggamit ng pawatas

(1) Maaaring gamitin ang pawatas sa halip ng anyong pamanahon kung hindi mahalaga ang pangyayaring pampanahon. Tumutupad ito ng tungkulin ng ikaapat na panahunang "kahit kailan, palagi" [1a 2a 3a].

 
PanahunanPananaw
[1][a] Mamumultahan ang mga taong magtapon ng dumi sa tabi ng daan. [b] … taong nagtatapon … Kahit kailanPangganap o
di-pangganap
[2] [a] May isang babaeng nakaitim na madalas bumili ng bigas sa tindahan. {W Nanyang 11.1} [b] … madalas bumibili … PalagiPang-ulit
[3][a] Kung hindi ko maasahan ang aking mga kapit-bahay, sa aking mga kamag-anak ako lalapit. {W Aesop 3.4.3} [b] … hindi ko maaasahan … PalagiPang-ulit

(2) Malimit na ipinipilit ng tuntuning pambalarila ang paggamit ng pawatas {*}; halos walang piling pansemantika ang nagsasalita.

{*} {Θ} Sa gayon, pampalaugnayang naiiba ang pawatas sa iba pang anyong pamanahon. Pampalaanyuang walang pagkakaibang saligan dahil sa kakulangan ng banghay hinggil sa panauhan at kailanan ng lahat ng anyong pamanahon.

(3) May tanging paggamit ng pawatas kung nagpapahayag ng kakayahan, ugali, katangian atbp. ang pagsasama-sama ng pang-uri at pandiwa [9 13a]. Hindi naglalarawan ng kilos na tunay ang pandiwa. Karaniwang walang pang-angkop ang yaring ito. Kung babawian ng pang-uri ang pangungusap, wala na itong kahulugan [13a|b|c].

 
PanahunanPananaw
[4]Nakita kong maglaro ang mga bata. ------
[5]Bayaan silang gumastos para sa kanilang pangarap. {W Almario 2007 3.8}--- ---
[6]Gusto niyang matulog. PanghinaharapMapagdili-dili
[7]Kailangang maligo araw-araw. PalagiMapagdili-dili
[8]Muntik na siyang mauntog sa pintuan. {W Nanyang 13.27} ------
[9]Marunong tumugtog ng piyano at mahusay umawit [si Leonor]. {W Pag-ibig ng Rizal 3.6} (Panuring sa pang-uri ang pandiwa {9-3.3 (1)}.) PalagiPang-ulit
[10]Buksan mo ang pinto. PanghinaharapMapagdili-dili
[11]Nang marinig iyon ng mga sisiw, dali-dali silang nagtungo sa kanilang ina. {W Aesop 3.4.5} ------
[12]Lumilingon siya nang kung ilang beses para sulyapan ang babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.3} PanghinaharapMapagdili-dili
[13][a] Masarap magluto si Gina. (Maaaring ipalagay na pang-uring nagagamit na pang-abay ang masarap na panuring sa magluto.) [b] Masarap si Gina. [c] Magluto si Gina. (Hindi makabuluhan ang pangungusap na [13b 13c].) PalagiPang-ulit

• 6-6.2.5 Θ Panahunan at pananaw

(1) Ibig naming talakayin ang katanungang pansemantika kung at kung kailan ginagamit ang anyong pambanghay upang ipahayag ang panahunan o pananaw {6A-6251 }. Ginagamit ang katawagang sumusunod:

Panahon {*}Nakaraan - Kasalukuyan - Kinabukasan, panghinaharap
Anyong pamanahonAnyong pangnagdaan - Anyong kasalukuyan - Anyong panghinaharap - Pawatas
PanahunanPangnagdaan - Kasalukuyan - Panghinaharap - Kahit kailan, palagi
PananawPangganap - Di-pangganap - Pang-ulit {**} - Mapagdili-dili

{*} Sa karaniwang buhay.
{**} Karaniwang ipinapalagay na tanging pananaw na di-pangganap ang pananaw na pang-ulit.

(2) Sa mga talahanayan ng mga pangkat na nauuna maaaring pansinin ang sumusunod na ugnayang saligan:

(3) Kahit na may pagkakaibang saligan ng panahunan sa pananaw ay walang pagkakaiba sa karamihan ng kalagayan. Halimbawa kung pangganap ang kilos sa pangnagdaan, kung di-pangganap ang kilos sa kasalukuyan at kung hindi pa simulain ang kilos sa panghinaharap [1-3]. Magkaiba lamang kung dapat ipahayag na hindi pa ganapin o hindi pa simulain ang kilos sa pangnagdaan [4 5]. Madalang ang pagkakataon na ginaganap o sinisimula ang kilos sa saglit na kasalukuyan [6 7]. Maaari ding dapat ipahayag ang pagtutuloy o pagganap ng kilos sa panghinaharap [8 9]. Mas malimit nasa pangungusap na tambalan ang kalagayang [4 5 8 9] kung saan maaaring isaad ng panahunang husto ang isang sugnay at ng pananaw ang pangalawa.

PanahunanPananaw
Walang pagkakaiba ng panahunan sa pananaw
[1]PangnagdaanPangganap
[2]KasalukuyanDi-pangganap
[3]PanghinaharapMapagdili-dili
May pagkakaiba ng panahunan sa pananaw
[4]PangnagdaanDi-pangganap
[5]PangnagdaanMapagdili-dili
[6]KasalukuyanPangganap (wakas)
[7]KasalukuyanMapagdili-dili (simula)
[8]PanghinaharapDi-pangganap
[9]PanghinaharapPangganap

(4) May apat na anyong pambanghay lamang ang pandiwa (kasama ang pawatas). Alinsunod sa [1-9] dapat ipahayag ang siyam na pagkakaugnay ng panahunan at pananaw at saka ang tanging pananaw na pang-ulit. Kung kaya dapat gamitin nang paulit-ulit ang mga anyo. Sa tulong ng pang-abay maaaring ibukod ang iba't ibang mga pagpapahayag. Maaaring palakasan ng pang-abay na pamanahon ang diin sa panahunan; pinapalakasan man ng pang-abay na na at pa ang pananaw (tinatawag itong pang-abay na pampananaw; kay { Kroeger 1991 p. 238} tinatawag na 'perfective aspectual particle' ang na). Ipinipilit ng pang-abay na pamanahon ang paggamit ng panahunang nababagay. May iba pang pagkamaaari sa tambalang pangungusap upang ipahayag nang bukod ang panahunan at pananaw.

May tanging anyong katatapos ang wikang Filipino; ipinapahayag nito ang pangnagdaang ganap (di-magkabagay ito sa pang-abay na pampananaw na na) {6-6.6}.

(5) Sa pangungusap na walang pandiwa ay hindi maaaring ipahayag ang panahunan at pananaw sa pamamagitan ng anyo ng pandiwa. Nagkakabisa rin ito kung ginagamit ang ugat-salita ng pandiwa sa halip ng anyong pambanghay. May kalagayan kung saan dapat gamitin ang pawatas dahil sa sanhing pampalaugnayan; doon rin hindi maaaring ipahayag ang panahunan at pananaw sa pandiwa.

Hindi tinatakdaan sa pandiwa ang pagpapahayag ng panahunan at pananaw (tingnan din ang pang-abay na pampananaw na na at pa {9-4.1.1}). Dahil dito minamabuti naming gamitin ang katawagang panahunan sa banghay ng pandiwa; gayunman maaaring ipahayag ang pananaw sa pamamagitan ng anyong pamanahon.

• 6-6.3 Paggamit ng ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon

Maaaring gamitin ang ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon kung hindi mahalaga ang pagpapatuloy na pampanahon (susi {DT//X} sa halip ng tahasan; at {DB//X} sa halip ng balintiyak) {6A-631 Θ}. Sa nakasulat na pananalita, nakatakda ito sa balintiyak na pandiwang -in [1 2]. Kalimitan sa pananalitang pang-araw-araw ay ginagamit ang mga pagpapaikli; pinapaiklian din ang pandiwang tahasan; lalo na sa pangungusap na pang-utos na may tayo [3]. Karaniwang hindi ginagamit ang ugat sa pandiwang mag- (kataliwasan [4b]). Maaari ding magamit na pandiwari ang ugat-salita [5].

 
[1]mahalịn ◊ [a] Minamahal kita. [b] Mahal kita.
[2]sabihin ◊ "Uuwi na ako", sabi ni Paola.
[3]maligo ◊ [a] Maligo na tayo. ✉ ☺ [b] Ligo na tayo. ☺
[4]maghati [a] Maghati tayo ng mangga. [b] Hati tayo ng mangga. ☺
[5]dalhịn ◊ Dahil laging may dalang panukat si Tan Tiak. {W Nanyang 13.6}

Tingnan din sa {6-4.2.1 Θ (4)}.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_03.html

• 6-6 Banghay, pandiwari at pangngaldiwa (pagpapatuloy)

• 6-6.4 Mga pandiwari

(1) Ang pandiwari (|pandiwa+pang-uri|) ang anyong makadiwang walang kabisaang buo {*} {2A-431 (2)}. Wala itong kaganapan (maaaring mayroon itong panuring). Tungkuling pang-ibaba sa pangungusap ang tinutupad nito at nagagamit itong pang-uri, pang-abay o pangngalan {**}. Dahil wala itong kabisaang buo walang kayarian ng kaganapan sa palasusian.

{*}   Mananatili ang katangiang katinigan, pagkakabago at panahunan ng pandiwa kung nagagamit na pandiwari.
{**}   {Θ} Sa wastong pagsasalita, pandiwang karaniwan ang pandiwari. Sapagkat sa wikang Filipino nakakabagay ang halos lahat ng pariralang pangnilalaman sa lahat ng pariralang pangkayarian, ang pandiwari ay pandiwa sa loob ng pariralang pangkayarian na karaniwang binubuo sa pamamagitan ng pang-uri, pang-abay o pangngalan.

(2) Pampalaanyuang magkapareho ang anyong pamanahon at pandiwari. Nagagamit na pandiwari ang tatlong anyong pamanahon (bahagya lamang ang paggamit ng pawatas). Pinapadali ito ng katotohanang walang banghay sa panauhan at kailanan ang pandiwa.

• 6-6.4.1 Pandiwaring makauri

(1) Gaya ng pang-uri, maaaring gamitin ang pandiwari bilang panuring sa pangngalan [1-3] (pandiwaring makauri, susi {U//D}). Mayroon itong pang-angkop; panlapag ang mga ito. Kung makauri ang gamit ay inilalarawan ng pandiwari ang kilos, pagpapatuloy o kalagayan, ngunit hindi ang tao o bagay na sumasali sa kilos, pagpapatuloy o kalagayan.

 
[1][a b] Nasa harap ng naturang simbahan ang pinagtatrabahuhan kong restoran bilang katiwala. {W Angela 3.1}
[2]Lupang hinirang.
[3]Sa tulong ng wastong pamamahala sa mga darating na taon. {W Aquino 2010 3.7}

(2) Sa [4 5], ang yari ay maaaring ipalagay na pariralang pandiwang tumuturing sa pangngalan. Pandiwari ang salitang-ubod ng pariralang ito dahil walang kabisaang buo ang pandiwa. Gayon man, karaniwang ipinapalagay na sugnay na makaangkop ang yaring ito {13A-451 Θ}.

 
[4]Yan marahil ang salitang nababagay sa akin. {W Material Girl 3.1}
[5]Ilang Filipino ba talaga ang nagkakaroon ng pagkakataong magtrabaho sa ibang bansa? {W Almario 2006 3.6}

• 6-6.4.2 Pandiwaring makaabay

Madalang na nagagamit na pang-abay ang pandiwari (pandiwaring makaabay, susi {A//D}). Marahil na maging magulo ang pangungusap dahil walang kaibahang pampalaanyuan ng pandiwang may kabisaang buo at pandiwari [1]. Dahil dito iniwasang buuin ang mga pangungusap na ito, sa halip nito maaaring bumuo ng pinaikling pangungusap na tambalan [2 3]. Kataliwasan ang gamit na pangkawikaan ng umanọ [4].

 
[1]Kumakantang lumalakad ako. (?? Kumakanta ako. o Lumalakad ako.)
[2]Lumalakad akong kumakanta. (Lumalakad ako.)
[3]Habang kumakanta ay lumalakad ako. (Lumalakad ako.)
[4]Di-umano'y kinuha ng pulis ang retrato niya.

• 6-6.4.3 Pandiwaring makangalan

(1) Maaaring magamit na pangngalan ang pandiwari (pandiwaring makangalan, susi {N//D}). Para iwasang ipagkamali ito sa pandiwang may kabisaang buo ay minamabuti ang yaring may tanda ng "karaniwang" pangngalan; lalo na kung paniyak ang pandiwari:

(2) Pandiwaring makangalan ang nagagamit na paniyak [1 2], pantuwid [3], pandako [4] at sa loob ng pariralang pang-ukol [5]. Madalang lamang nagagamit na panaguri ang pandiwaring makangalan dahil malimit na maaari itong ipagkamali sa pandiwang may kabisaang buo. Hindi maaaring maging panlapag ang pandiwaring makangalan (pag panlapag, ito'y pandiwaring makauri) at pati hindi pang-umpog (pagkakagulo gaya ng panaguri). Karaniwang nasa anyong pamanahon ang pandiwaring makangalan, iwinawasan ang pawatas.

 
[1]Alam kong hindi nagugustuhan ng aking ina ang mga ginagawa ko. {W Material Girl 3.6}
[2]Ang lumikha sa sariling wika ay nagpapayaman sa sariling kultura. {W Salazar 2.2.4}
[3]Tingnan mo ang ganda ng ginagawa niya.
[4]Lagi siyang nakatawa pagharap sa mga bumibili. {W Nanyang 6.7}
[5]Makakausap sila ukol sa kanyang mga sinusulat. {W Suyuan 5.5}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwari at pananda nito. May salungguhit = Panuring sa pandiwari.

(3) Gaya ng pangngalan maaaring ituring sa pantuwid [1 3], pandako [2] at panlapag [5]. Panuring at hindi kaganapan ang mga ito, dahil walang kabisaan buo ang pandiwari. Maaaring may pantukoy na pangmaramihang mga ang pandiwaring makangalan [1 4 5].

(4) Pansemantika, inilalarawan ng pandiwaring tahasan ang taong gumaganap ng kilos [4]; at ang bagay na niyari kung balintiyak [1-3 5] (lalo na kung sa pangnagdaan). Kung gayon, hindi na ito kinikilala bilang pandiwari mismo, pero pangngalan (halimbawa: tinapay, nilikhạ, bumibilị).

Pandiwaring makangalan sa pariralang pangkaroon → {10-4.1}

• 6-6.5 Mga pangngaldiwa

(1) Ayon sa palaanyuan, nagmumula sa pandiwang tahasan ang pangngaldiwa. Pampalaugnayan at pansemantika, pangngalan ang mga ito [1-3 4a]. Dahil dito, binibigyan namin ito ng tawag na 'pangngaldiwa' (hindi 'pandiwangalan') at ng susing {ND}. Tinatalakay sa pangkat na ito ang mga pangngaldiwang walang pananaw, samantala sa sumusunod na pangkat ang pangngaldiwang pangganap {6-6.5.1} at ang pangngaldiwang pang-ulit {6-6.5.2}. Pagpapatuloy ang pansemantikang kahulugan ng mga pangngaldiwa. Walang pangngaldiwa ang pandiwang may pagkakabago ng kakayahan.

 
[1]Marahil ay pinuna ni Ina ang pag-uwi ni Ama nang malalim sa gabi. {W Dayuhan 3.4}
[2]Alam ng mga delegado ang magandang mga posibilidad para sa paggamit ng wika ng kanilang bagong mananakop. {W Almario 2007 3.1}
[3] Ngunit tumigil ako sa pag-aaral. {W Angela 3.13}
[4][a] Tingnan mo ang husay ng paggawa niya. (Pangngaldiwa: Husay ng kilos.)
 [b] Tingnan mo ang ganda ng ginagawa niya. (Pandiwari: Ganda ng bagay.) {6-6.4.3}

(2) Maaaring ayusin ang mga pangngaldiwa alinsunod sa pandiwang tahasan. Tinitiyak ng unlapi ng pandiwang tahasan kung papaano binibuo ang pangngaldiwa. Kung may pag-uulit ng pantig ay di-dinidiinan ang pantig na inuulit (kasalungat ng pag-uulit sa banghay). Bumubuo ng pangngaldiwa ang halos lahat ng kumpol-panlaping tahasan. Walang pagbuo ng pangngaldiwa ang pandiwang balintiyak. Kung walang pandiwang tahasan ang angkang-salita ay wala itong pangngaldiwa (pag-iwan, pag-iiwan ◊).

PandiwaPangngaldiwa
-um- umasa ◊ pag- (1) ◊pag-asa
mag- magbago ◊ pag-&- (2) ◊pagbabago
mang- mamahala ◊ pang-&- (3) ◊ pamamahala
ma-  pa- (1) ◊  
maligo ◊ pa-&- (9) ◊paliligo
magpa- magpagawạ ◊ pagpapa- (pag- (12) ◊) pagpapagawạ
magsa- magsawalạng-
kibọ ◊		 pagsasa- (pag- (14) ◊)pagsasawalạng-
kibọ
magka- magkaroọn ◊ pagkaka- (pag- (8) ◊)pagkakaroọn
magka- magkaisạ ◊ pagkaka- (pag- (10) ◊) pagkakaisạ
mag--an magmahalan ◊ pag-&--an (pag- (3) ◊)pagmamahalan
mag-um- magsumikap ◊ pag-um-&- (pag- (15) ◊)pagsusumikap
magpaka- magpakatibay pagpapaka- (pag- (13) ◊)pagpapakatibay
maki- makigawạpakiki- (paki- (5) ◊) pakikigawạ
makipạg- makipạg-
ugnayan ◊		 pakikipạg- (paki- (6) ◊) pakikipạg-
ugnayan

(3) Pantuwid at pandako ang maaaring tumuring sa pangngaldiwa. Gaya ng kaganapan ng pandiwang tahasan ang panuring ito; nagiging pantuwid ang paniyak ng pandiwang tahasan [5a|b 6a|c], salamantalang walang pagbago ng pantuwid [6b|d] at pandako [7a|b]. Tanging mga yari ang pariralang pangngaldiwa, malaya ito sa pangungusap [8] {5-3.2}.

 
[5][a] Naging manunulat ang guro.
  [b] Kasagsagan ng pagiging manunulat ng guro. {W Suyuan 5.5}
[6] [a] Nagbulid ako sa kanya.
  [b] Nagbigay siya ng kasiyahan sa akin.
 [c d] Sa pagbubulid ko sa kanya at pagbibigay ng kasiyahan pinilit kong siya'y pakasal sa akin. {W Material Girl 3.7}
[7] [a] Pumunta siya sa puwesto sa palengke para magtinda.
 [b] Nagmamadali siya sa pagpunta sa puwesto sa palengke para magtinda. {W Nanyang 13.1}
[8]Pagbalik sa patahian, bukod sa niliitan niya ang dalawang lumang damit. {W Nanyang 13.6}
Higit na maitim ang limbag = Pangngaldiwa. May salungguhit = Panuring sa pangngaldiwa.

(4) Walang malinaw na paghihiwalay ang mga pangngaldiwa at mga pangngalan na may panlapi. May pangngaldiwang lubhang malayo sa pandiwa; inilalarawan nito bilang pangngalan ang bagay, halimbawa pagkain ◊. Sa mga kalagayang ito nagiging panlaping makangalan ang mga panlaping ukol sa pangngaldiwa.

• 6-6.5.1 Pangngaldiwang pangganap

(1) Walang tanging pananaw ang pangngaldiwang karaniwang inilalahad sa nauunang pangkat na {6-6.5}. Sa tabi nito may iba pang pangngaldiwang naglalarawan ng kilos na ginanap sa nakaraan. Tinatawag itong pangngaldiwang pangganap (susi {ND/G}). Ginagamit ito bilang paniyak [1], pantuwid [2], pandako [3] at malimit bilang pariralang pangngaldiwang pang-umpog [4]. Maaaring kaisa-isang bahagi ng parirala ang pangngaldiwa, kung ganito kawangis ito ng pang-abay [5].

 
[1]Malinis na malinis naman ang pagkakasulat ng napakasimpleng titulo. {W Suyuan 5.13}
[2] Siya'y nakakadama ng pagkapagod at pagkauhaw. {W Anak ng Lupa 3.3}
[3]Hindi alam ni Jessica kung gaano siya katagal sa pagkakaupo sa sala. {W Arrivederci 3.10}
[4]Nahihiwagaan na kung bakit pagkalipas ng napakaraming taon, sa isang estrangherong lugar pa tayo muling magyayakap. {W Madaling Araw 3.1}
[5]Pagkahinga ikinuwento lahat ni Busilak sa mga duwende ang nangyari. {W Busilak 3.9}

(2) Gaya ng pangngaldiwang karaniwan, maaari ding ayusin ang pangngaldiwang pangganap alinsunod sa pandiwang tahasan. Binubuo ang pangngaldiwang pangganap sa pamamagitan ng unlaping pag- at ka- na maaaring ulitin:

Pandiwa Pangngaldiwang pangganap
ma- mapagod pagka- (pag- (6) ◊) pagkapagod
-um- lumipas ◊ pagka-pagkalipas
umupọ ◊ pagkaka-pagkakaupọ
mag- magbigạy pagkaka-pagkakabigạy

(3) Hindi pangngaldiwang pangganap ang lahat ng salitang may pagka- at pagkaka-. Sa pamamagitan ng panlaping ito ay maaaring bumuo ng pangaldiwang "karaniwan" (magkaroọn → pagkakaroọn (dito ◊)) at ng pangngalan (pagkatao ◊). Maliwanag ito kung walang pandiwang kabagay ang angkang-salita: hindi maaaring pangngaldiwa ang pagkatatlọ [6] dahil walang pandiwa ang ugat na tatlọ ◊. Ginagamit din bilang pangatnig ang pangngaldiwang pagkatapos ◊.

 
[6]Pagkatatlong taon.

• 6-6.5.2 Pangngaldiwang pang-ulit

Binubuo sa pamamagitan ng unlaping ka- na may diin ang tanging anyo ng pangngaldiwang tinatawag naming 'pangngaldiwang pang-ulit' (susi {ND/U}) {6A-6521}. Inilalarawan nito ang kilos na inuulit nang kalimitan at pinagkaugalian sa pangnagdaan. Dahil dito, nangingibabaw ang gamit nito sa pariralang pandakong may katungkulang pansanhi [1]. Madalang ang gamit nito bilang paniyak na may fokus na sanhi sa pangungusap na balintiyak [2].

 
[1]Pero di ko na lang iyon pinansin dahil sa kakaisip kung anong gagawin sa pisong kulang ko. {W Piso 3.3}
[2]Natandaan ko ang kasasalita niya. (Fokus na sanhi o tagatiis.)
Iba pang mga halimbawa → {6A-6521 (2)}

Gaya ng ibang pangngaldiwa, maaaring iugnay ang pangngaldiwang pang-ulit sa pandiwang tahasan. Tinitiyak ng panlapi ng pandiwang tahasan kung paano buuin ang pangngaldiwang pang-ulit. Palagi itong may pag-uulit ng pantig (unang pantig ng ugat o unlaping ka-). Walang diin ang pantig na iniuulit. Magkaiba ang diin ng pangngaldiwang pang-ulit at ng katatapos.

Pandiwa Pangngaldiwang pang-ulit
-um- umulạn ka-&- (ka- (6) ◊) kauulạn
mag- magdilịg ka-&-kadidilịg
mang- mangako kapapang- kapapangako
manalo kapapanalo
ma- maligo ka-&-kaliligo

Tungkol sa pagturing sa pantuwid o pandako, kapareho ng ibang pangngaldiwa ang pangngaldiwang pang-ulit [3 4].

 
[3]Marami siyang natututuhan sa kasasama sa barkada.
[4]Umiyak si Hilda sa katutukso ng mga kalaro.

• 6-6.6 Katatapos

(1) Ang katatapos ay anyong makadiwang may di-pangkaraniwang katangiang pampalaugnayan, pampalaanyuan at pansemantika (susi {DP}). May isa lamang anyong katatapos ang angkang-salita; hinango ito sa pandiwang tahasang -um- [1-3]. Nawawala ang panlaping -um-, binubuo ang anyo sa pamamagitan ng unlaping ka- at pag-uulit ng pantig (unang pantig ng ugat sa [1b], unlaping ka- sa [1c]). Dinidiinan ang pantig na inuulit.

PandiwaKatatapos
-um- umalịs ◊ ka-&- (ka- (7) ◊) kaaalịs

(2) Pampalaugnayan, halos gaya ng pandiwang balintiyak ang katatapos. Ito ay panaguri ng pangungusap kung saan pantuwid ang paniyak ng pandiwang tahasan, walang paniyak ang pangungusap na may katatapos. Karaniwang may katatapos ang pandiwang {DT00} [1], pantuwid ang tagaganap. Madalang ang yaring may pandiwang {DT10} at {DT01}; doon nananatiling pantuwid (o pandako) ang pantuwid ng tahasang pangungusap na may pandiwang -um- [2] o ang pandako [3]. Sa yaring may katatapos, hindi maaaring gamitin ang pang-abay na na, maaari ang paggamit ng lamang o lang [1b 1c 2b 3b 4]. Di-batayang pangungusap ang yaring may katatapos dahil walang paniyak.

(3) Pansemantika, inilalarawan ng katatapos ang kilos na nangyari o tinapos noong ilang saglit. Walang ibang kapareho sa wikang Filipino ang katatapos; ito'y tanging pagkakasama ng panahunan at pananaw. Malimit ginagamit ang katatapos upang ilarawan ang kilos na tinapos nang mangyari ang iba pang kilos o pangyayari [4].

 
[1][a] Aalis na ako.
 [b] Kaaalis lang niya. [c] Kakaalis lang niya.
[2][b] Sumulat na ako ng kuwento.
  [b] Kasusulat ko lang ng kuwento.
[3][a] Umakyat na ako sa puno.
 [b] Kaaakyat ko lang sa puno.
[4]Kagigising lang ni Itay nang dumating ang kaibigan ko. { Aganan 1999 p. 59}

{Θ} Ibig sambitin hindi anyong pamanahon ng banghay ang katatapos. Binubuo ang isa lamang katatapos sa isang angkang-salita (at hindi tig-isa sa lahat ng pandiwang tahasan ng angkan). Iba-iba rin ang palaugnayan ng katatapos sa mga anyong pamanahon.

• 6-7 Mga pariralang pandiwa

Pandiwa ang salitang-ubod ng pariralang pandiwa (susi {P-D}); pariralang pangnilalaman ang mga ito. Maaaring nagagamit na panaguri o paniyak ang pariralang pandiwa [1a 1b]. Kung gayon mayroon itong kabisaang buo sa pangungusap. Dalawang pandiwang kaugnay sa isang pangungusap ang tinatawag naming pandiwang nakakabit {6-7.2}. May pinaikling sugnay na makaangkop (wala itong paniyak) na gaya ng pariralang pandiwa [2] {13-4.6}.

 
[1][a] Kinain ni Gina ang mangga.
[b] Mangga ang kinain ni Gina.
[2]Matamis ang manggang kinain ni Gina.

Pariralang pandiwa din ang parirala ng pandiwari (walang kabisaang buo).

• 6-7.1 Kaganapan ng at panuring sa pandiwa

(1) May kaganapan ang pandiwang may kabisaang buo:

(2) Bukod sa kaganapan, maaaring ituring sa panuring ang pandiwa. Karaniwang panlapag na may pang-abay (o pang-uring nagagamit na pang-abay) ang panuring [1] {9-5.2}. Maaari ding ituring sa kataga ang pandiwa [2].

 
[1] Ngunit isang hapon ay biglang dumating ang apat. {W Daluyong 15.41}
[2]Dumating na nga sa sukdulan ang aking pagtitiis {W Daluyong 15.24}
Higit na maitim ang limbag = Panuring. May salungguhit = Pandiwa.

(3) Panuring din sa pandiwa ang kaganapang pantuwid, pandako at panlapag dahil ito'y bahagi ng pariralang pandiwa {6A-201 Θ}.

• 6-6.7.2 Mga pandiwang nakakabit

(1) Maaaring dalawang pandiwa sa isang pangungusap; tinatawag itong 'pandiwang nakakabit', isinasailalim sa unang pandiwa ang pangalawa. Halos palagi sa harap ng 'pandiwang pang-ibaba' (susi {P-D/B}) ang 'pandiwang pang-itaas' [1-5]. Malimit na nasa pawatas ang pandiwang pang-ibaba, lalo na kung dapat ihudyat ang pagkakaibaba [1-4]. Kung maliwanag ang pagkakaibaba maaring gamitin ang anyong panahunan [5]. Bumubuo ng pangungusap na tambalan [1 2 5] {13-4.5.1} o pangungusap na payak [3-5] {13-4.5.2} ang pandiwang nakakabit.

 
[1]Hayaan mo naman akong makita siya kahit sa huling sandali. {W Suyuan 5.1}
[2]Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-721 Σ}
[3] Hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan. {W Anak ng Lupa 2.5} {6A-722 Σ}
[4]Hindi pa rin nakalilimot magpasalamat si Regine sa Diyos. {W Regine 3.3}
[5]Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5} {6A-723 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwang pang-itaas. May salungguhit = Pandiwang pang-ibaba.

(2) May pang-angkop sa pagitan ng pandiwang nakakabit; sa pangungusap na payak ay panlapag ang pandiwang pang-ibaba. Karaniwang may bisa ang tuntuning maaaring kaltasin ang pang-angkop {5-2.2 (1)}.

Pangalawang pandiwa bilang paniyak → {2-4.5 (2)}

• 6-7.3 Θ Pariralang pandiwa

Sa Patakaran, pariralang pangnilalaman ang pariralang pandiwa.

 Paggamit ng pariralang pandiwang
may kabisaang buo		Mga bahagi ng pariralang pandiwa
(sa tabi ng pandiwa)
[1]Panaguri {2-4.4} 
[2]Paniyak {2-4.5} 
[3] Walang kaganapan
[4] Pantuwid (kaganapan) {6-2.1}
[5] Pandako (kaganapan) {6-2.2}
[6] Panlapag (kaganapan) {6-2.3}
[7] Panlapag (pandiwang nakakabit) {6-7.2}
[8] Panlapag (pariralang pang-abay) {9-5.2}
[9] Panlapag (pang-abay na pangmarahil) {9-6.1}

 Paggamit ng pariralang pandiwang walang
kabisaang buo
Mga bahagi ng pariralang pandiwa
[10]Paniyak Pandiwa (pawatas) {2-4.5 (2)}
[11]Pandiwang pang-ibaba Pandiwa (pawatas){6-7.2}
[12]Pandiwaring makaturing Pandiwa (anyong pamanahon){6-6.4.1}
[13]Pandiwaring makaabay Pandiwa (anyong pamanahon){6-6.4.2}
[14]Pandiwaring makangalanPandiwa (anyong pamanahon){6-6.4.3}
[15]Pandiwaring makangalan
(pariralang pangkaroon)		Pandiwa{10-4.1}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_04.html

7 Mga Isa-isang Uring Pampalaanyuan ng Pandiwa   (•• 7, •• Isa-isa)

• 7-0 Dalasan ng mga pandiwa

Sa kabanatang ito, ipinapakita ang dalasan ng mga pandiwa. Binibilang ang mga paggamit ng anyong pandiwa kasama ang pandiwari (hindi ang pangngaldiwa) sa Pagtitipong Panggawaan {1-1.2 (3)}. Ibinibukod ang talahanayang "Pandiwang madadalas" sa "Pandiwa". Sa mga una, limbag ng pandiwa sa maliliit na titik ang naglalarawan na walo o di lubhang paggamit, sa mga pangalawa tatlo o di lubha. Nasa Talasalitaang Pambalarila may mas masusi na kabatiran. May tandang ⬧ ang pandiwang nawala sa Pagtitipon.

Katulad ng sa ibang kabanata, minamarkang ◊ ang ilang salita kung ito'y nasa Talasalitaang Pambalarila.

• 7-1 Mga pandiwang tahasang payak (ma-, mang-, -um- at mag-)

(1) Pinapangalanang pandiwang tahasang payak ang mga uri ng pandiwang may panlaping ma-, mang-, -um- at mag-.

PanlapiD00 DT../fy
DT00/fgDT01DT10 DT11
ma-.++++(+) (+). {7-1.1}
mang-
.++ +++++(+) {7-1.2}
-um-++++++ +++{7-1.3}
mag-.(+)++++ ++++ {7-1.4}

Ipinapakita ng talahanayan ang kawalan ng malinaw na kaugnayan ng palaugnayan at paglalapi. Gayunman maaaring makita ang ilang mahinang kaugnayan, ngunit mas malaki ang pagkakaiba-iba sa loob ng mga uring ito {7A-101}.

(2) Dapat ipalagay na di-tumpak ang isang pangkat ng pandiwang {DT00}. Nawalan ito ng pantuwid dahil nasa loob ng ugat-salita ang pansemantikang pantuwid nito. Maaari itong binuo sa pamamagitan ng lahat ng panlaping tahasang payak (mga halimbawa magutom ◊, mangitlọg, umitlọg, lumindọl {D00}, magbahay).

• 7-1.1 Pandiwang tahasang payak na may unlaping ma-

(1) Ginagamit na malawakan ang unlaping ma- sa wikang Filipino. Bukod sa pandiwang tahasan, bumubuo rin ito ng pandiwang balintiyak at pang-uri {7A-111 Θ}. May pagsanib sa tahasan at balintiyak ang pandiwang ma- {6-3.3}; pati ang ilan sa pandiwang ma- at mapa-, tingnan sa talataang (4).

DT00DT01
DT00DT01 DT10
PanlapiPandiwang madadalas fyfy
fg fgfg
ma- (1) ◊ maanọ mabuhay mawalạ (naritọ {*}) fy....
 magalit mahiyạ matakot fyfy|fs...
 maawa .fy|ft...
 makinịg matulog maupọ ..fg..
 manoọd ..fg.fg|ft
 mabahala masanay .. .fg|ft.
 mainịs makinabang ⬧ .. .fg|fs.
 manatili fy.{DT001/fy|P-L}
 magịng ..fg{DT001/fg|P-L}
{*} Dahil sa pangalawang diin sa unang pantig, bahagi ng kumpol na {7-3.5.1 [3*]} ang salitang naritọ, nariyạn, naroọn.

(2) Ang karamihan sa pandiwang ma- ay pandiwang panlagay. Karaniwang wala itong pandako o pantuwid [1] {DT00/fy}; ngunit mayroon ding pandako ang ilang pandiwang panlagay {DT01/fy|fK}.

Iba pang pandiwang ma- ang naglalarawan ng kilos na katamtaman. Karaniwang wala itong kaganapan sa tabi ng paniyak {DT00/fg} [2]. Mayroon ding pandiwang may pandako o pantuwid [3].

Di-panay ang pandiwang magịng ◊ [4], yata pandiwang dinaglat na ma-. Mayroon itong panlapag na walang pang-angkop bilang kaganapan {6-2.3 (3)}. Panghalip bilang paniyak [4] o pang-abay na hutaga [5] ang hindi inilalagay sa pagitan ng magịng at panlapag. Sa gayon, kahambing ng unlapi ang pandiwang magịng (magindapat {DT00}, magimbata {DT00}).

 
[1]"Salamat, pero hindi ako nagugutom ◊. {W Nanyang 12.28} {DT00/fy}
[2]Inutusan niya akong maligong ◊ mabuti. {W Damaso 4.5} {DT00/fg}
[3]Dahil baka isipin niyang sa kanya ako naiinis ◊. {W Piso 3.2} {DT01/fy|fs}
[4]Naging maingat ako. {W Angela 3.4} {DT001/fg|P-L}
[5]Naging manhid yata ang aking buong katawan. {W Madaling Araw 3.7} {DT001/fg|P-L}

(3) Maliban sa ilang kataliwasan, walang pandiwang tahasan na ma- ang binubuo kung may pang-uring ma- sa angkang-salita {7A-112}. Kung gayon, ginagamit ang panlaping mang-, -um- at madalang ang mag- upang bumuo ng pandiwang panlagay.

(4) May pulutong ng pandiwang ma-, ma- at mapa- sa pagsanib ng tahasan at balintiyak. Kung tahasan ang pandiwang ma- ay wala itong pagkakabago ng kakayahan. Kasalungat nito, karaniwang may pagkakabago ng pagkakataon ang pandiwang ma- at mapa- kung nagagamit na pandiwang tahasan.

Sakop ng pagsanib sa tahasan at balintiyak ng pandiwang ma-, ma- at mapa-
Panlapi
ma-Tahasan tingnan sa itaas.
Pagsanib at balintiyak → {7-3.1 [2*]}
ma-, mapa-Balintiyak → {7-3.5.1 [1*]}
 Pagsanib → {7-3.5.1 [2*]}
 Tahasan → {7-3.5.1 [3*]}
Puna: Hindi payak ang pandiwang ma- at mapa-.

(5) Pandiwang ma- din ang mga anyong hinango sa panghalip na pamatlig gaya ng naritọ ◊ {7A-113}.

• 7-1.2 Pandiwang tahasang payak na may unlaping mang-

(1) Pandiwang tahasang payak ang binubuo ng unlaping mang-. Nagmumula sa mang- ang mga pandiwang mam- at man- sa pamamagitan ng pagbabago ng tunog {7A-121}. Malimit na kinakaltas ng unang katinig ng ugat-salita. Dapat ibukod sa mga pandiwang may tumpak na panlaping ma- ang pandiwang mang- na may pagbabago ng panlapi (halimbawa: mamulạ (pulạ ◊) [mʌ.mʊ'lʌ] |mang+pula|).

DTDT00DT01 DT10DT11
PanlapiPandiwafyfg fgfgfg
mang- (1) ◊ mangilạn-ngilạn (nanditọ)fy ....
  mangibabaw mamuhay manginịg mamatạy mamulạ .fg...
 mamalagi |mang+palagi| manirahan |mang+tirahan|. .fg|fn..
 maniwala ..fg|fp?ft..
 mamahala ..fg|fp?ftfg|fp?ft.
 mamilị .fg.fg|ft.
  mamigạy manghingị ...fg|ftfg|ft|fp
 mangahulugạn {DT001/fg|P-L}

(2) Ilang pandiwang mang- ang naglalarawan ng kalagayan o pagpapatuloy [1]. Mas malaki ang pulutong ng pandiwang mang- na naglalarawan ng kilos na katamtaman. Wala itong kaganapan sa tabi ng paniyak {DT00/fg} [2]. Mayroon ding pandiwang mang- na may fokus na tagaganap at pati may pandako o pantuwid [3 4]

 
[1]Mangilan-ngilan ◊ lamang ang mga ilaw sa poste. {W Anak ng Lupa 3.5}{DT00/fy}
[2]Sesenta y kwatro anyos na si Joe at namatay ◊ ang kanyang asawa. {W Suyuan 3.4}{DT00/fg}
[3]Siya ang namamahala ◊ sa gawaan.{DT01/fg|fp?ft}
[4]Nanghihingi ◊ siya ng pagkain. {DT10/fg|ft}
[5]Hay, bakit nga ba ako nandito (dito ◊) sa tabi mo? {W Madaling Araw 3.7} {7A-113}{DT00/fy}

• 7-1.3 Pandiwang tahasang payak na may gitlaping -um-

PanlapiPandiwang madadalas D00D../fy
DT00DT01 DT10DT11
-um- (1) ◊ lumindọl ⬧ kumidlạt umulạnf0.. ...
  bumahạ ⬧ f0..fg|fn..
 lumipas .fy?fg....
 lumitạw sumagọt tumayọ. .fg...
 dumaạn sumama sumunọd tumulong.. fgfg|fK..
 tumigil (1).. fgfg|ft..
 umalịs lumabạs pumasok umuwị.. fgfg|fnfg|fn.
 kumain tumawag. .fg.fg|ft.
 bumalịk dumatịng lumapit pumuntạ tumigil (2) tumingịn ...fg|fK..
 umakyạt lumipat.. .fg|fnfg|fn.
  bumarịl ⬧ pumatạy ...fg|ftfg|ft.
  bumaling ...fg|fn.fg|ft|fn
 bumilị gumamit gumawạ kumuha ....fg|ft.

(1) Maaaring makita sa talahanayan na hindi nakalitaw ang pag-uuring pampalaugnayan ng pandiwang -um-. Pinakamalaki ang uring {DT01} at {DT10} (halos katumbas ang dalawa). Napakaliit ang mga uring {D00} at {DT../fy}.

(2) May pandiwang -um- na walang paniyak {D00/f0}. Naglalarawan ito ng pangyayaring pangkalikasan [1]. May ilang pandiwang panlagay na {DT00/fy}. Kung ginagamit ang panlaping ma- para sa pagbuo ng pang-uri ay ibang panlapi (-um- o mang-) ang dapat gamitin upang buuin ang pandiwang panlagay [2a|b] {7A-112}.

Naglalarawan ng kilos na katamtaman ang mga pandiwang -um- sa uring {DT00/fg}. Wala itong pandako o pantuwid [3]. Katamtaman din ang ilang pandiwa kung ginagamit na walang pandako o pantuwid {DT00/fg} [4] kahit maaari ding gamiting may pandako o pantuwid. Mayroon ring pandiwang {DT00/fg} na may tagatiis sa loob ng ugat nito [5].

 
[1]Umuulan ◊ na. {D00/f0}
[2][a] Kapwa sila masaya. {W Angela 3.13}{U}
 [b] Biglang sumaya ◊ ang malaking bahay. {W Mumo 3.8}{DT00/fy?fg}
[3]Tapos na ang tulog, tumayo ◊ na kayo. {DT00/fg}
[4]Kasama naming kumakain ◊ si Ang Taoke. {W Nanyang 6.6} {DT00/fg}
[5]Umitlog kahapon ang inahing manok. {DT00/fg}

(3) Malaki ang pulutong ng pandiwang -um- na may pandako {DT01}. Doon nabibilang ang pandiwa ng paggalaw na may pandakong panlunan [6], pati ang pandiwang naglalarawan ng tagatanggap [7]. Pag dinadagdagan ng pantuwid (tagatiis) ang pandiwang {DT01} ay bumubukal ang pandiwang {DT11} [8]. Marami ding pandiwang -um- na may pantuwid {DT10} [9]. May ilang pandiwang -um- na maaaring magkaroon ng pandako o pantuwid upang ipahayag ang katungkulang panlunan [10a|b].

 
[6]Pumunta ◊ siya sa palengke. {DT01/fg|fn}
[7]Sino ang tutuong ◊ sa akin kundi ikaw?{DT01/fg|fp}
[8]Hindi [siya] bumaling ◊ ng tingin sa mga dindaanan. {W Suyuan 5.6} {DT11/fg|ft|fn}
[9]Mam, ba't ka mahilig bumili ◊ ng mga alahas? {W Simo 3.1} {DT10/fg|ft}
[10][a] Biglang umakyat ◊ ang dugo sa kanyang ulo. {W Karla 5.201}{DT01/fg|fn}
 [b] Nagsimula siyang umakyat ng bundok. {W Samadhi 4.1} {DT10/fg|fn}

(4) May tanging tabu {*} ang pandiwang nagpapahayag ng tagatiis na binibigyan ng malakas na hirap o pinsala. Halimbawa ang mga pandiwang bumarịl, pumalo, pumatạy ◊, sumakạl. Kung hayop ang tagatiis ay walang problema kung paggamit ng pantuwid. Kung mga tao ang tagatiis di-karaniwan ang paggamit ng pantuwid; kung tanging tao ang tagatiis, madalang ito; at kung may pangalan ang tao, ipinagbabawal ito.

{*}   Galing ang salitang tabu sa wikang Tongan na sinasalita sa kapuluang Tonga sa Karagatang Pasipiko. "Pagbabawal sa mga salita, anyo ng pagkilos, at iba pa na tinakda ng kaugaliang panlipunan." { UPD tabu, taboo [Ing]}.

(5) Ilang angkang-salitang ang may pandiwang mag- sa tabi ng pandiwang -um- {7-1.4 (3)}.

• 7-1.4 Pandiwang tahasang payak na may unlaping mag-

(1) Malinaw na nagpapahiwatig ng pandiwang tahasan ang panlaping mag-, sapagkat walang pandiwang balintiyak na binubuo sa tulong ng kumpol-panlaping may mag- at halos walang paggamit sa ibang bahagi ng panalita. Bukod dito pinapanatili ang ugat-salita kung binubuo ang anyong pambanghay (walang gitlapi sa loob ng ugat, walang pagbago ng diin). Maaaring lumikha ng bagong salitang may unlaping mag-, palaging maliwanag na ito'y pandiwang tahasan. Tinatawag namin itong di-tumpak na pandiwang mag-; tinatalakay ang mga ito sa pangabit:

(2) Kabuuran ng pandiwang mag-

PanlapiPandiwang madadalasDTDT00 DT01DT10DT11
fyfg fgfgfg
mag- (1) ◊ magtakạ magkamalị |mag+kamali|fy ....
  magsawa fy|fs....
 mag-isạ magkita magsalitạ magtrabaho. fg...
 maghintạy magtanọng. fgfg|fKfg|ft.
 mag-aral magbago .fg.fg|ft.
 maglingkọd magmulạ magpatulọy |mag+patuloy| ..fg|fK..
 magdalạ maghandạ magtapọs {*} ..fg|ftfg|ft.
 magbayad ...fg|ft.
 magbigạy maglagạy ....fg|ft|fK
mag-Pandiwang may pandiwang -um- sa angkang-salita
  magsayạ fy....
  maglakạd {*} .fg...
  magsulạt {*} .fg.fg|ft.
 magbalịk magpuntạ magtungo ..fg|fK..
 magbilị maghanạp {*} magpasok ...fg|ft.
 {*}   !! May diin sa huling pantig kahit may diin sa ikalawang pantig mula sa huli ang ugat-salita.

(3) Malaking pulutong ang mga pandiwang mag- na may fokus na tagaganap at wala iba pang kaganapan {DT00/fg} [1]. Madalas na idinadadagdag ang kaganapan ng tagatiis {DT10/fg|ft} [2a]. Maaaring ibukod ang mga ito sa pandiwang tahasang -um- na walang pantuwid ({DT00} at {DT01}) [2a|b], ngunit maraming kataliwasan (halimbawa bumilị - magbilị ◊).

Kung tumuturing sa isa pang pandakong panlunan o tagatanggap ang yaring mag-, bumubukal ang mga pandiwang {DT11/fg|ft|fK} [3].

 
[1]Hindi ko naitanong kung saan siya nag-aaral ◊. {W Estranghera 3.10}{DT00/fg}
[2][a] Naghanap ◊ sila ng isang tahimik na lugar. {W Nanyang 22.11} {DT10/fg|ft}
 [b] Mahirap daw ang humanap ng pera. {W Piso 3.4} {DT10/fg|ft}
[3]Mabuti pa kayo, nagbibigay ◊ sa akin ng pagkain. {W Angela 3.5} {DT11/fg|ft|fp}

Bukod sa nasabing malaking pulutong, may ilang pandiwang mag- na {DT00/fy} at isang pulutong na may pandako [4a]; ilan sa mga pandiwang ito ay ginagamit kasama ang pantuwid o pandako [4a|b].

 
[4][a] Kay ganda pala ng nars na nag-alaga ◊ sa kanya! {W Nanyang 13.8}{DT01/fg|fp?ft}
 [b] Nasubukan naming mag-alaga ng pusa. {W Nanyang 14.1} {DT10/fg|fp?ft}

(4) Sa ilang angkang-salita ay karaniwang ginagamit ang pandiwang balintiyak; pandiwang tahasang mag- ang binubuo lamang kung talagang dapat gamitin ang pandiwang tahasan. Sa angkang sabi ◊, ginagamit ang pandiwang balintiyak na sabihin [5b]. Madalang lamang ginagamait ang pandiwang tahasang upang tanungin ang tagaganap [5a] at upang buuin ang pangngaldiwang pagbubukạs. Sa dalawang kalagayan, ipinagbabawal na gamitin ang pandiwang balintiyak {12-4.3} {6-6.5}.

 
[5][a] Sino ang magsasabi ◊ ng totoo?{DT10/fg|ft}
 [b] Hindi ko alam kung bakit niya sinabi ang gayon. {W Lunsod 3.12} (Dalasan sa Pagtitipng Panggawaan: |sabihin : magsabi : pagsasabi ↔ 200:8:7|){DB10/ft|fg}

(5) Hindi lamang binubuo ang pandiwang mag- mula sa ugat-salita kundi pati mula sa pandiwa (halimbawa magpumilit (pilit ◊) |mag+(um+pilit)| {7-8.3}) o pang-uring may panlapi (halimbawa magmalupịt |mag+(ma+lupit)|). Maaari ring buuin ang mga pandiwang mag- na nanggagaling sa pariralang makangalang may panuring (magmagandạng umaga, magdalawạng isip (dalawa ◊) {7A-141 (2)}).

(6) {Θ}  Mga panlaping mag- at pag-:

[9] {6-4 [1]} ma- mang- -um- mag- mag- (T)
[10] {6-4 [4]} magpa- mag- (L)
[11] {6-4 [2]}   makapang- maka- makapạg- pag- (T)
[12] {6-4 [5]} makapạgpa- pag- (L)
[13] {ND} pa- pang- pag- pag- (T/L)

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_09.html

• 7-2 Mga pandiwang balintiyak na payak (-in, -an at i-)

(1) Ipinapalagay na pandiwang balintiyak na payak ang mga pandiwang may nag-iisang panlaping -in, -an at i-. Maaaring ibukod sa dalawang uri ang pandiwang ito; pandiwang may fokus na tagatiis {DB../ft} at pandiwang may fokus na K {DB../fK}.

PanlapiDB10/ftDB10/fKDB11/ft DB20/fK
-in+++(+).(+) {7-2.2}
-an+++++.++ {7-2.3}
i-++(+)++++ {7-2.4}

Gaya ng payak na pandiwang tahasan, walang malinaw na kaugnayan ng palaugnayan at palaanyuan ang pandiwang balintiyak na payak. Maaaring makita ang ilang mahinang kaugnayan, pero mas malaki ang pagkakaiba sa loob ng mga uri.

(2) Sa pananaw na pansemantika, tahasan ang pandiwang antukịn, gabihịn, lagnatịn ◊, malasin ◊, tamarịn at pawisan; pampalaanyuang balintiyak ang mga ito.

• 7-2.1 Mga uring {DB10}, {DB11} at {DB20}

(1) Maaaring paghambingin ang payak na pandiwang balintiyak at tahasan {*}.

{*}   Hindi hinahango sa pandiwang tahasan ang pandiwang balintiyak at baligtad.

(2) Ang balintiyak na {DB10/ft|fg} ay may sumusunod na katangian: Nagiging paniyak ng pangungusap na balintiyak ang pantuwid ng pangungusap na tahasan at nagiging pantuwid ng pangungusap na balintiyak ang paniyak ng pangungusap na tahasang. Tinatawag na 'patient voice' ang balintiyak na ito. May fokus na tagatiis ang pandiwang ito {DB10/ft|fg}. Binubuo nito ang pandiwang in- [1 2], maaari ring makabuo ito ng pandiwang -an [3] at i- [4]. May yaring {DB00} kung walang pagbanggit ng tagaganap [5].

 
Tahasan {DT10/fg|ft} Balintiyak {DB10/ft|fg}
[1]Bumalikat siya ng kapatid niya.Binalikat niya ang kanyang kapatid.
[2]Nagluto ng hapunan ang nanay.Niluto ng nanay ang hapunan.
[3]Sino ang nagbukas ng pinto?Buksan mo ang pinto.
[4]Nagluto ng hapunan ang nanay.Iniluto ng nanay ang hapunan.
[5]Niluto na ang hapunan. {DB00/ft}

(3) Mayroon ding pantuwid sa tabi ng paniyak ang balintiyak na {DB10/fK|fg}. Paniyak sa pangungusap na tahasan ang pantuwid na ito. Kasalungat ng balintiyak {DB10/ft|fg}, pandako (katungkulan K) sa pangungusap na tahasan ang paniyak sa balintiyak na pangungusap. Halos palaging binubuo ng pandiwang -an ang balintiyak na {DB10/fK|fg} [6 7], minsan lamang ng -in [8]. May yaring {DB00} kung walang pagbanggit ng tagaganap [9]. Sa maraming kalagayan, tagatanggap o panlunan ang fokus ('locative voice').

 
Tahasan {DT01/fg|fK}Balintiyak {DB10/fK|fg}
[6]Tumulong ang lolo sa bata.Tinulungan ng lolo ang bata.
[7]Tumingin ako sa larawan.Tingnan mo ang larawan.
[8]Dumalaw ako kay Lola.
Dinalaw ko si Lola.
[9]Dapat pumunta kay Lola araw-araw. {D01/fp//DT01}
Dapat puntahan si Lola araw-araw. {DB00/fp}

(4) Ang balintiyak na {DB11} ay may katumbas na pangungusap na tahasang may pantuwid at pandako {DT11}. Nagpapalitan ng papel ang paniyak at pantuwid, samantalang nananatili ang pandako ('conveyance voice'). Pandiwang -i lamang ang bumubuo ng balintiayak na ito [10]. May fokus sa tagatiis ang pandiwang {DB11}. Maaaring kaltasin ang tagaganap, pandiwang {DB01} ang bunga nito [11].

 
Tahasan {DT11/fg|ft|fK} Balintiyak {DB11/ft|fg|fK}
[10]Nagbigay ng bulaklak sa lolo ang bata.Ibinigay ng bata sa lolo ang bulaklak.
[11]Ibinigay sa pusa ang tira. {DB01/ft|fp}

(5) Lubos na naiiba ang balintiyak na {DB20}. Nagagamit na paniyak ang pandako ng katumbas na pangungusap na tahasan. Maging pantuwid ang paniyak ng pangungusap na tahasan; dahil dito may dalawang pantuwid ang pangungusap na balintiyak, pansemantikang tagaganap at tagatiis. Nangingibabaw, pandiwang -an ang bumubuo ng balintiyak na ito [12 13], mayroon ding ilang pandiwang i- [14]. Tagatanggap [12 14] o panlunan [13] ang fokus ng mga pandiwang {DB20}.

 
Tahasan {DT11/fg|ft|fK}Balintiyak {DB20/fK|fg|ft}
[12]Nagbigay ako ng bola sa bata.Binigyan ko ng bola ang bata.
[13]Nagtanim ako ng talong sa gulayan. Tinamnan ko ng talong ang gulayan.
[14]Naghanap ako ng libro kay lolo.Inihanap ko ng libro si Lolo.

• 7-2.2 Pandiwang balintiyak na payak na may hulaping -in

PanlapiPandiwang madadalasDB10DB11 DB20
Pandiwang -in na may fokus na tagatiis
-in (1) ◊ gamitin gawịn hanapin hintayịn isipin mahalịn tanggapịn kausapin |kausap+in| ft|fg..
 alisịn banggitịn sabihin ft|fgft|fg|fK.
 kilalanin {DB001/ft|P-L} ...
  haluin ⬧ {DB21/ft|fg|fm|fn}ft|fgft|fg|fn.
Pandiwang -in na may fokus na K
 dalawin pukulịn sundịn tanungịn tawagin fK|fg..
  batiin fp|fgfp|fg|fs
  alukịn ..fp|fg|ft

Karaniwang inilalagay ng panlaping -in sa fokus ang tagatiis; pantuwid ang tagaganap [1] {DB10/ft|fg}. Pandako ang maaaring idagdag, {DB11} ang bunga nito [2]. Maliwanag ang kayarian ng kaganapan. Kataliwasan lamang ang pandiwang -in na may fokus na K [3].

 
[1]Minamahal ◊ mo ang aking buong pagkatao. {W Madaling Araw 3.8}{DB10/ft|fg}
[2]Sabihin ◊ mo kay Sitang, nagagamot na ngayon ang ganyan. {W Ulan 20.25}{DB11/ft(S-)|fg|fn}
[3]Dinalaw ◊ nila ang mga kamag-anak nina Ronaldo. {W Arrivederci 3.8} {DB10/fn|fg}

Kapansin-pansin ang ugat na tawag ◊ na may isa pang pandiwang tawagan sa tabi ng tawagin; magkatulad ang kayarian ng kaganapan ng dalawa. Ginagamit ang tawagin kung natatanaw o malapit ang tinatawag; ngunit ang tawagan kung hindi (noong tawag sa bathala, ngayon sa telepono) [4a|b].

 
[4][a] Taksi pa ang tinawag ni Mentang nang ihatid niya ako sa tahanan ni Donya Memay. {W Daluyong 15.34}{DB10/ft|fg}
 [b] Tinawagan siya ng kanyang Ate Myrha ngunit hindi niya ito sinagot. {W Pang-unawa 3.8} {DB10/ft|fg}

• 7-2.3 Pandiwang balintiyak na payak na may hulaping -an

PanlapiPandiwang madadalas DB00
DB10DB11 DB20
-an (1) ◊ kilabutan ft...
 asahan balikạn daanạn iwan pakinggạn lapitan puntahạn tawagan tingnạn tulungan .fK|fg..
 hayaan .fp|fg, ft(S-L)|fg
 saktạn .fp|fgfp|fg|fs.
 bayaran .fK|fg.fK|fg|ft
 bawasan bigyạn bilhạn dalhạn lagyạn ...fK|fg|ft
Pandiwang {DB/ft|fg} na walang pandiwang -in sa angkang-salita
-anbuksạn {*} dagdagạn .ft|fg..
 bayaran .ft|fg.ft|fg|fm
  palitạn .ft|fg.fl1|fg|fl2
.bansagạn .{DB101/ft|fg|P-L}
{*} Sa pananalitang pang-araw-araw gumagamit din ng pandiwang -in gaya ng bukasin.

Karaniwang may fokus na tagatanggap o panlunan ang pandiwang -an at may tagaganap bilang pantuwid [1-2]. May pangalawang pantuwid (tagatiis) ang pandiwang {DB20} [2]. Bukod dito may pandiwang -an na may fokus na tagatiis; walang pandiwang -in sa angkang-salita ang karamihan nito (maaaring may pang-uring -in) [3]. Madalang ang mga pandiwang -an na may karagdagang pantuwid ng kagamitan [4]. Natatangi ang kayarian ng kaganapan ng pandiwang saktạn, mayroon itong pandakong may katungkulang sanhi sa tabi ng pantuwid ng tagaganap [5].

 
[1]Tiningnan ◊ ako ng aking mga kapatid. {W Dayuhan 3.10}{DB10/fn|fg}
[2]Dinadalhan ◊ ko kayo ng mabubuting balita ng malaking kagalakan. {Luc. 2:9}{DB20/fp|fg|ft}
[3]Kinaumagahan, pagkagising ni Regina, ay binuksan ◊ niya ang bintana. {W Naglaho 3.4} bukasin{DB10/ft|fg}
[4]Binabayaran ◊ nila ako ng mga pilak para gumawa ng wala. {W Gubat 3.36} bayarin{DB20/ft|fg|fm}
[5][a] Nasaktan ◊ kita sa ginawa ko. {**} {DB11/fp|fg|fs}
{**} Marahil na unlaping na- sa halip na gitlaping -in- {6A-6112}.

• 7-2.4 Pandiwang balintiyak na payak na may unlaping i-

PanlapiPandiwang madadalasDB00 DB10DB11DB20
Pandiwang i- na may fokus na tagatiis
i- (1) ◊ itulọy ftft|fg..
 ilabạs isulat .ft|fg..
 iabọt ibalịk ituro .ft|fgft|fg|fK.
 ibigạy ihatịd ilagạy ipasok itanọng ..ft|fg|fK.
Pandiwang i- na {DB10/ft|fg} na walang pandiwang iin sa angkang-salita
i-ihandạ ipangako |i+pangako| isama itapon .ft|fg..
Di-tumbak na pandiwang i {7-2.4.1}
 isarạ ⬧ i-edit ⬧ i-save ⬧ .ft|fg..
Pandiwang i- na may fokus na K
i-idaạn ..fp|fg|fn.
 ihambịng ipalịt ..fl|fg|fl.
 ibilị ihanap ...fp|fg|ft

(1) Nauuri sa dalawang pulutong ang pandiwang i-. May fokus na tagatiis ang malaking pulutong, at pantuwid ang tagaganap. May idinagdag na pandako ang karamihan (panlunan o tagatanggap, madalang ibang katungkulan K); pandiwang {DB11/ft|fg|fK} ang mga ito [1]. Ang pandiwang i- ang kaisa-isang pandiwang payak na maaaring bumuo ng balintiyak na ito ('conveyance voice').

(2) May pantuwid lamang at walang pandako ang maliit na bahagi ng unang pulutong; {DB10/ft|fg} ang kayarian ng kaganapan nito. Pampalaugnayan, ito ay katulad ng karamihan sa pandiwang -in. Sa ilang angkang-salita, walang pandiwang -in [2]. Mayroon ding angkang-salitang may pandiwang -in at pati i- [3a|b]. Sa ilang kalagayan may leksikal na dahilan kung walang pagkakaibang pansemantika o kung mayroon. Mayroon ding di-tumpak na pandiwang i- na {DB10/ft|fg} {7-2.4.1}.

 
[1]Ibigay ◊ mo sa akin ang pahayagan.{DB11/ft|fg|fp}
[2]Hapag na inihanda ◊ niya para sa mga panauhing prutas. {W Prutas 3.4} handain{DB10/ft|fg}
[3][a] Ganito ang isinulat ◊ na paghahandog ni Rizal sa aklat. {W Pag-ibig ni Rizal 3.11} {DB10/ft|fg}
 [b] Tula na sinulat ng kanyang ina. {W Suyuan 3.13} {DB10/ft|fg}

(2) Mas maliit ang pangalawang pulutong ng pandiwang i-. Mayroon itong fokus na K [4-6]. May pandiwang may fokus na tagatanggap, panlunan, sanhi, kagamitan at pagpalit; palaging pantuwid ang tagaganap. May iba pang pantuwid para sa tagatiis ang isang pulutong ng pandiwang ito [4] {DB20/fK|fg|ft}. Maliit ang pulutong ng pandiwang may fokus na pagpalit; mayroon itong pandakong makapalit sa tabi ng pantuwid para sa tagaganap [5] {DB11/fl|fg|fl}. Mayroon ding pandiwa na may pantuwid ng tagaganap lamang [6] {DB10/fK|fg}.

 
[4]Ibinilị ◊ kita ng isang puting kamisadentro. {W Nanyang 21.16}{DB20/fp|fg|ft}
[5]Iugma mo sa tanong ang tamang sagot. {DB11/fl2|fg|fl1}
[6]Huwag mong ilakad ang bagong sapatos. {DB10/fm|fg}

• 7-2.4.1 Pandiwang di-tumpak na may unlaping i-

(1) Di-tumpak na pandiwang balintiyak ang maaaring buuin sa pamamagitan ng unlaping i- (gaya ng pandiwang tahasang mag- {7A-141}). May pampalatunugang sanhi ng pagbuo nito sa halip na pampalaugnayan.

(2) Hindi magkakatugma sa wikang Filipino ang karamihan ng salitang hiram na galing sa wikang Inggles dahil sa palatunugan. Habang inaangkat, nawawalan ito ng katangiang bahagi ng panalita. Upang magamit itong pandiwa, dapat idagdag ang isa sa mga panlaping makadiwang Filipino. Maaaring gamitin ang hulaping -in o -an kung may dalawa o higit sa dalawang pantig sa katutubong wika (halimbawa: kinikidnapped, lipstickan). Sa ilang kalagayan, ginagamit ang unlaping ni- sa halip na gitlaping -in- (halimbawa: ni-released).

(3) Kalimitang minamabuti ang pagbuo ng mga pandiwang i-; lalo na kung may isang pantig lamang ang ugat ng salitang banyaga. Kasalungat ng hulaping -an at -in, madali ang pagbuo ng anyong pambanghay ng pandiwang may unlaping i-. Walang hulapi at walang paglilipat ng diin. Sa pangnagdaan o kasalukuyan ay kalimitang ginagamit ang unlaping ni- sa halip na gitlaping -in- (halimbawa ini-save).

• 7-2.5 Pagkakaugnay ng pandiwang payak na tahasan at balintiyak

(1) Sa nauunang mga pangkat inilalahad kung anong pandiwang payak ang binubuo ng wika. Sa sumusunod, ibig ihambing ang iba't ibang uri ng pandiwang payak at ihambing din ang kayarian ng kaganapan nito.

Para sa paghahalintulad ng pandiwang tahasan, maaaring itayo ang tularang sumusunod.

 PanlagayTagaganap lamang PandakoPantuwidPantuwid
at pandako
DT../fyDT00/fgDT01 DT10DT11
ma-+++ +(+)(+).
mang-+++++ ++(+)
-um-+++ +++++
mag-(+)++ +++++

Magandang unawain ang pagbabahagi na malawak ng pandiwang mag- dahil nagkakataon ang pagbuo ng pandiwang di-tumpak {7-1.4 (1)}. Kung binabawasan ang pandiwang ito ay nagbabago ng tularan:

 Panlagay Tagaganap lamang PandakoPantuwidPantuwid
at pandako
DT../fyDT00/fgDT01 DT10DT11
ma-+++ +(+)(+).
mang-+++++ ++(+)
-um-+++ +++++
mag- (tumpak)(+)+++ ++++

(2) Sumusunod ang mga saklaw ng pagsanib.

 DT/fyDT00DT01 DT10DT11
ma-+++ +   
mang-++ +++++ 
-um-+ +++++++
  Unang pagsanib ang pandiwang panlagay na ma-, mang- at -um- {DT/fy}. Kung ginagamit ang unlaping ma- upang bumuo ng pang-uri dapat buuin ang pandiwa sa pamamagitan ng unlaping mang- o -um- {7-1.1 (3)}. Hindi maliwanag kung kailan ginagamit ang mang- at kung kailan ang -um-.
 
 DT/fyDT00DT01 DT10DT11
mang-+++++ ++
-um-+++ +++++
mag- ++ +++++
 Isa pang pagsanib ang mga kilos na katamtaman {DT00/fg}. Maaaring gamitin ang mang- o -um- (madalang mag-); hindi halata kung paano ang pagpapasiya.
 
 DT/fyDT00DT01 DT10DT11
-um-+++ +++++
mag- +++ ++++
 Hindi maliwanag kung bakit may tumpak na pandiwang mag- na may {DT01}. May angkang-salitang may pandiwang mag- na {DT01} sa tabi ng pandiwang -um- na may magkatulad na palaugnayan na {DT01}.
 
 DT/fyDT00DT01 DT10DT11
-um-+++++ +++
mag- +++ ++++
 Pandiwang -um- na may {DT10} ang binubuo ng maraming angkang-salita. Maaaring halinhan ng pandiwang -um- ang pandiwang mag- o may dalawang pandiwang {DT10}.

(3) Maaaring gawain ang sumusunod na tularan ng pandiwang balintiyak.

Fokus na tagatiisFokus na K
DB10/ftDB11/ftDB10/fKDB20/fA
-in+++. (+)(+)
-an++. +++++
i- tumpak++ +++(+)+

(4) May isang pagsanib na mahalaga lamang: Yaring may kayarian ng kaganapan na {DB10/ft}.

 DB10/ftDB11DB10/fK DB20
-in+++    
-an++  +++++
i-+++++  +
  Maaaring buuin ang dalawang pandiwang payak na may kayariang ito sa isang angkang-salita. Maaaring may kaibahang pansemantika o wala.

(5) Mas masalimuot ang mga pagkakaugnay ng pandiwang tahasan at pandiwang balintiyak na katumbas. Maaaring subuking itayo ang paghahalintulad na pampalaanyuan. Doon inihahambing ang panlaping tahasan sa panlaping balintiyak.

T
a
h
a
s
a
n		  Balintiyak
-in-an-i
ma-+  
mang- +++ + 
-um- +++ +++
mag- ++ ++ ++

(6) Walang kinalabasang maliwanag ang paghahalintulad na ito. Kung kaya nagpupunyagi kami ng iba pang paraan, isang paghahalintulad na pampalaugnayan-pampalanyuan. Inihahambing ang kayarian ng kaganapan ng pandiwang tahasan sa panlapi ng pandiwang balintiyak na katumbas. Ibig sabihin: Sa paraang ito, tinitiyak ng pariralang may ng at sa sa pangungusap na tahasan ang paggamit ng panlapi ng pandiwang balintiyak.


T
a
h
a
s
a
n		  Balintiyak
-in-an-i
DT/fy    
DT00/fg = {P-W} {P-K}    
DT01 = {P-W} {P-K} + +++ +
DT10 = {P-W} {P-K} +++ ++ ++
DT11 = {P-W} {P-K} + ++ +++

Halatang may pagkakaugnay na litaw ang paraang ito. Kung may pantuwid lamang ang pandiwang tahasan (tagatiis) ay karaniwang binubuo ang pandiwang balintiyak sa tulong ng panlaping -in. Kung may pandako lamang ang pandiwang tahasan ay minamabuti ang pandiwang balintiyak na -an. Kung may pantuwid at pandako karaniwang binubuo ang pandiwang i-.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_10.html

• 7-3 Mga pandiwang may panlaping ma-

(1) Magkakaibang uri ang pandiwang nabubuo sa pamamagitan ng unlaping ma- at kumpol-panlapi nito. Madaling unawain ito dahil maraming magkakaibang paggamit ang unlaping ma- sa wikang Filipino {7A-111 Θ}. Una muna, dapat ibukod ang di-dinidiinang panlaping ma- sa dinidiinang panlaping ma-.

(2) May pagkakabago ng kakayahan ang karamihan sa pandiwang binubuo sa tulong ng di-dinidiinang ma- {7A-301}. Nabibilang dito ang pandiwang balintiyak na may nag-iisang ma- {7-3.1}; saka ang pandiwang ma--an {7-3.2} at mai- {7-3.3}. Pandiwang tahasang may pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang maka-, makapạg- at makapang- {7-3.4}.

Tinatalakay ang pandiwang balintiyak na mapa-, mapa--an, maipa- at pandiwang tahasang makapạgpa- sa pangkat na {7-4.2}; ipinapahayag ng mga ito ang kakayahan ng paghimok.

Binubuo din ang ilang uri ng pandiwang may pagkakabago ng kakayahan sa pamamagitan ng ma- at karagdagang panlaping -pag-. Tinatalakay ang pandiwang mapạg-, mapạg--an, maipạg- sa pangkat na {7-5.4}. Mayroon ding ilang pandiwang maipang- at mapang--an; nabibilang ang mga ito sa pandiwang ipang- at pang--an {7-6.1} {7-6.2}.

(3) Pakunwaring pandiwang ma--in ang pandiwang gaya ng mabutihin ◊, mahalagaịn ◊. Ito'y pandiwang -in na hinahango sa pang-uring ma- at nagkakaroon ng banghay ng pandiwang iyon. Walang pandiwang ma--in ang wikang Filipino.

(4) Dapat ibukod sa pandiwa na may di-dinidiinang ma- ang may panlaping dinidiinang ma-. Ang dinidiinang ma- ay inihuhudyat ng kilos na nagkataon o di-sinasadya (pagkakabago ng pagkakataon). Bumubuo ang dinidiinang ma- ng pandiwang balintiyak at tahasan (pati sa kumpol-panlapi) {7-3.5.1}. May ilang pandiwang balintiyak na mapag-, mapag--an at maipag- {7-5.5}. Pandiwang tahasan ang binubuo ng kumpol-panlapi na maka- {7-3.5.2}.

(5) Sa tabi ng mga pandiwang may pagkakabago, bumubuo ang panlaping ma- ng iba pang uri ng pandiwa. Tinatalakay ang pandiwang tahasang payak sa pangkat na {7-1.1}. Iba pang pandiwang tahasan ang uring maliit na pandiwang ma--an {7-3.6}. Tangi ang pandiwang tahasang maki- {7-9.1}. Wala itong halatang kaugnayan sa ibang pandiwang ma-.

(6) Maaaring halinhan ang gitlaping pambanghay na -in- ng unlaping pambanghay na di-dinidiinang na- {6A-6112}. Halatang walang kaugnayan ang na- na ito sa anyong pambanghay na na- ng pandiwang ma-; lalo na walang pagkakabago ng kakayahan ang anyong na- sa halip ng -in-.

• 7-3.1 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma-

(1) Naglalarawan ng pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma- [1a]. Karaniwan, ito ay may katumbas na pandiwang -in [1b]; magkapareho ang kayarian ng kaganapan, nangingibabaw ang {DB10/ft|fg}. Walang pagkakabago ng kakayahan ang mga pandiwang nasa pagsanib ng tahasan at balintiyak; nagpapahayag ito ng lagay, kilos na katamtaman o di-sinasadya [2] {7-1.1 (4)}.

 
[1]ma- (2) ◊ [a] Anong nakukuha ◊ nila sa wala?" {W Gubat 3.36} {DB10/ft|fg}
 -in[b] Kinuha ko sa banko. {W Naglaho 3.3} {DB10/ft|fg}
[2]ma-Isang lobo ang nahulog ◊ sa balon na walang tubig. {W Aesop 3.1.1} {DT00/fg?DB00/ft}

PanlapiPandiwang madadalasDB00 DB10DB11DB20
[1*] Pandiwang ma- ng kakayahan na may pandiwang -in sa angkang-salita
ma-matiyạk .ft|fy..
 mabasa magawạ makuha mapigil mapuntạ masulat matanggạp .ft|fg..
 magamit .ft|fg{DB001/ft|P-L}
Pandiwang ma- ng kakayahan na walang pandiwang -in sa angkang-salita
ma-maratịng maiwan .ft|fg..
mapạg-→ {7-5.4}.


PanlapiPandiwang madadalas
[2*] Pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan
ma- mabasag mahulog malunod matapos DT00/fg?DB00/ft, DB10/ft|fg
Mga pangungusap na halimbawa → {7A-311}

Unlaping na- sa halip na gitlaping-in- → {6A-6112}.

• 7-3.2 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang panlaping
ma--an

May fokus na K at pagkakabago ng kakayahan ang isang pulutong ng pandiwang ma--an [1a]. May fokus na tagatiis ang ibang pulutong at pagkakabago ng kakayahan; hinango ang dalawa sa pandiwang -an [2a|b] at di-lubhang malimit sa pandiwang in- [3a|b].

 
[1]ma--an
(ma- (7) ◊)		[a] Iniisip ko rin kasi na baka masaktan ◊ siya sa aking sasabihin. {W Estranghera 3.3}{DB01/fp|ft}
 -an[b] Ayaw niyang saktan ang damdamin ng ama. {W Nanyang 22.13}{DB10/fp|fg}
[2]ma--an[a] Papaano ko mababayaran ◊ ang pinsalang nangyari?{DB10/ft|fg}
 -an[b] Binayaran ko ang utang kay Ana. {DB10/ft|fg}
[3]ma--anHindi niya napigilang ◊ umiyak. {W Pang-unawa 3.8} {DB10/ft|fg}
 -in[b] Pinigil niya ang kanyang galit. {DB10/ft|fg}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
Pandiwang may fokus na K at kakayahan
ma--anmaasahan maiwan mapasalamatan .fK|fg..
  maalisạn masaktạn ...fp|fg|ft
Pandiwang {DB10/ft|fg} ng kakayahan at katumbas ng pandiwang -an na {DB10/ft|fg}
ma--an mabalikạn mabayaran masugatan matandaạn .ft|fg..
Pandiwang {DB10/ft|fg} ng kakayahan at katumbas ng pandiwang -in na {DB10/ft|fg}
ma--anmaintindihạn mapigilan .ft|fg..
mapạg--an→ {7-5.4}.

Mayroon ding pandiwang tahasang ma--an {7-3.6}.

• 7-3.3 Pandiwang mai-

May pagkakabago ng kakayahan ang mga pandiwang balintiyak na mai- [1a]. Mayroon itong katumbas na pandiwang i- [1b]. Karaniwang magkapareho ang kayarian ng kaganapan ng katumbas na pandiwang i- at mai-.

 
[1]mai- (1) ◊[a] Nailalabas ◊ niya ang kanyang pagkatao. {W Estranghera 3.2} {DB10/ft|fg}
i-[b] Inilabas ko ang basurahan. {DB10/ft|fg}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
mai- mailabạs maitanọng maitayọ .ft|fg..
  maibalịk maibigạy maituro ..ft|fg|fp.
maipa-→ mapa- {7-4.2}
maipag-→ {7-5.4}
maipang-→ ipang- {7-6.1}

• 7-3.4 Pandiwang maka-, makapang- at makapag-

Pansemantikang pare-parehong uri ng pandiwang tahasan ang pandiwang maka-, makapang- at makapạg-. Nagpapakita ang mga ito ng kakayahang gumanap ng kilos. Inuugnay ang pandiwang maka- sa pandiwang tahasang ma- at -um- [1 2]. May katumbas na pandiwang mag- ang pandiwang makapạg- [4]; iba pang pares ang mang- at makapang- [3].

 
[1]maka- (1) ◊[a] Nakakahiya ◊ na siya. {DT00/fy}
 ma-[b] Nahihiya ang bata dahil sa kanyang gula-gulanit na damit.{DT00/fy}
[2]maka-[a] At kapag nakalabas ◊ na ako. {W Aesop 3.1.2} {DT00/fg}
 um-[b] Lumabas ka at lumanghap ng sariwang hangin.{DT00/fg}
[3]makapang-[a] Minsan nga parang hindi ako makapaniwala ◊. {W Regine 3.4} {DT00/fg}
 mang-[b] Naniniwala ako sa iyo.{DT01/fg|fp}
[4]makapag-[a] Di man kami nakapag-uusap ◊. {W Material Girl 3.9} {DT00/fg}
 mag-[b] Baka naman puwedeng mag-usap muna tayo kahit sandali. {W Suyuan 5.6}{DT00/fg}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
maka- makahiyạ makalipas fy..
maka-makabasa makalabạs makapikịt makatulog fg...
 makabalịk makaratịng makapansịn makatulong makaupọ .fg|fK..
  makagawạ makakain makasulat ..fg|ft.
makapang-makapaniwala fg...
  makapanghingị ..fg|ftfg|ft|fp
makapag- makapạgtakạ fy...
  makapạgsalita makapạg-usap fg...
  makapạglingkọd .fg|fp..
 makapạg-aral makapạgtindạ ..fg|ft.
  makapạgbigạy ...fg|ft|fp

Halos gaya ng anyong pambanghay na naka- ◊ at naka-&- ng pandiwang maka- ang mga pang-uri na may unlaping naka-.

• 7-3.5 Pandiwang may dinidiinang ma- at maka-

Bumubuo ng pandiwang balintiyak at tahasan ang mga panlaping na dinidiinang ma-. Karaniwang may pagkakabago ng pagkakataon ang dalawang katinigan, ipinapahayag itong kilos na di-sinasadya, pabaya o nagkataon.

Upang manatili ng diin ng dinidiinang ma- may tanging tuntunin hinggil sa diin sa banghay ang pandiwang ito {6-6.1.3  4.}.

• 7-3.5.1 Pandiwang ma-

(1) Bumubuo ng pandiwang balintiyak na may pagkakabago ng pagkakataon ang panlaping dinidiinan na ma-, mapa- at ma--an [1]. Pampalaugnayan at pansemantika itong halos magkakapareho; may kayarian ng kaganapan na {DB10/ft|fg} ang karamihan. Ang unlaping mapasa- ◊ ay ipinapalagay na unlaping hinango sa mapa- [1d].

(2) Gaya ng pandiwang may di-dinidiinang panlaping ma-; mayroon ding sakop ng pagsanib sa tahasan ang dinidiinang unlaping ma- [2]. Pandiwang tahasang may pagkakabago ng pagkakataon ang isa pang pangkat [3].

 
[1]ma-
(ma- (3) ◊)		 [a] Nabasa ◊ ko ang sulat mo. {DB10/ft|fg}
 mapa-
(mapa- (2) ◊)		 [b] Napatali ni Gina ang sintas.{DB10/ft|fg}
 ma--an
(ma- (8) ◊)		[c] Hindi ko kasi malaman ◊ kung siya'y kumakanta lang o nalulunod na. {W Simo 3.3} {DB10/ft|fg}
mapasa-
(mapa- (4) ◊)		[d] … mapasaakin (akin ◊) ang kaharian mo. {W Dasal 3.29} {DB00/ft}
[2] Nagulat ◊ ako sa balita.{DB01?DT01}
[3] [a] Yan marahil ang salitang nababagay ◊ sa akin. {W Material Girl 3.1} {DT01/fy|fn}
  [b] Napatitig ◊ din siya kay Joe. {W Suyuan 5.2} {DT01/fg|fn}

PanlapiPandiwang madadalasDB00DB01 DB10
[1*] Pandiwang balintiyak
ma-maalaala madamạ marinịg maisip makilala makita {*} mapansịn makausap |ma+kausap| {*}. .ft|fg
mapa-mapatali ⬧..ft|fg
mapasa- mapasaakin ft..
ma--anmalaman |ma+alam+an| maramdamạn maranasan matagpuạn matutuhan {*}. .ft|fg
 mamalayan ⬧ .       ft(S-L)|fy
mapag-, mapag--an, maipag → {7-5.5}


PanlapiPandiwang madadalas
[2*] Pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan
ma-
mapa-
ma--an		 madapạ DT00/fa?DB00/fp
magulat DT01/fy|fs?DB01/ft|fs
mabakas mapahiyạ DT00/fy?DB00/ft


PanlapiPandiwang madadalasDT00DT01 DT10
[3*] Pandiwang tahasan
ma-
mapa-
ma--an		 (naritọ) {*} mapaiyạk maibạ malagạyfy ..
magisịng malapit mapalundạg fg ..
mapahamak .fy|fn.
maparaạn mapatingịn mauwị. fg|fn.
matuto. .fg|ft

{*}   Walang pagkakabago ng pagkakataon.

• 7-3.5.2 Pandiwang maka-

Binubuo ang pandiwang tahasan na may pagkakabago ng pagkakataon sa tulong ng kumpol-panlaping maka- [1].

 
[1]maka- (6) ◊ Nakakita ◊ ako ng duwende. {DT10/fg|ft}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
maka-makakita fgfg|ft.
 makadamạ makaranas makarinịg makakuha ..fg|ft.
maka- {*} makatulog fg...
 {*}   Karaniwan, ang pandiwang maka- ay pandiwang ma- na hinango sa pangngalan o pang-uri na may panlaping ka- (makausap {7-3.5.1}).

• 7-3.6 Pandiwang tahasang ma--an

Naglalarawan ng kalagayan o damdamin ang maliit na pulutong ng pandiwang tahasang may kumpol-panlaping ma--an; nasa fokus ang may-ari ng kalagayan o damdamin. Kasalungat ng pandiwang balintiyak na ma- sa itaas, wala itong pagkakabago ng kakayahan. Maaaring ilarawan ng pandako ang sanhi ng kalagayan o damdamin [1].

 
[1]ma--an
(ma- (9) ◊)		 Nahirapan ◊ kami ni Tan Sua sa pagbukas sa dalawang pinto ng tindahan. {W Nanyang 14.1}{DT01/fy|fs}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
ma--anmaguluhạn mahirapan matigilan fyfy|fs..
 mapilitan mawalạn ..fy|ft.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_11.html

• 7-4 Mga pandiwa ng paghimok na may panlaping pa-

Malimit na gamitin ang mga kumpol-panlaping pa- sa pagbuo ng pandiwa. Sa pangkalahatan, ang panlaping pa- ay nagpapahayag ng pag-uutos o pagbigay ng pahintulot para maganap ang kilos na nakasaad; tinatawag itong pagkakabago ng paghimok. Karaniwang bida ang tagahimok {6-3.4.2 (5)}. Malimit, hindi mahalaga ang tagagawa at madalang lamang siyang tinutukoy.

Maaaring sabihing pandiwa ng paghimok na payak ang mga pandiwang may panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa- {7-4.1}. Pati nakakabuo ng pandiwang may karagdagang kakayahan ng paghimok ang mga unlaping makapạgpa-, mapa-, mapa--an at maipa- {7-4.2}. Maaaring mag-isa ang unlaping pa- bilang pagpapaikli {7-4.3}.

Walang pagkakabago ng paghimok ang mga pandiwang magpaka- {7-8.4}. Tangi ang panlaping paki-; hindi namin nabibilang ito sa pulutong na pa- {7-9.2}. Marahil hindi pandiwang pa- ang mga anyong papag--in {7-5.1 (3)}. Ginagamit din ang unlaping pa- upang bumuo ng pangngaldiwa ng pandiwang ma- {6-6.5 (2)}.

• 7-4.1 Pandiwang may panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa-

(1) Ang tagahimok ang bida ng pandiwang may panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa-. Ito'y paniyak sa tahasang pangungusap na may pandiwang magpa- [1]. Pantuwid ito sa balintiyak na pangungusap na may panlaping pa--an, pa--in at ipa- [2-4]. Tingnan ang talahanayan sa {7A-411}. May fokus na tagatiis ang pandiwang ipa-, inilalagay ng pandiwang pa--in ang tagagawa sa fokus, at malimit na may fokus na K ang pandiwang pa--an.

 
[1]magpa-
(mag- (11) ◊)		 Nagpadala ◊ kami ng mga sulat sa Maynila.{DT10/fh|ft}{7-4.1 (7)}
[2]pa--an
(pa- (11) ◊)		 Pinadalhan ◊ ko si Pablo ng ilang aklat. {DB20/fp|fh|ft}{7-4.1 (8)}
[3]pa--in
(pa- (13) ◊)		 Pakainin ◊ mo ang aso mo. {DB10/fg|fh} {7-4.1 (9)}
[4]ipa-
(i- (5) ◊)		 Ipagawa ◊ mo ang relos. {DB10/ft|fh}{7-4.1 (10)}

(2) Kalimitan, sa pandiwang magpa- at ipa- ay hindi mahalaga ang tagagawa at hindi ipinapakilala ito. Maaaring ipakilala ito sa gamit ng isa pang pariralang pandako ng pandiwang magpa- [5] at ipa- [6]. Maaaring ipaliwanag ito: Sa panig ng tagahimok, dako o tagatanggap ng pag-uutos ang tagagawa. Upang tandaang mabuti ang isa pang pandako, ang susing {..+01} ay idinadagdag (halimbawa: {DT10+01} = pandiwang may idinagdag na pandako sa tabi ng pantuwid). Maaaring gamitin ang mga pang-ukol upang ihiwalay ang tagatanggap sa tagagawa [5]; isa lamang pandako bilang kaganapan ang bunga nito. Kataliwasan ang pangungusap na [7] na may dalawang pandako.

Sa ilang pandiwang magpa-, pantuwid ang tagagawa (susi {..+10}); lalo na kung walang ibang pantuwid ang pandiwa [8a|b 9]. Walang pantuwid ang ilang pandiwang magpa- (pandiwang {DT00}) upang ipahayag na may pagyayaring nangyayari sa sarili [10] {7A-412}.

 
[5]magpa-Nagpaluto ako ng pansit sa nanay ko para sa bisita.{DT10+01/ft|ft|fg}
[6]ipa-Ipababa mo sa kuya ang maduming damit. {DB10+01/ft|fh|fg}
[7]magpa-Nagpaahit siya sa binti niya sa manikyurista.{DT01+01/fh|fn|fg}
[8]magpa-[a] Magpakain ka ng baboy. {DT00+10/fh|fg}
[b] Magpakain ka ng darak sa baboy. {DT10+01/fh|ft|fg}
[9]magpa-Isang kanal ang nagpapalihis ng tubig sa ilog patungo sa palayan. {DT01+10/fh|fg|fn}
[10]magpa-Magpataba ka na. {W Madaling Araw 3.10} {DT00/fh?fg}
Higit na maitim ang limbag = Tagagawa (pandako o pantuwid).

(3) Nasa fokus ng pandiwang pa--in ang tagagawa samantalang pantuwid ang tagahimok [11]. Sa gayon, ibinubukod ito sa pandiwang payak na -in na may fokus na tagatiis [12a|b]. Sa maraming kalagayan, sa tabi ng pandiwang pa--in ay maaaring bumuo ng magkatumbas na pandiwang tahasang magpa-; doon inilalarawan ang tagagawa bilang isa pang pandako (susi {..+01}) [13a|b] o pantuwid (susi {..+10}) [14a|b].

 
[11]pa--inPatukain mo ang mga manok. {DB10/fg|fh}
[12]pa--in[a] Pinaalis ng tatay ang katulong.{DB10/fg|fh}
-in[b] Alisin mo ang takip ng kaldero. {DB10/ft|fg}
[13]pa--in[a] Pinaluto ko si Ate ng pansit para sa bisita.{DB20/fg|fh|ft}
 magpa-[b] Nagpaluto ako ng pansit kay Ate. {DT10+01/fh|ft|fg}
[14]pa--in[a] Pakainin mo ang aso. {DB10|fg|fh}
 magpa-[b] Magpakain ka ng aso. {DT00+10/fh|fg}
Higit na maitim ang limbag = Tagagawa (paniyak) ng panaguri. May salungguhit = Tagagawa (pandako o pantuwid).

(4) Karaniwang may fokus na tagatanggap o panlunan ang pandiwang pa--an. Minsan idinaragdag ang tagagawa bilang pandako [15].

 
[15]pa--an[a] Dalawang lumang damit na naiwan ng yumaong ina at pinaliitan sa matandang sastre. {W Nanyang 13.6} {D00+01/fg}
  [b] Pinaliitan niya ang damit sa sastre. {DB10+01/fn|fh|fg}
Higit na maitim ang limbag = Tagagawa (pandako).

(5) {Θ} Kung inihahambing ang pandiwang magpa- sa pandiwang payak na tahasan, nakikita na panumbas ang magpa- sa lahat ng panlaping ma-, mang-, -um- at mag- at hindi sa mag- lamang {7-1.4 (6) Θ}. Karaniwang may katumbas na -in ang mga pandiwang pa--in; gayon din pa--an ↔ -an, ipa- ↔ i- (may kataliwasan).

(6) Sa pananalitang pang-araw-araw maaaring daglatin ang panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa- sa pa- {7-4.3}.

(7) Pandiwang tahasang magpa- DT00
DT00+		 DT01
DT01+		 DT10
DT10+		DT20
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang ma-
magpawalạ fh|fg...
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang mang-
magpagamọt fh|fg.fh|ft|fg.
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang -um-
magpatabạ {**} fh. ..
magpadaạn fh|fg. ..
magpapasok .fh|fg|fn.
magpagawạ ..fh|ft.
magpabilị ..fh|ft|fg.

Pandiwang tahasang magpa-DT00
DT00+		 DT01
DT01+		DT10
DT10+		 DT20
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang mag-
magpahatịd fh..
magpahirap fh|fg ...
magpakilala fh.fh|ft.
magpadalạ ..fh|ft.
magpakita ..fh|ft|fg.
Pandiwang magpa- walang katumbas na payak na pandiwang tahasan
magpaalala magpakasạl fh|fg...
{**} Pandiwang "pasarili" → {7A-412}

(8) Pandiwang balintiyak na pa--an DB01 DB10
+01		DB11 DB20
pa--anpabayaan pahalagahạn pahirapan .fp|fh=fg..
  pabinyagạn ⬧ .fp|fh..
  paliitạn .fn|fg/fh..
 patunayan .ft|fh=fg..
  padalhạn ...fp|fh|ft
 Pandiwang payak na -an ang pakinggạn ◊ at pasalamatan ◊; hinango ito sa pakinịg at pasalamat.

(9) Pandiwang balintiyak na pa--in DB01 DB10DB11 DB20
Pandiwang pa--in na may pandiwang -in na may fokus na tagatiis sa angkang-salita
pa--in paalisịn pakainin pasayahịn .fg|fh..
Pandiwang pa--in na walang pandiwang -in sa angkang-salita
pa--in pabalikịn paiyakịn patawarin panatilihin paunlarịn paupuịn .fg|fh..
  panoorịn .ft|fh=fg..

(10) Pandiwang balintiyak na ipa- DB01 DB10
+01		DB11 DB20
ipa-ipadalạ ft|fh.ft|fh|fn.
  ipagamọt ipakuha ipatawag .ft|fh..
  ipaalala ipakita .ft|fh|fg..
 ipakilala ..ft|fh|fp.

• 7-4.2 Pandiwang may panlaping makapagpa-, mapa-, mapa--an at maipa-

(1) Inihuhudyat ng kakayahan ng paghimok ang pandiwang balintiyak na may panlaping mapa-, mapa--an at maipa-. Bumubo ng pandiwang tahasan ang unlaping makapạgpa- [1]; nasa fokus ang tagahimok. Karaniwan, sa pandiwang balintiyak na mapa- ay paniyak ang tagagawa at pantuwid ang tagahimok [2]. Sa pandiwang mapa--an at maipa- ay pantuwid ang tagahimok [3 4]. Maaaring idagdag ang tagagawa bilang pandako {DB..+01} [1 5]. May katumbas na pandiwang ipa- ang halos lahat ng pandiwang maipa-. Maliban sa ilang pandiwang maipa-; madalang lamang ang paggamit ng mga pandiwang ito.

 
[1]makapạgpa-
(maka- (11) ◊)		Saging - ang tanging prutas na makakapagpagaling sa kanya. {W Gubat 3.2}{DT00+01/fh|fg}
[2]mapa- (1) ◊Napagaling ng albularyo ang lola ko. {DB10/fg|fh}
[3]mapa--an
(mapa- (3) ◊)		Napasabihan ko ang mga kamag-anak natin na dumalo sa kaarawan ko.{DB20/fp|fh|ft}
[4]maipa-
(mai- (2) ◊)		Naipagawa ko ang relo ko sa murang halaga. {DB10/ft|fh}
[5]maipa-Naipainọm ◊ ang mapaịt na gamọt sa kanya {W Suyuan 5.9} {DB00+01/ft|fg}

(2) Ipinapakita ng talahanayan sa ibaba ang iba't ibang pagkakabago ng mga uri ng pandiwang ito.


Pandiwang payak
Kakayahan
Paghimok		 Kakayahan
ng paghimok
ma- -um-maka-magpa-makapạgpa-
mang-makapang-magpa-makapạgpa-
mag-makapạg-magpa-makapạgpa-
-inma-pa--inmapa-
-anma--anpa--anmapa--an
i-mai-ipa-maipa-

PanlapiPandiwang tahasanDT00 DT01DT10DT11
  +01 +10
makapạgpa- makapạgpabaryạ fh...
  makapạgpagalịng ⬧fh|fg...
  makapạgpaligaya ⬧.fh|fp..


PanlapiPandiwang balintiyakDB01 DB10
+01		DB11DB20
mapa- mapaalịs ⬧ mapabuti ⬧ mapatakas ⬧ .fg|fh..
  mapabilị ⬧ ...fg|fh|ft
mapa--an mapagalitan .ft|fh..
 mapatunayan .ft|fh=fg..
maipa- maipakilalạ .ft|fh..
  maipainọm maipakita .ft|fh|fg..
 maipadalạ ..ft|fh|fn
  maipatayọ ...fp|fh|ft

• 7-4.3 Pandiwang dinaglat na may nag-iisang unlaping pa-

Maaaring daglatin ang mga panlaping magpa-, pa--an at ipa-; pa- lamang ang bagong panlapi. Madalas na ginagamit ang mga anyong pa- sa pananalitang pang-araw-araw. Walang paggamit sa pagsusulat maliban sa ilang kalagayan.

Sa pandiwang tahasang magpa- ginagamit ang pawatas na dinaglat upang bumuo ng pangungusap na pang-utos [1b]. Halos walang anyong pamanahon maliban sa anyong panghinaharap na may unlaping papa- [2b]. Sa anyong pamanahon, maaaring gamitin ang panlaping pa- sa halip ng pa--an o ipa- [3b 4b]. Halos walang pagpapaikling pa- mula sa pa--in.

 
[1]magpa-[a] Magpagaling ka. ✉{DT00/fh/W}
 pa- (4) ◊ [b] Pagaling ka ha. ☺ {DT00/fh/W}
[2] [a] Magpapauwi na ang guro. ✉{DT00/fh/H}
  [b] Papauwi na ang guro. ☺ {DT00/fh/H}
[3]pa--an[a] Papagamutan ni Lola ang sakit niya.✉ {DB10/ft|fh/H}
  [b] Papagamot ni Lola ang sakit niya. ☺{DB10/ft|fh/H}
[4]ipa-[a] Ipinapakita ni Maria kay Jhun ang libro. ✉ {DB10+01/ft|fh|fg/K}
  [b] Pinapakita ni Maria kay Jhun ang libro. ☺{DB10+01/ft|fh|fg/K}

Dapat ibukod ang mga pagpapaikling ito sa pinaikling anyong galing sa paki- {7-9.3}.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_12.html

• 7-5 Mga pandiwang may panlaping pag-

Ginagamit ang panlaping pag- sa kumpol-panlapi ng pandiwang balintiyak at di-lubhang malimit sa pandiwang tahasan. Hindi nakakabuo ng pandiwa ang nag-iisang unlaping pag-. Karaniwan, hindi nagbibigay ng tanging kahulugan sa pandiwa ang pag-. May kalagayan na binubuo ang pandiwang pag- sa halip na pandiwang balintiyak na payak {7A-501}.

Ginagamit ang panlaping pag--in, pag--an at ipag- upang bumuo ng pandiwang balintiyak. Tinatalakay ang mga ito sa pangkat na {7-5.1}, {7-5.2} at {7-5.3}. Maaaring idagdag sa pandiwang ito ang pagkakabago ng kakayahan sa pamamagitan ng dinaragdagang unlaping ma- (mapạg-, mapạg--an at maipag- {7-5.4}). Maaari din ang pagkakabago ng pagkakataon sa pamamagitan ng dinadagdagang unlaping ma- {7-5.5}.

Tinatalakay ang pandiwang tahasang makapạg- kasama ang unlaping maka- {7-3.4} at ang di-maraming pandiwang makapạgpa- sa {7-4.2}. Pandiwang pangmaramihan ang nabubuo sa mga tambalang unlaping magsipạg- {7-8.5}. Kabilang sa pandiwang maki- ang pandiwang makipạg- at makipạg--an {7-9.1}.

Ginagamit din ang unlaping pag- upang makabuo ng pangngaldiwa ng pandiwang -um- at mag- {6-6.5}.

• 7-5.1 Pandiwang pag--in

(1) Sa unang pulutong ng pandiwang balintiyak na pag--in ay tagatiis at tagaganap lamang ang kaganapan [1a 2a], gaya ng pandiwang payak na -in [2b]. Malimit walang pandiwang -in sa angkang-salita [1] (mayroon ilang pang-uring -in, halimbawa mabuti {U}, butihin {U} ↔ pagbutihin {DB10} ◊).

(2) Maliit ang pangalawang pulutong ng pandiwang pag--in na naghuhudyat ng pagkakabago ng paghimok [3]. Magkahawig ng gawi ng pandiwang pa--in {7-4.1 (3)} ay tagahimok (pantuwid) at tagagawa (paniyak) ang kaganapan nito. Maaaring dagdagan ang tumpak na pantuwid ng pandiwa bilang iba pang kaganapan [3].

 
[1]pag--in
(pag- (5) ◊)		 Pagsamahin ◊ mo ang dalawa at dalawa. samahin{DB10/ft|fg}
[2]pag--in[a] Pagkuwa'y pinagtutuka nila [mga pabo] ito [uwak] hanggang sa takot na lumisan. {W Aesop 3.2.2}{DB10/ft|fi}
 -in[b] Tinuka ako ng inahin. {DB10/ft|fg}
[3]pag--inPagsalinin mo ng tubig sa balde si Baldo.{DB20/fg|fh|ft}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
[1*] Walang pandiwang -in sa angkang-salita
pag--in pagbutihin paghambingịn pagpalain ⬧ pagsamahin pagtibayin .ft|fg..
[2*] May pandiwang -in sa angkang-salita
pag--in pag-isahịn pagkiskisịn ⬧ .ft|fg..
[3*] Pagkakabago ng paghimok
pag--in pagsabihin .fg|fh..

(3) Tanging-tangi ang anyong papag--in, ngunit hindi malimit itong ginagamit [4] {7A-511}.

 
[4]papạg--inPapag-akyatin ko si Kuya ng puno.{DB20/fg|fh|ft}

• 7-5.2 Pandiwang pag--an

(1) Bumubuo ng pandiwang balintiyak ang kumpol-panlaping pag--an. Pansemantikang pagpapalakas ng pandiwang -in ang unang pulutong ng pandiwang pag--an [1a]. Gaya ng pandiwang -in [1b], {DB10/ft|fg} ang kayarian ng kaganapan. Ilan pang pandiwang pag--an ang may fokus na tagatiis kahit wala itong katumbas na pandiwang -in [2].

(2) May fokus na A ang pangalawang pulutong [3]. Maaari itong humalili sa pandiwang payak na -an (halimbawa pagsalitaạn ◊ ↔ salitaan {N}) o maaari ito sa tabi ng pandiwang payak (masdạn ◊ ↔ pagmasdạn).

 
[1]pag--an
(pag- (4) ◊)		 [a] Matagal ko na ring pinag-iisipan ◊. {W Damaso 4.1} {DB10/ft|fg}
 -in[b] Ano ang iyong iniisip? {DB10/ft|fg}
[2]pag--anKagabi lamang ay pinag-uusapan ◊ ka namin. {W Lunsod 3.7} usapin {DB10/ft|fg}
[3]pag--an Pinagsabihan ◊ niya ako, "…" {W Nanyang 7.9} {DB10/fp|fg}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
[1*] Pandiwang may fokus na tagatiis at may katumbas na pandiwang -in
pag--anpag-aralan pag-isipan pagsisihan .ft|fg..
[2*] Pandiwang may fokus na tagatiis at walang katumbas na pandiwang -in
pag--an pagbigyạn (1) pag-ukulan pag-usapan .ft|fg..
[3*] Pandiwang may fokus na K
pag--anpaglingkurạn pagmasdạn pagmulạn pagsabihan pagsalitaạn pagsilbihạn .fK|fg..
  pagbawalan ..fp|fg|ftfp|fg|ft
  pagbigyạn (2) ...fp|fg|ft

• 7-5.3 Pandiwang ipag-

(1) Gaya ng pandiwang i-, malaki ang pagkakaiba-ibang pampalaugnayan ng pandiwang ipag-; malimit ang fokus na tagatiis [1a]. Malimit na mamumukod nang pampalaugnayan at pansemantika sa pandiwang i- ang pandiwang ipag- [1b|c]. Sa ilang angkang-salita ay humahalili sa pandiwang balintiyak na payak ang pandiwang ipag- (ipagbawal ◊). May fokus na K at dalawang pantuwid ang ilang pandiwang ipag- [2] {DB20/fK|fg|ft}.

May ilang pandiwang ipagpa-.

 
[1]ipag-
(i- (6) ◊)		 [a] Ipinagpapalagay ◊ ng ganitong layunin ang pagkakaroon ng isang tiyak na pamantayang pangwika. {W Plano 3.1}{DB10/ft|fg}
 ipag- [b] Ipinaglalaban ◊ niya ang kanyang mga karapatan.{DB10/fn|fg}
i-[c] Inilaban nila ang kaaway. {DB10/fp|fg}
[2]ipag- Ipinagtahị ◊ niya ito ng isang kulay lotus na bestida. {W Nanyang 13.6}{DB20/fp|fg|ft}

PanlapiPandiwa DB10DB11DB20
  [1*] Pandiwang may fokus na tagatiis
ipag-ipagbawal ipagpalagạy ipagpatuloy ft|fg..
  ipagsabị ipagtapạt .ft|fg|fp.
ipag--an ipagpilitan ft|fg..
ipagpa- ipagpaliban ft|fg..
  [2*] Pandiwang may fokus na K
ipag-ipaglaban fn|fg..
  ipagbalot ipagluto ipagtahị ipagpatahị |ipag+patahi| ipagpatayọ |ipag+patayo| ..fp|fg|ft

(2) Di-tumpak ang ilang pandiwang may kumpol-panlaping ipagpa-; bahagi ng salitang-ugat ang unlaping pa-, dahil dito karaniwang pandiwang ipag- ang mga ito (halimbawa ipagpatayọ |ipag+patayo| ◊).

• 7-5.4 Pandiwang balintiyak na pag- na may kakayahan

May pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang mapạg- [1a 1b], pag--an [2] at ipag- [3] (sa [1b] pagkakabago ng kakayahan ng paghimok {7-5.1 (2)}). Ilan sa pandiwa ang may katumbas na pandiwang pag--in, pag--an at ipag-.

 
[1]mapag- (1) ◊ [a] Napaghulo ◊ kong ako ang pinag-uusapan nila. {W Nanyang 21.19} {DB10/ft|fg}
  [b] Napagbasa ko nang mabilis ang mag-aaral.{DB10/fg|fh}
[2]mapạg--an
(mapag- (4) ◊)		Hindi ko napạghandaạn ◊ ang susunod na nangyari. {W Madaling Araw 3.7}{DB10/ft|fg}
[3]maipag-
(mai- (3) ◊)		 Hindi pa rin maipagkakailạ ◊ ang bawat galaw ng ating mga mata. {W Madaling Araw 3.1}{DB10/ft|fg}

AffixVerben DB10DB11DB20
mapạg- mapạghulo mapạgsama mapạgtantọ ft|fg..
mapạg--an mapạg-aralan mapạghandaạn mapạgsabihan mapạgtiwalaan ft|fg..
  mapạgdaanạn fn|fg..
maipag- maipagkailạ maipagtapạt ⬧ ft|fg..

• 7-5.5 Pandiwang balintiyak na pag- na may pagkakataon

Madalang ang pandiwang ma--pag at mapag--an na may pagkakabago ng pagkakataon [1] o wala [2].

 
[1]mapag--an
(mapag- (5) ◊)		Wala naman akong mapagpipilian ◊. {W Nanyang 21.20}
[2]mapag- (3) ◊ Bayaan muna ninyo siyang mapag-isa. (Pagsanib sa tahasan at balintiyak.)

• 7-6 Mga pandiwang may panlaping pang-

Gaya ng panlaping pag-, hindi ginagamit nang nag-iisa ang unlaping pang- (pati pam- o pan- {7A-121}) upang bumuo ng pandiwa. Pinagsasama ito at isa sa pandiwang i-, -an o -in upang bumuo ng pandiwang balintiyak. Maaaring dagdagan ang unlaping ma- upang ipahayag ang pagkakabago ng kakayahan.

Binubuo sa tulong na pang- ang kumpol-panlaping makapang-, tahasan ang pandiwang ito {7-3.4}. Mayroon ding ilang pandiwa gaya ng makipangagaw at magpangagawan. Walang pandiwang mapạng- sapagkat ginagamit ang kumpol-panlaping ito upang bumuo ng pang-uri (mapạng-akit ◊).

• 7-6.1 Pandiwang may unlaping ipang-

May katumbas na pandiwang tahasang mang- ang unang pulutong ng pandiwang balintiyak na ipang- [1a|b]. May fokus na kagamitan ang pangalawang pulutong. Mayroon itong kaugnayan sa pangngalan at pang-uring inilalarawan ang kagamitan [2b]. Maaari din itong ipalagay na pandiwang i- (ipambalot |i+pambalot|).

May pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang maipang-.

 
[1]ipang-
(i- (8) ◊)		 [a] Ipinanganak ◊ ako sa bayan ng Malabon. {W Daluyong 15.14} {DB00/ft}
 mang-[b] Kailan siya nanganak? {DT00/fg}
[2]ipang-[a]Ipinanluto ko ng turon ang pang-ipit.{DB20/fm|fg|ft}
 pang-[b] Mga panluto. {N}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
[1*] Pag-uugnay sa pandiwang tahasang mang-
ipang-ipanganạk ipamahagi ipamigạy ftft|fg..
maipang- maipamahagi .ft|fg..
[2*] Fokus na kagamitan
ipang- ipambalot ⬧ fmfm|f....

• 7-6.2 Pandiwang may panlaping pang--an

Walang di-karaniwang katangian ang maliit na pulutong ng pandiwang balintiyak na pang--an [1]. Karaniwang may pandiwang tahasang mang- ang angkang-salita.

 
[1]pang--an
(pang- (4) ◊)		 Pangalagaan ◊ mong mabuti ang iyong katawan.{DB10/ft|fg}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
pang--an pangalagaan pamahalaan .fp?ft|fg.
  panggalingan .fn|fg..
mapang--an mapaniwalaan mapangatwiranan ⬧ .ft|fg..

• 7-6.3 Pandiwang may panlaping pang--in

Maliit ang pulutong ng pandiwang balintiyak na pang--in. May pandiwang tahasang mang- ang angkang-salita nito [1a|b].

 
[1]pang--in
(pang- (6) ◊)		 [a] Pinamulaklak ko ang halaman. {DB10/ft|fg}
 mang-[b] Namumulaklak nang malago ang gumamela. {DT00/fg}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_13.html

• 7-7 Mga pandiwang may panlaping sa- at ka-

• 7-7.1 Pandiwang isa- at magsa-

Nanggagaling sa panandang sa ang tambalang panlaping isa- at magsa-. Kalimitang isinasaad nito ang lugar o dako, minsan sa matalinghagang kahulugan. May fokus na tagatiis ang pandiwang isa- [1]; sa pandiwang magsa- ay pantuwid ang tagatiis [2]. Sa gayon, walang fokus at walang katungkulang panlunan ang mga pandiwang ito.

 
[1]isa-
(i- (10) ◊)		 Inisauli ◊ ko ang napulot kay Ang Taoke. {W Nanyang 7.6} {DB10/ft|fg}
[2]magsa-
(mag- (13) ◊)		 Magsasagawa ◊ ng panimulng pagsusuri hinggil sa paraan ng pagkakasalin ng … {W Dasal 3.5}{DT10/fg|ft}

PanlapiPandiwaDT00 DT10DB00DB10
isa- isaayos isagawạ isakatuparạn ⬧ isauli ..ftft|fg
maisa- maisaalang-alang ...ft|fg
magsa-magsagawạ magsaulo .fg|ft..

Hinango sa pangngalang ka--an ang ilang pandiwang isa- (halimbawa isakatuparạn |isa+katuparan|). Payak na pandiwang i- ang pandiwang isailalim |i+sailalim|.

• 7-7.2 Pandiwang ka--an at ika-

(1) Bumubuo ang panlaping ka ng kumpol-panlapi; may fokus sa sanhi ang balintiyak na pandiwa [1a 1b]. Maaaring daglatin ang untagang ika- sa ka- [1c]. May ilang pandiwang ka--an na may fokus na tagatiis [2a]. Malimit na nagagamit na pangngalan o pang-uri ang anyo ng pandiwang ka--an at ka-an (pandiwari) [2b].

 
[1]ka--an
(ka- (9) ◊)		 [a] Kaawaan mo ako.{DB10/fs|fg}
 ika-
(i- (10) ◊)		 [b] Ikinakasayaw ko ang bagong tugtug. {DB10/fs|fg}
 ka-[c] Kinakasayaw ko ang bagong tugtug. {DB10/fs|fg}
[2]ka--an[a] Ngunit ang isa pang liham ay kababakasạn ◊ ng lubusang pagkasira ng loob. {W Nanyang 22.28}{DB10/ft|fg}
 ka--an[b] Wikang kinagisnạn ◊. {W Salazar 1.1.17} {U//DB/N}

PanlapiPandiwaDB00 DB10DB11DB20
[1*] Pandiwang may fokus na sanhi
ka--an katakutan katuwaạn .fs|fg..
ika- ikatakot .fs|fy..
 ikabuhay {*} ikagalit ikatuwạ .fs|fg..
ikapạg- ikapạg-antọk ⬧ ikapạg-away ⬧ .fs|fg..
ikang- ikamatạy .fs|fg..
ipagkang- ipagkanggagalit ⬧ ipagkamatạy ⬧ .fs|fg..
[2*] Pandiwang may fokus na tagatiis
ka--an kabakasạn kagalitan .ft|fg..
ka--ankabukasan {*} kahinatnạn {*} kagisnạn katayuạn {*} kaupuạn {*} .ft|fg..
{*}   Ginagamit lamang bilang pandiwaring makangalan at hindi bilang pandiwa.

(2) Hindi namin ipinapalagay na pandiwang ka- ang pandiwang hinango sa pangngalang ka- (halimbawa: kausapin {DB10/ft|fg} |kausap+in| ◊).

• 7-8 Mga pandiwang may iba pang mga panlaping mag-

(1) Kumpol-panlapi ang binubuo sa pamamgitan ng mag-. Tahasan ang pandiwang ito at unang unlapi ang mag-. Ipinahayag ng pandiwang magpa- ang pagkakabago ng paghimok {7-4.1}. Tinatalakay ang pandiwang magsa- sa {7-7.1}. Sumusunod ang iba pang pandiwang mag-; madalang ang mga ito at karaniwan, wala itong pantuwid o pandako, kung kaya kasapi ito ng pulutong na {DT00}.

(2) May pandiwang may unlaping mag- at hulaping -in. Hindi ito ipinapalagay na pandiwang mag--in. Ito'y pandiwang mag- na nabuo mula sa pang-uring may hulaping -in. Halimbawa: alanganin {U} ↔ mag-alanganin {DT}, lambitin {U} ↔ maglambitin {DT} (bitin ◊).

• 7-8.1 Pandiwang magka- at magka-

(1) Nagpapakita ng pagmamay-ari ang mga tahasang pandiwang magka- [1a 1b]. Mayroon ito lamang pantuwid kung hindi lubos na inilalarawan ng pandiwa ang pag-aari [1b].

 
[1]magka-
(mag- (7) ◊)		 [a] Subalit muling nagkasakit ◊ si Ama. {W Dayuhan 3.11} {DT00/fg}
  [b] Nagkaroon ◊ siya ng anak sa ikalawang asawa. {W Nanyang 13.10} {DT10/fg|ft}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
magka-magkasakịt fg...
magkaanạk fg.fg|ft.
magkaroọn ..fg|ft.

(2) Inihuhudyat ng pandiwang tahasang magka- na may unlaping dinidiinan ang kinalabasan ng pagpapatuloy na malimit na nagkataon [2]. Karaniwang wala ito pantuwid o pandako.

 
[2]magka-
(mag- (8) ◊)		 Dahil higit na nanaig sa kanila ang paniwala na higịt tayong magkakaisa bilang isang bansa … {W Almario 2007 3.2}{DT00/fg}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
magka-magkaibạ fyfy|ftfy|ft.
  magkaisạ magkasundọ fg...

(3) May maliit na pulutong ng pandiwang magka--an na may fokus na resiprokal (halimbawa magkabalikạn ◊).

(4) Sa pamamagitan ng magkang-, ilang pandiwang tahasan ang binubuo [3a]. May di-dinidiinang pag-uulit ng unang pantig ng ugat ang pawatas nito. Sa kasalukuyan at panghinaharap na anyo ay nadaragdagan ang isa pang pag-uulit ng unlapi (madalang ang paggamit ng anyong ito); nagiging nagkakang- o magkakang- ang iniulit na unlapi [3b].

 
[3]magkạng-&-
(mag- (9) ◊)		 [a] Nagkang-aantok ang mga taong nakikinig sa talumpati.{DT00/fg}
 [b] Nagkakambabali ang mga sanga sa puno dahil sa malakas na hangin.{DT00/fg}


PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
magkạng-&- magkạng-aantọk ⬧ magkạmbabali ⬧ magkạndarapa magkạngsisigạw ⬧ magkạngtatakbọ ⬧ fg...

• 7-8.2 Pandiwang mag--an

(1) Tahasang pandiwang naglalarawan ng magkaisa o sabayang kilos ang binubuo ng mga kumpol-panlaping mag--an [1]. Mayroon itong fokus na resiprokal {DT../fr}.

 
[1]mag--an
(mag- (6) ◊)		 Nagsulatan ang magkasintahan habang magkalayo.{DT00/fr}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
mag--an magmahalan {*} magtulungạn {*}fr ...
{*}   !! Pandiwang may di-karaniwang diin.

• 7-8.3 Pandiwang mag-um-

Sa mga pandiwang tahasang mag-um-, ipinapahayag ang kilos na masikap at mapagpumilit [1]. Sa pananaw ng palaanyuan, bumubuo muna ang pandiwang -um- na tumatanggap saka ng unlaping mag-.

 
[1]mag-um-
(mag- (15) ◊)		 Nagpupumiglas na makawala ang isda. {DT00/fg}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
mag-um- magpumiglạs magpumilịt fg...
mag-umapaw fgfg|fs..

• 7-8.4 Pandiwang magpaka-

Nakakabuo ng tahasang pandiwa ang tambalang unlaping magpaka- [1]. Nagpapahayag ito ng pagsusumikap upang ganapin ang kilos.

 
[1]magpaka-
(mag- (12) ◊)		 Nagpakasaya ang mga nanalo sa kanilang tagumpay.{DT01/fg|fs}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
magpaka- magpakababa magpakabuti fg...
  magpakalunod .fg|fn..

• 7-8.5 Pandiwang pangmaramihan

May pandiwang pangmaramihang tahasan ang wikang Filipino. Pandiwang magsi- ang mga pandiwang pangmaramihang galing sa pandiwang -um- at ma- [1a|b]. Gayon din, ang pandiwang magsipag- ay galing sa mag- [2a|b] at sa mang- ang pandiwang magsipang-. Pinapalagay naming makaluma ang mga ito kung kaya hindi higit pa itong tinalakay.

 
[1]-um-[a] Sumama kayong lahat.
 magsi-
(mag- (14) ◊)		 [b] Nagsisama kayong lahat.
[2]mag-[a] Magluto na tayo ng pagkain.
 magsipag-[b] Magsipagluto na tayo ng pagkain.

Binubuo ang iba pang pandiwang pangmaramihan ng kumpol-panlaping manga- at mangag- (hinango sa ma- at mag- at may gitlaping -ang-, halimbawa mangatuwạ at mangagtawạ { VCS manga-}; gayunman mangahulugạn |mang+kahulugan|).

• 7-9 Mga pandiwang maki- at mga anyong maladiwang paki-

Walang kaugnayan sa ibang pandiwang ma- ang pandiwang tahasang maki- . Doon lamang ang paggamit ng panlaping ki (at sa alomorfem nitong paki-). Dahil dito ipinapalagay na pansariling unlapi ang maki-. Hindi bumubuo ng pandiwang may buong banghay ang unlaping paki-; kung kaya ginagamit namin ang katawagang 'anyong maladiwang' paki-.

• 7-9.1 Pandiwang maki-, makipag- at makipag--an

Nakakabuo ng tahasang pandiwa ang unlaping maki-. Karaniwang nagsasaad ng mga pagsali sa kilos ang maki- [1a]. Kasama din ng uring ito ang tambalang panlaping makipạg- at makipạg--an [1b 1c]. Pakiusap ang ipinapahayag ng maliit na pangalawang pulutong ng pandiwang maki- [2]. May katumbas na balintiyak na anyong maladiwang paki- ang pandiwang ito {7-9.2}.

 
[1]maki-
(maki- (1) ◊)		 [a] Kapwa mga doktor ang nakikiramay ◊ nang gabing 'yon. {W Suyuan 5.1} {DT00/fr}
 makipạg-
(maki- (2) ◊)		[b] Para magpunta sa tindahan at makipagkita ◊ kay A Chuan. {W Nanyang 22.11}{DT01/fg|fr}
 makipạg--an
(maki- (3) ◊)		 [c] Makikipag-inuman ako sa kanto.{DT00/fr}
[2]maki-Makikiupo ako sa tabi ni Rosa. {DT01/fg|fn}

PanlapiPandiwaDT00DT01 DT10DT11
[1*] Pagsali
maki-makialạm .fg|ft..
 makiramay .fg|fp..
 makibagay makihalubilo makisama .fg|fr..
makipạg- makipạg-away makipạglaban fgfg|fr..
 makipạgkita makipạg-usap .fg|fr..
makipạg--an makipạg-ugnayan frfg|fr..
[2*] Pakiusap
maki-
makiusap ...fg|ft|fp

• 7-9.2 Anyong maladiwang may unlaping paki-

(1) Bumubuo ang unlaping paki- ng anyong maladiwang nagpapahayag ng pakiusap o magalang na pag-uutos. Binubuo lamang ang pawatas sa pangungusap na pang-utos. Kung kaya, ito'y anyong maladiwa at hindi pandiwang may banghay.

May pangkaraniwang paraang pampalaugnayan; gaya ito ng palaugnayan ng balintiyak na pandiwang -in na walang paki- [1a|b 1c]. May 'tanging paraang' pampalaugnayang kalimitang ginagamit. Nagiging pantuwid ang bagay na ipinakiusap at nawawala ang paniyak sa pangungusap [1d 1e]. Sa paraang ito, maaaring alisin ang pinapakiusapan [1c 1e]. Hinahango sa balintiyak na pandiwang -an at i- ang katumbas na anyong paki--an [2a|b] at ipaki- [3a|b]. Dito rin, pawatas sa pangungusap na pang-utos lamang ang binubuo.

 
[1]-in[a] Abutin mo ang bote. {DB10/ft|fg}
 paki- (1) ◊ [b] Pakiabot mo ang bote. {DB10/ft|fg}
  [c] Pakiabot ang bote. {DB00/ft}
  [d] Pakiabot mo ng bote. {D20/f0|fg|ft}
  [e] Pakiabot ng bote. {D10/f0|ft}
[2]-an[a] Sabihan mo si Tatay ng totoo. {DB20/fp|fg|ft}
 paki--an
(paki- (3) ◊)		 [b] Pakisabihan mo si Tatay ng totoo. {DB20/fg|fg|ft}
[3]i-[a] Ibigay mo kay Tatay ang pera. {DB11/ft|fg|fp}
 ipaki-
(i- (9) ◊)		 [b] Ipakibigay mo kay Tatay ang pera. {DB11/ft|fg|fp}

(2) Mahirap ibukod sa anyong maladiwang paki- ang pangngalang may unlaping paki-. Pandiwang -an ang maaaring hanguin dito; di-tumpak lamang ang kumpol-panlaping paki--an. May lahat ng anyong pambanghay ang pandiwang ito, at hindi ito magpahayag ng pakiusap (halimbawa: alam ↔ pakialạm ↔ pakialamạn |pakialam+an| ◊; pakiusapan |pakiusap+an| ◊).

• 7-9.3 Anyong pa- bilang anyong dinaglat na paki-

(1) Maaaring daglatin ang anyong maladiwang paki-; bunga nito ay ginagamit lamang ang unlaping pa-. Nasa pananalitang pang-araw-araw ang karamihan ng pagpapaikling pa-, doon malimit itong ginagamit sa pangungusap na pang-utos [1a|b]. Maliban sa ilang kalagayan, walang paggamit nito sa pananalitang nakasulat. Karaniwang nabubuo ang tanging paraan na walang pagbanggit ng pinapakiusapan sa pangungusap na walang paniyak [1b]. Malimit din ang pinaikling pangungusap na may anyong pa- lamang [2]. May ilang anyong pa- kahit walang katumbas na anyong maladiwang paki- [3a|b].

 
[1]paki-[a] Pakiabot ng bote. {D10/f0|ft}
 pa- (5) ◊ [b] Paabot ng bote. {D10/f0|ft}
[2]pa-Pabili! ◊ {D00/f0}
[3]pa-[a] Pakirito ka. [b] Parito ◊ ka. {DT00/fg}

(2) Ginagamit din ang unlaping pa- para sa pagpapaikli ng unlaping magpa-, pa--in at ipa- {7-4.3}. Bukod dito may pang-uri at pang-abay na pa- na hindi nagpapahayag ng pakiusap (pauwị ◊ {U}, palagi ◊ {A}).

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_14.html

8 Mga Ngalan at mga Pariralang Makangalan   (•• 8, •• Ngalan, •• Pangngalan)

• 8.1 Pambungad at katuturan

(1) Pangngalan (susi {N}) at panghalip (susi {H}) ang mga ngalan. Salitang pangnilalaman ang mga pangngalan, karaniwan din ang mga panghalip. Sa panggitaga, maaaring kumilos gaya ng hutaga ang panghalip.

(2) Halos walang katangiang pansarili ang pangngalan sa wikang Filipino. Mahirap na ibukod ang pangngalan sa ibang bahagi na panalita. Malinaw ang paglulugar sa mga pangngalan sa sumusunod na mga kalagayan:

Mahirap ang paghihiwalay sa pang-uri ({9-1 (3)}, pati kulay at pamilang), pati sa pandiwari at iba pang anyo ng pandiwa (halimbawa: inihaw, pakiusap ◊, sabi ◊).

Pampalaugnayang gaya ng pangngalan ang pangngaldiwa. Maaaring nagagamit na pangngalan ang pandiwari (pandiwaring makangalan).

(3) Sa Patakaran, ang pariralang may ngalan bilang salitang-ubod ang pariralang makangalan (susi {P-N}). Ito ang kaisa-isang pariralang pangnilalaman na maaaring gamitin sa lahat ng anim na pariralang pangkayarian. Magamit itong panaguri at paniyak. Bilang pantuwid, pandako at panlapag, ito'y kaganapan ng pandiwa o panuring sa pangngalan. Pariralang malaya ang pariralang makangalang pang-umpog.

• 8.2 Mga pangngalan

May pangngalan bilang salitang-ugat ang halos kalahati ng Filipinong angkan-salita. Gayunman, may panlapi ang karamihan sa pangngalan. Mayroon ding pangngalang tambalan ang wika.

Madadalas na pangngalang walang panlapi (salitang-ugat)
bahay ◊ bansạ ◊ buhay ◊ isip ◊ sagọt ◊ taọn ◊

• 8.2.1 Panlaping bumubuo ng pangngalan

(1) Maraming panlapi ang ginagamit upang bumuo ng pangngalan. Sa ilang kalagayan, hindi madaling ibukod ang pangngalang may panlapi sa pangngaldiwa. Maaari ring bumuo ng pang-uri, pang-abay at pandiwa ang karamihan sa panlapi.

Panlapi ng pangngalan
-an (2) ◊ i- (2) ◊ -in (2) ◊
ka- (1) ◊ ka-&- (5) ◊ ka--an (ka- (10) ◊)
ka-&--an (ka- (11) ◊) kapa--an (ka- (14) ◊) kapang--an (ka- (15) ◊)
kina--an (ka- (16) ◊) mag- (2 3) ◊ mag-&- (5) ◊
mang-&- (2) ◊ may- ◊ pa- (6) ◊
pa-&- (10) ◊ pa--an (pa- (12) ◊) pagka- (pag- (7) ◊)
pagkaka- (pag- (11) ◊) pagkama- (pag- (7a) ◊) pagkang- (pag- (7b) ◊)
paki- (2) ◊ pala--an (pala- (2) ◊) pampa- (pang- (9) ◊)
pang- (1) ◊ pang--an (pang- (5) ◊) pang--in (pang- (7) ◊)
pinaka- (1) ◊ sang- tag-
taga- (1 2) ◊ tagapag- (taga- (3) ◊)

(2) Mapapansin ang Espanyol na panlaping -era, -ero at -deryạ na ginagamit kasama ng ugat-salitang Filipino (pakialamero ◊, karinderyạ ◊). Binubuo sa tulong ng hulaping -ay at -oy ang palayaw ng pangalan (Tinạy, Totoy, Pinọy). May kasarian ang mga ito, marahil dahil sa pagkakabisang Espanyol.

• 8.2.2 Pangngalang tambalan

May pang-angkop na -ng/na o wala ang pangngalang tambalan. Karaniwang ginagamit ang anyong -ng [1], samantalang kinakaltas ang salitang na [2 3]. Sa ilang palagayan, gumagamit ng gitling [1 2 5]. Alinsunod sa paraan ng pagsasanga sa kanan {1-5.4}, unang bahagi ang salitang batayan, sinusundan ito ng salitang tumuturing. Binubuo din ang pangngalang tambalang may iniuunang pang-uri [4]. Maaari ding buuin ang pangngalan sa pamamagitan ng pag-uulit ng ugat [5].

 
Salitang batayan
[1]batasan batasang-bansa (Batasan para sa bansa.)
[2]anạk ◊ anak-pawis (Anak na may pawis.)
[3]kapitkapitbahay (Kapit sa bahay.)
[4]dila balang dila → balarila
[5]anạk ◊ anak-anakan

• 8.2.3 Tanging mga pangngalan

Dito tinatalakay ang ilang salitang na binibilang namin sa pangngalan kahit maaari ding sa iba pang bahagi na panalita.

• 8.3 Kasarian at kailanan

• 8-3.1 Kasarian

(1) Sa wikang Filipino, karaniwan ay walang kaibahan sa magkaibang kasarian, pampalaanyuang walang kasarian ang lahat ng ngalan. Pati mabisa ito sa tao at hayop (halimbawa: pịnsan). May kasariang panlalaki o pambabae ang ilang pangngalan (halimbawa: amạ at inạ), ngunit walang panghalip na may kasarian.

(2) May salitang hiram na Espanyol at mula sa ibang wika na may anyong panlalaki at pambabae: Pilipino - Pilipina {N/Es}, ingkọng - impọ {N/Ch}. Maaaring gamitin ang anyong pambabaeng Espanyol para sa dalawang kasarian sa Filipino (halimbawa: dentịstang lalaki {N/Es}).

• 8-3.2 Kailanan

(1) Karaniwan, walang kailanan ang pangngalan sa wikang Filipino, galing sa kabuuan ng nilalaman ang kailanan [1 2b 3] {8A-321 }. Gayunman maaaring ihudyat ang kailanan sa pamamagitan ng palatandaang tangi; pangunahing isahan at maramihan, sa ilang kalagayan mayroon ding dalawahan.

Maaaring ihudyat ang isahan sa pamamagitan ng:

Maaaring ihudyat ang maramihan sa pamamagitan ng:

 
[1]Pakainin mo ang manok. (Isang manok o lahat ng manok.)
[2][a b c] Kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang mga palad. {W Uhaw 3.13}
[3]Librong isinalin sa sariling wika. {W Salazar 1.3.3}
[4]Isang bulaklak.
[5]Salamin ni Nanay.
[6]Pakainin mo ang mga aso.
[7]Mayroon kaming tatlong aso.
[8]Umalis na sina Ana.
[9][a] Magagandang bulaklak.
 [b] Magaganda ang (mga) bulaklak. (Panuring ang magaganda sa [9a], panaguri sa [9b].)
[10]Paano na kung lahat ng kakain dito ay katulad ng kulang magbayad? {W Piso 3.3}

(2) May mahigpit na pagbubukod ng isahan at maramihan ang panghalip na panao at ang pantukoy na si/sinạ. Walang kailanan ang panghalip na pamatlig; gayunman maaaring buuin ang anyong pangmaramihan sa pamamagitan ng mga {8-4.2 (3)}. Wala ding kailanan ang panghalip na pananong; may anyong pangmaramihan na binubuo sa tulong ng pag-uulit ng ugat {12-2.1 (1)}.

• 8-4 Mga panghalip

Humahalili ng pariralang may pangngalan ang panghalip; dahil dito karaniwang salitang pangnilalaman ang mga ito. Sa kabilang dako, ilan sa mga pulutong ay maaaring magkaroon ng gawing hutaga, kung ganito ito'y kataga {11-4}. Binibigyan namin ng susing {H} ang mga panghalip.

Tinatalakay namin sa mga pangkat na sumusunod ang panghalip na panao, pamatlig at panaklaw, saka sa {12-2.1} ang panghalip na pananong. Walang tanging "panghalip na paari" ang wikang Filipino, sa halip nito ay ginagamit ang panghalip na panaong NG at SA {8-4.7}. Wala ring "panghalip na pamanggit" ('relative pronouns') at "sugnay na pamanggit" ('relative clauses'), sa halip nito may pang-angkop at sugnay na pang-angkop. Hindi kami gumagamit ng katawagang 'panghalip na pasarili' ('reflexive pronoun'); sa amin pangngalan o pang-uri ang salitang sarili ◊.

Paradigma ng panghalip → {8A-401 Θ}

• 8-4.1 Panghalip na panao

(1) May tatlong panauhan ang panghalip na panao (susi {HT}): Nagsasalita, kinakausap at pinag-uusapan, bawat isa ang may isahan at maramihan (susi {HT/1I} hanggang {HT/3M}). May ilang katangiang leksikal ang panghalip na panao. May anyong puspusang ikạw at anyong dinaglat na ka ang ikalawang panauhang pang-isahan {HT/2I}. Kasama ang kinakausap sa tayo {HT/lM}, samantalang hindi sa kamị. Ginagamit upang maghatid ng paggalang ang kayọ {HT/2M} o silạ {HT/3M}. Sinauna na ang panghalip na dalawahang katạ.

 NagsasalitaKinakausap Pinag-uusupan
 Unang panauhanIkalawang panauhan Ikatlong panauhan
Isahanakọ ◊
{HT/1I}		 ikạw, ka ◊
{HT/2I}, {HT/2I/HG}		siyạ ◊
{HT/3I}
Maramihantayo ◊
{HT/1M}		 kayọ ◊
{HT/2M}		 silạ ◊
{HT/3M}
kamị ◊
{HT/1M}

(2) Karaniwang ginagamit ang panghalip na panao sa tao lamang. Walang kasarian ang siyạ {HT/3I}. Dahil dito, isang tao lamang ang inihuhudyat sa tulong ng siyạ at kailangang gamitin ang panghalip na pamatlig upang maglarawan ng isa pang tao [1]. Maaaring ituring ang panghalip na panaong pangmaramihan sa pantuwid para ilarawan nang puspusan ang mga tao [2].

 
[1]Ngunit, kagalang-galang ito |ang duwende, {HP}| kung pagmamasdan niya |ni Samadhi, {HT}|. {W Samadhi 4.2}
[2]Naintindihan ninyo kami ni Diana. {W Suyuan 5.6}

(3) Kung maaari ay iniiwasan ang panghalip na panao sa hulihan ng pangungusap. Mahigpit ito para sa panghalip na isapantig kaysa dalapantig. Maaaring iwasan ito:

 
[3]Bigyan mo ako ng pera.
[4]Hindi ka tumayo.
[5]Wala siyang kaimik-imik habang ako'y nagsasalita.
[6]Marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi. {W Damaso 4.7} {10A-412 Σ}
[7]Kung dumating si Juan ay tawagin mo ako.
Higit na maitim ang limbag = Iniiwasan ang panghalip sa hulihan.

• 8-4.2 Panghalip na pamatlig

(1) May tatlong 'layo' ang panghalip na pamatlig (kawangis sa tatlong panauhan ng panghalip na panao). Tumutukoy ito sa tao at bagay na malapit sa nagsasalita, malapit sa kinakausap at malayo sa nagsasalita at kinakausap (susi {HP/1} hanggang {HP/3}).

Malapit sa
nagsasalita
Unang layo		 Malapit sa
kinakausap
Ikalawang layo		 Malayo
 
Ikatlong layo
itọ ◊
{HP/1}		 iyạn
{HP/2}		 iyọn, yaọn
{HP/3}

(2) Maaaring magamit na halili sa tao o bagay ang panghalip na pamatlig [1a 1b]. Kadalasan, ginagamit ito upang maglarawan ng iba pang (mga) tao kung ginamit na ang panghalip na panao para sa unang tao [2]. Para sa bagay, ginagamit ang panghalip na pamatlig dahil hindi kabagay ang panghalip na panao [3].

 
[1][a] Sino iyan? Ito ang kapatid ko.
 [b] Ano iyan? Ito ang tsinelas ko.
[2]Hindi siya |si Karla| makatulog dahil sa galit at pagkainis dito |kay Chris|. Para walang masabi ito |C|, maaga siyang |K| naghanda para sa lakad nila |K+C| kinabukasan. Nagulat pa ito |C| nang paglabas nito |C| ng kuwarto ay nakita nitong |C| naghihintay na siya |K| sa sala. {W Karla 5.203}
[3]Gabi-gabi, lumalabas ang maraming daga mula sa mga lungga. Kinakagat at sinisira ng mga ito. {W Nanyang 14.12}

(3) Karaniwan, walang kailanan ang panghalip na pamatlig. Maaaring bumuo ng anyong pangmaramihan na may iniuunang pantukoy na mga [3-6].

 
[4]Nagtanong na rin siya sa mga kaibigan nila ni Russell ngunit wala ring kontak ang mga ito kay Russell. {W Pang-unawa 3.1}
[5]Hindi sila maaaring magsulat ng laban sa pagmamalabis ng mga ito o laban sa mga layunin ng mga ito. {W Manunulat 3.3}
[6]Hindi siya hihingi ng tulong sa mga ito, naisaloob niya. {W Unawa 3.8}

(4) Maaaring gamitin ang panghalip na pamatlig bilang panuring gaya ng pang-uri [7] {8-7.3}. Bukod dito may pang-uring hango sa panghalip na pamatlig {9-2.3} at pati may padamdam na eto, heto, ayạn, hayạn, ayụn, hayụn.

May pangalawang anyong yun (itọ ◊) ang panghalip na pamatlig na iyọn {HP/3} na kadalasang ginagamit sa wikang pang-araw-araw, bilang panuring [8a 8b] at bilang panaguri [9]. Inilalarawan ng yun ang bagay [8a] , hindi ito mapitagan para sa tao [8b 9].

 
[7]Kung ano ang kinahinatnan ng kalahati ng kayamanang iyan. {W Samadhi 4.4}
[8][a b] Pinulot ko 'yung piso dahil kung hindi, baka nagalit na 'yung aleng taba na 'yon. {W Piso 3.5}
[9]'Yun nga ang ikinainis ng mga anak ni Nimfa. {W Suyuan 5.3}

Sinauna na (at pangwikaan sa lalawigan ng Batangas) ang anyong irị, irẹ sa halip ng itọ. Wala itong lahok sa Pagtitipong Panggawaan (sa paghahambing dalawang daang beses ang itọ).

• 8-4.3 Panghalip na panaklaw

• 8-4.3.1 kung, kahit at man

(1) Sa tulong ng pangatnig na kung ◊, kahit ◊ at man ◊ ay binubuo ng salitang pananong ang salitang tinatawag na 'panaklaw' ('indefinitum') {8A-4311}. Iniuuna ang kung [1] at kahit [2]; hutaga ang man [3]. Malimit na pinaikli ang sugnay na may pangatnig na binubuo ng kahit at man [2 3]. Magkakapareho ang kahulugan ng yaring binubuo sa pamamagitan ng kung, kahit at man. Hindi ginagamit ang salitang panaklaw kung hindi tiyak ang pag-iral [1|6].

 
[1]"Bakit?" alam mo na kung sino'ng nagtanong. {W Gubat 3.35}
[2]Hindi ako maaaring magpapasok ng kahit sino. {W Busilak 3.12}
[3]Sapagkat totoong walang sinuman siyang maaasahan. {W Aesop 3.4.5}
[4]Yong malaya kong magagawa ang alinmang gusto ko. {W Estranghera 3.4}
[5]Marahil nga ito ang mundo nila at hindi ako kabilang dito, hindi magiging kasapi kailanman. {W Material Girl 3.11}
[6]Mayroon bang nagtanong dito? (Sa [1] walang katanungan kung mayroon o walang nagtanong. Sa [6] baka walang taong nagtanong.)

(2) Nagbabago ng tungkuling pansemantika ang salitang panaklaw, nagiging salitang pasalaysay na panaklaw ang pananong. Hindi binabago ang bahagi ng panalita, binubuo ang panghalip na panaklaw [1-3] {8-4.3.2}, pang-uring panaklaw [4] {9-2.4} at pang-abay na panaklaw [5] {9-4.3.3}.

• 8-4.3.2 Panghalip na panaklaw

Sa pamamagitan ng pagdaragdag ng pangatnig na kahit, man at kung, binubuo ang panghalip na panaklaw (susi {HS}).

Kung paniyak ang panghalip na panaklaw ay maaaring gamitin ang panandang ang sa harap ng panghalip na panaklaw (maaari ding kaltasin) [1|2]. Bilang pantuwid karaniwang ginagamit ang panandang ng [3a]. Madalang ang yaring may nino [3b]. Bilang pandako minamabuti ang panghalip na kanino o saạn [4]. Sa [5], pariralang pangkaroong may panghalip na panaklaw ang panaguri. Malimit na nagagamit na panuring ang panghalip na panaklaw [6-8].

 
[1]May multa ang sinumang mahuli.
[2]Makagagawa niyan sinuman.
[3][a] Magagawa iyan ng sinuman. [b] Magagawa iyan ninuman.
[4]Huwag na huwag mo ipagsasabi kahit kanino! {W Nanyang 11.9}
[5][a] Ngunit walang sinuman sa mga kawani ang nagsalita. {W Angela 3.20}
[6]At ang kaligayahang iyon ay 'di kailanman maibibigay ng sinumang anak. {W Suyuan 5.12}
[7]Naitanim ni Ina sa puso ko ang pagpapahinuhod sa sinumang nakatatanda sa akin. {W Daluyong 15.20}
[8]Pagtitinda ng kung anu-anong pagkain sa mga kababayang manggagawa na umuupa rin ng bahay sa Abu Sherif. {W Rosas 4.19}

• 8-4.4 Panghalip na ANG

Magkatulad sa iba't ibang pariralang makangalang hinahalinhan ng panghalip ay may iba't ibang anyo ang panghalip na panao, pamatlig at pananong: Tinatawag itong panghalip na ANG, AY, NG at SA.

Ginagamit para sa panaguri at paniyak ang anyong magkapareho maliban sa kataliwasang ikạw - ka ◊; dahil dito ito'y tinatawag na panghalip na ANG-AY o panghalip na ANG. Ito ang mga anyong batayan, walang tanging tanda ang susi nito. Tingnan sa talahanayang {8-5} ang mga anyo.

Ginagamit ang panghalip na pamatlig na ANG upang buuin ang yaring pangmaramihang may mga. Sa pamamagitan ng panandang ng at sa ang pagbuo ng pariralang pantuwid at pandako nito [1] {11-2 (2)}.

 
[1]Hindi siya hihingi ng tulong sa mga ito, naisaloob niya. {W Unawa 3.8}

Walang anyong ANG ang panghalip na pananong, panghalip na AY ito {12-2.1}.

• 8-4.5 Panghalip na NG

(1) May tanging anyo ang panghalip kung ginagamit sa pariralang pantuwid. Tinatawag na panghalip na NG ang mga ito (susi {TW.H..}), inilalarawan ito sa talahanayang {8-5}.

Panghalip na NG
ko ◊ moniyạ
natin   namin ninyọnilạ
nito ◊ niyạn niyọn

Walang paggamit ng panandang ng kung panghalip na NG ang ginagamit [1-3]. Maaaring sabihin na pampalaanyuang pinagsasama ang panandang ng at ang anyong batayan ng panghalip. Walo sa sampung anyo ang may unang tunog na n na hindi nanggagaling mula sa anyong batayan.

Gaya ng ibang pariralang pantuwid ay nagagamit na kaganapan [1] at panuring ang panghalip na NG [2], mayroon itong gawing makahuli. Kaya nitong buuin ang panggitagang pantuwid [3].

 
[1]Itinutok niya ang mga mata sa estero. {W Anak ng Lupa 3.7}
[2] Nakaimbak sa tabi nito ang mga kahoy na panggatong. {W Nanyang 6.2}
[3]Ayon sa iniwan nitong sulat, maghahanap ng trabaho sa Maynila. {W Pang-unawa 3.1}
[4]Sa halip ng ako. (Kataliwasan ang yaring ito.)

(2) Dito binabanggit ang panghalip na ibayong kitạ ◊ {HT/21I} na ginagamit sa halip na ko ka [5]. Humahalili ito sa dalawang panghalip sa isahan, sa pantuwid at sa paniyak. Ito'y nasa halip ng dalawang parirala o dalawang hutaga ng panggitaga.

 
[5]At kapag nakalabas na ako, at saka kita hahatakin palabas. {W Aesop 3.1.2} (Hinahalinhan ang pantuwid na ko (hahatakin ko) at ang paniyak na ka.)

• 8-4.6 Panghalip na SA

(1) Tanging anyo ang panghalip na tinatawag na panghalip na SA. Itinatala ito sa talahanayang {8-5}. Salitang pangnilalaman ang panghalip na SA.

Panghalip na SA
akin ◊ iyọkanyạ
atin   amin inyọkanilạ
dito ◊ diyạn doọn

(2) Ginagamit ang panghalip na panaong SA (susi {HT/K}) bilang pariralang pangnilalaman ng pariralang pandakong may panandang sa (susi {P-K=P-N(HT/K)}). Ganito ang pagbuo ng pandako bilang kaganapan ng pandiwa [1], bilang panuring sa pangngalan [2] at sa loob ng pariralang pang-ukol [3]; saka ang pandakong malaya [4] at ang pandako bilang panaguri [5].

 
[1]Hindi ko agad ibinigay sa kanya ang inihanda kong tirang kanin at ulam. {W Angela 3.8}
[2]"Ikaw ba," baling niya sa akin, "maharot ba ang tingin mo sa akin?" {W Estranghera 3.3}
[3]Nakatatawa pa rin, dahil ang ganitong mga bagay ay hindi na bago para sa akin. {W Madaling Araw 3.2}
[4]Sa akin lang, 'yong nakakakilos ako nang walang masyadong inaalala. {W Estranghera 3.7}
[5]Sa kanya ang aking noo at mga mata. {W Uhaw 3.2}

(3) Ginagamit ang panghalip na panaong SA bilang pang-uri (susi {U//HT/K}). Sa kaugnayang paari {8-4.7}, iniuunang pang-uring may pang-angkop ang panghalip na panaong SA; panlapag ang yaring ito [6]. Maaari nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang panghalip bilang pang-uri [7]. Sa [8], kaganapan ng pandiwang magịng ◊ (panlapag na walang pang-angkop) ang panghalip na SA. Kataliwasan ang yaring may inihuhuling panghalip (ganạn ◊ sa [9]).

 
[6]Isang hapon, hindi umuwi sa kanilang bahay si Nanay Carmen. {W Angela 3.5}
[7]Kanya akong asawa.
[8] Tinanggap ko na ang katotohanang hinding-hindi ka magiging akin. {W Madaling Araw 3.6}
[9] Sa ganang akin maaari siyang umalis.

(4) Panaguri ang "tumpak" na panghalip na panaong SA sa [10].

 
[10]"Akin 'to," sabi ni Ed. {W Bulaklak 8.28} (Pariralang makangalan ang panaguri.)

(5) Katulad ng panghalip na panaong SA ang gawi ng panghalip na pananong na SA na kanino [11-13].

 
[11]Sa kanino dapat ibigay ang bulaklak? (Kaganapan ng pandiwa ang pandakong may kanino.)
[12][a] Kanino ang lapis ito? (Panaguri ang panghalip na kanino.)
 [b] Sa kanino ang lapis ito? (Pandakong may kanino ang panaguri.)
[13]Kaninong lapis ito? (Panuring sa loob ng panaguri.)

(6) Pariralang pandako ang panghalip na pamatlig na SA kahit wala itong pananda (susi {TK.HP}); gaya ng panghalip na NG {8-4.5}). Karaniwan itong may tungkuling panlunan [14] (at dahil dito malimit na nabibilang sa pang-abay); nagagamit ding kaganapang di-panlunan ng pandiwa [15]. Ganito rin ang gawi ng panghalip na pananong na SA na saạn [16] (susi {TK.HN}).

 
[14]Ito na ang langit ko, Ka Lino! Dito na 'ko malilibing. {W Daluyong 15.08}
[15]Masayang sumalubong sa kanila si Belle. Iniabot dito |kay Belle| ng lalaki ang mga sariwang prutas. {W Karla 5.205} (Tagatanggap ang kaganapang dito.)
[16]Saan ko kaya sila matatagpuan, pare? {W Angela 3.18} (Pariralang pandakong malaya.)

(7) Sinauna ang paggamit ng panghalip na panaong SA kasama ang nasa. Hindi ginagamit ang panghalip na pamatlig na SA kasama ng nasa.

• 8-4.7 Kaugnayang paari sa pamamagitan ng panghalip

(1) Ginagamit ang panghalip na panaong SA at NG upang ipahayag ang kaugnayang paari bilang panuring. Walang tanging "panghalip na paari" ang wikang Filipino. Iniuuna sa salitang kaugnay ang panghalip na SA [1]; gaya ng pang-uring makaturing mayroon itong pang-angkop; panlapag ang yaring ito. Makahuli ang panghalip na NG. Ito'y nasa likod ng salitang kaugnay o bumubuo ng panggitagang pantuwid [2 3].

Sa pananalitang pang-araw-araw, mas malimit na ginagamit ang panghalip na NG. Sa pananalitang mataas at nakasulat, minamabuti ang iniuunang anyong SA.

 
[1]Wala kaming dala maliban sa aming mga damit. {W Pagbabalik 3.3}
[2]Ipinatong ni Dr. Santos ang isang kamay niya sa balikat ko. {W Dayuhan 3.17}
[3]Ang una niyang nobelang tumalakay sa sistema. {W Daluyong 2.7}

(2) Hindi maaaring itanong ang pariralang pantuwid {12-4.3}; pati ang panghalip na NG. Upang itanong ang kaugnayang paari ay ginagamit ang pananong na SA na kanino [4a]. Maaaring panghalip na SA o NG ang sagot [4b-d].

Ginagamit din ang anyong NG ng panghalip na pamatlig upang ipahayag ang kaugnayang paari [5 6].

 
[4][a] Kaninong baso ito? [b] Akin. [c] Aking baso. [d] Baso ko.
[5]Halos matabingan ang malalaking mga mata nito ng malalago niyang kilay. {W Pagbabalik 3.2}
[6]Nilalaro ng leon ang buntot niyon.

(3) Makauri ang paggamit ng ilang panghalip na panao (anyong SA, maaaring pag-uulit ng ugat) upang magpahayag ng kaugnayang pasarili [7 8].

 
[7]Hinahayaan nila ang kani-kanilang mga anak na tuklasin ang sarili. {W Estranghera 3.6}
[8]Ang bawat umuupa'y may kanya-kanyang lutuan. {W Anak ng Lupa 3.4}

• 8-5 Talahanayan ng panghalip at pantukoy

  PaniyakPanaguriPantuwidPandako
Pananda {11-2}angayngsa
Pantukoy
{8-6.2}		  Mang mga{ay} mgang mga sa mga
TaoIsi
ang .. si		 {ay} si
{ay} .. si		ni
ng .. si		 kay
sa .. si
Msinạ
ang .. sinạ		 {ay} sinạ
{ay} .. sinạ		ninạ
ng .. sinạ		 kinạ
sa .. sinạ
Panghalip
na panao
{8-4.1}		1I akọ {ay} akọko{sa} akin
2Ika ikạw {ay} ikạwmo{sa} iyọ
21I Ikitạ
3Isiyạ {ay} siyạniyạ{sa} kanyạ
12katạ {ay} katạnitạ{sa} kanitạ
1Mtayo {ay} tayonatin {sa} atin
1Mkamị {ay} kamịnamin{sa} amin
2Mkayọ {ay} kayọninyọ {sa} inyọ
3Msilạ {ay} silạnilạ {sa} kanilạ
Panghalip
na pamatlig
{8-4.2}		 1- itọ {ay} itọ nito dito
Mang mga itọ {ay} mga itọng mga itọsa mga itọ
2- iyạn {ay} iyạn niyạn diyạn
Mang mga iyạn {ay} mga iyạnng mga iyạn sa mga iyạn
3- iyọn
yaọn		 {ay} iyọn
{ay} yaọn		niyọn
niyaọn		doọn
Mang mga iyọn {ay} mga iyọnng mga iyọn sa mga iyọn
Panghalip
na pananong
{12-2.1}		Tao----sino nino {sa} kanino
Msinu-sino ninu-nino {sa} kani-kanino
Bagay-anọ --- saạn
Manụ-anọ saạn-saạn

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_N.html

• 8-6 Ubod ng pariralang makangalan

• 8-6.1 Panghalip bilang salitang-ubod

Malimit, kaisa-isang bahagi ng pariralang makangalan ang panghalip [1]. Ginagamit din ang anyong pangmaramihan ng panghalip na pamatlig [2]. Pati binubuo ang pariralang may pang-uri [3] o pangngalan [4 5] sa tabi ng panghalip. May pang-angkop ang yaring ito, ito'y panlapag na makaturing.

 
[1]Miss Isha, hindi ko na kayo puwedeng abalahin pa. {W Nanyang 13.3}
[2]Sa gabi umano'y bumababa ang mga ito mula sa bundok. {W Nanyang 22.7}
[3]Hindi mo ba alam na sa kapag magkakasama tayong apat tuwing Pasko. {W Madaling Araw 3.6}
[4]Gayong silang lahat ay naangkin ng pagka-Kastila. {W Salazar 1996 2.1.7}
[5]Tayong mga Pilipino ay may mahabang kasaysayan. {W Katesismo 3.31}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang makangalan.

• 8-6.2 Mga pantukoy (si, sina at mga)

(1) Tinatawag na pantukoy (susi {Y}) ang mga salitang palaging kasama ng pangngalan. Sa wikang Filipino, ginagamit ang pantukoy sa kalagayang tangi lamang, hindi ito kasamang pangkaraniwan ng pangngalan. May dalawang uri ng pantukoy; untaga ang si/sinạ at mga. Nabibilang namin ito sa kataga. Itinatala ang mga anyo ng pantukoy sa talahanayang {8-5}.

(2) Ginagamit ang pantukoy na si/sinạ ◊ (susi {Y/Ta}) sa harap ng ngalan ng tao kung hindi siya kinakausap. Sa isahan ay ginagamit ang pantukoy na si, sa karamihan sinạ [1b 1a].

Dahil palaging tiyak ang taong may pantukoy na si/sinạ ay kinakaltas ang panandang ang kung paniyak ang pangngalang may si/sinạ [1 2a] {*} {2-4.1 (2)}. Sa pantuwid at pandako pinagsasama ang ng o sa at ang si/sinạ; ni/ninạ at kay/kinạ ang pagsasama [3]. Kung may panuring sa pagitan ng pananda at pantukoy ay walang pagkaltas at walang pagpapasama ng pananda at pantukoy [4 5]. Sa panaguri at panlapag ginagamit ang si/sinạ sa pagitan ng pananda at pangngalan [2b 6 7].

{*} {Θ} Kinaltas ang panandang ang, hindi hinahalinhan ng pantukoy na si. Hindi nagiging pananda ang pantukoy na si.

 
[1][a b] Magmula noon, basta't namimili sa bayan sina Ang Taoke at Tan Sua, dumarating si Isha. {W Nanyang 11.7}
[2][a b] Umiibig si Fely sa kuya kong si A Chuan. {W Nanyang 22.1}
[3]Lumipat ako sa bahay nina Ponso kung saan nakatira si Nene. {W Ulan 20.10}
[4]Ang iyaking si Roxanna at ang tomboy na si Gretchen. { LIW 10 Abril 2006 p. 9}
[5]Anak ng namatay na si Nimfa. {W Suyuan 5.1}
[6]Ang ikalawang Leonor sa buhay ni Dr. Jose P. Rizal ay si Leonor Rivera. {W Pag-ibig ni Rizal 3.6}
[7]Kapatid niyang si Diana. {W Suyuan 5.2} {8-7.4}
[8][a] Si Bathala, ni Bathala. [b] Ang Diyos, ng Diyos. (Tao ang bathala, samantalang hindi tao ang diyos na kristyano.)

(3) Pantukoy na naghuhudayat ng maramihan ang mga ([mʌ'ŋʌ], susi {Y/M}, {8-3.2}). Ginagamit ito kasama ang pangngalan, pandiwaring makangalan at pang-uring nagagamit na pangngalan. Untaga ito [9], ngunit hindi ito palaging kagyat nasa harap ng pangngalan [10] {8-7.1 (2)}). Maaaring gamitin ang mga kasama ng panghalip na pamatlig [11] {8-4.2 (3)}.

 
[9]Bago umalis ang mga kapatid ko na kasama ng aking mga bayaw. {W Dayuhan 3.10}
[10]Kung saan mayaman ako sa mga masasayang alaala ng aking kabataan. {W Pagbabalik 3.1}
[11]Hindi mo na kailangang bilangin ang mga iyan. {W Samadhi 4.3}

(4) Dapat ibukod sa pantukoy na pangmaramihang mga ang paggamit ng mga bilang pang-abay na untaga upang ipahayag ang 'di-wasto, di-husto' (mga alas tres) {9-4.2 (2)}.

• 8-7 Panlapag bilang panuring sa pariralang makangalan

• 8-7.1 Pang-uri, pati pamilang

(1) Malimit na iniuuna sa salitang-ubod ng pariralang makangalan ang pang-uring makaturing [1], maaari ding ihuli [2 3]. May pang-angkop ang pang-uring makaturing, palagi itong panlapag. Maaaring gamitin ang pandiwari bilang panuring, gaya ng pang-uri ang gawi nito [4a 4b] {6-6.4.1}. Maaaring panuring sa pangngalan ang pang-uring pananong [5] {12-2.2}. Pati ang panghalip na SA para sa kaugnayang paari [6] {8-4.7}.

 
[1]Sa malaking salamin ng lumang aparador. {W Mumo 3.3}
[2]Ang uhaw na dulot ng mainit na sinapupunan ng lungsod ay bahagyang nabawasan. {W Anak ng Lupa 3.3}
[3]Magugunita ko ang sinabi ng dalawa kong kapatid na babae. {W Dayuhan 3.8} (Pang-uri ang babae.)
[4][a b] Nasa harap ng naturang simbahan ang pinagtatrabahuhan kong restoran bilang katiwala. {W Angela 3.1}
[5]Ilang Filipino ba talaga ang nagkakaroon ng pagkakataong magtrabaho sa ibang bansa? {W Almario 2007 3.6}
[6] Parehong may tama ang kanilang mga mukha. {W Bulaklak 8.31}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uri (pandiwari) na tumuturing.

(2) Karaniwan, nasa harap ng pantukoy na mga ang pang-uri [7 8] at ang panghalip na SA [9]. Maaari ding nasa pagitan ng mga at pangngalan ang pang-uri [10 11].

 
[7]Malalim ang talukap ng maamong mga mata at matangos ang ilong. {W Samadhi 4.2}
[8]Halos matabingan ang malalaking mga mata nito ng malalago niyang kilay. {W Pagbabalik 3.2}
[9]Marahil, kagaya ni Nieva, nadala lang ako sa impluwensiya ng aking mga barkada. {W Estranghera 3.9}
[10]Isang buwig ng mga makintab na bunga ng puno. {W Samadhi 4.2}
[11]Ang mga masusuyo mong paghalik sa aking buhok. {W Madaling Araw 3.9} (Panggitagang pantuwid ang mong {11-6.4 (2)}.)
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uring tumuturing.

(3) Iniuuna ang pamilang kung panuring sa pangngalan [12]. Karaniwang inilalagay ang pamilang sa harap ng iba pang pang-uri [13]. Kung panghalip na panao ang salitangg-ubod ng pariralang makangalan ay inihuhuli sa panghalip ang pamilang bilang panuring [14].

 
[12]Sinukat niya ang kasalubong. Mga dalawang dipa ang layo. {W Bulaklak 8.27} (Pang-abay ang mga, hindi pantukoy {9-4.2 (2)}.)
[13]Maglalaro uli kami sa malaking bahay na may dalawang malaking bintana. {W Mumo 3.3}
[14]Hindi mo ba alam na sa kapag magkakasama tayong apat tuwing Pasko? {W Madaling Araw 3.6}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uri (pamilang) na tumuturing.

Maaaring kaltasin ang pang-angkop sa harap ng pangngalang katao (tao ◊) [15a|b], ngunit hindi sa harap ng tao [15c|d].

 
[15][a] Lima katao. [b] Limang katao. [c] Limang tao. [d] Lima tao.

• 8-7.2 Pamilang na isa

(1) Pansemantikang inilalarawan ng pamilang na isạ ◊ ang isahan [1], kasalungat ng ilạn, marami (dalasan ng isạ {8A-721}). Gaya ng ibang pamilang, katiyakan ng pangngalang itinuturing ang inihuhudyat ng isạ. Madalas na panuring na nasa pariralang makangalang pang-umpog ang isạ [2].

(2) Ginagamit din ang isạ upang ilarawan ang tiyak na tao o bagay, ngunit hindi pa ipinakilala [3 4]. Malimit na "iniaangkop" ang paggamit ng isạ sa "pantukoy na di-tiyak" ('indefinite article') ng wikang pang-Europa ('un - una - unos - unas' sa Espanyol), Wala itong katumbas sa wikang Filipino {2A-301 (2)}, kung kaya ginagamit ito nang kadalasan sa pananalitang kanluranin [5] {13-5.1}.

 
[1]May asawa at dalawang anak – isang lalaki at babae. {W Arrivederci 3.3} (Walang paggamit ng isa sa harap ng asawa !)
[2]"…," malungkot na ipinagtapat sa akin ni Fernando isang araw nang muli niya akong dalawin. {W Angela 3.21}
[3] Natanaw ni Juan ang isang magandang dilag na roon nanggaling ang napakabangong amoy. { LIW 26 Nob 2007 Juan Tamad}
[4]Sa isang kaliwang kalye, pito nang pito ang matabang pulis. {W Anak ng Lupa 3.5} ('Sa isa sa mga kalye'. Walang paggamit ng isa bilang panuring sa pulis kahit tiyak ito at hindi ipinakilala.)
[5][a b] Ang isang republika ay isang estado. {Tagalog na Wikipedia Republika}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uring tumuturing na isạ.

• 8-7.3 Panghalip na pamatlig bilang panuring

Maaaring gamitin ang anyong ANG ng panghalip na pamatlig bilang panuring sa pangngalan. Gaya ng pang-uri ang gawi nito [1] (susi {U//HP/1} hanggang {U//HP/3}). Iniiwasan ang pagsasalubong na kagyat ng mga itong o itong mga. Sa halip nito, inihuhuli ang panghalip na pamatlig [2].

Sa mataas na pananalitang pang-araw-araw at sa pananalitang nakasulat, ipinagbabawal na sumunod sa panandang ang, ng at sa ang panghalip na pamatlig na iniuuna. Kung ganito, dapat gamitin ang anyong inihuhuli [3 4]. Sa pananalitang pang-araw-araw, kinakaltas ang panandang ang sa harap ng panghalip na pamatling na makaturing [5], lalo na sa harap ng yung [6] {8-4.2 (4)}.

 
[1]Itong huling tungkulin ay nagagampanan sa Alemanya. {W Salazar 1.3.14}
[2]Pilit ko mang ipaunawa sa kanya na ang mga bagay na ito. {W Material Girl 3.6}
[3]Ngayon, sa araw na ito. {W Aquino 2010 3.7}
[4]Ngayo'y pareho na tayong bilanggo ng balon na ito, {W Aesop 3.1.2}
[5]At mababasa niya iyong nakasulat sa bangkang-papel? {W Daluyong 3.14}
[6]Hintayin n'yo naman hong matapos 'yung bata. {W Piso 3.3}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Panghalip na pamatlig na tumuturing.

• 8-7.4 Pangngalan bilang panlapag

(1) Pangngalan ang maaaring tumuring sa pariralang makangalan. Karaniwan, pantuwid o pandako ang panuring, pati maaaring buuin ang panlapag. Sa dalawang kalagayan, mabisa ang paraan ng pagsasanga sa kanan; sumusunod sa salitang-ubod (salitang batayan) ang pangngalang nagtuturing (salitang nagtuturing) [1-6].

Gaya ng sa pang-uri, may pang-angkop ang yaring ito [1-4], ngunit maaaring kaltasin ang anyong na ng pang-angkop [5 6]. Sa [4] tumuturing ang panlapag sa panghalip na panao. Pangkawikaan ang yaring may halịp sa [7].

 
[1]Kung may parokyanong bibili ng isang sakong bigas. {W Nanyang 11.7}
[2]Maraming salamat, kaibigang Pocoy. {W Samadhi 4.5}
[3]Nagunita niya ang kanyang ama at ang kanyang kapatid na si Ligaya. {W Anak ng Lupa 3.7}
[4]Tayong mga Pilipino ay mapagpahalaga sa salu-salu o kainan. {W Katesismo 3.34}
[5]Si Isha ay may nakataling lasong hugis paruparo sa buhok. {W Nanyang 13.22}
[6]Nag-iisang pumanhik sa bundok Duhat simula pa kaninang tanghali si Samadhi. {W Samadhi 4.1} (Tingnan din sa {8-8.1 [3]}.)
[7][a] Sa halip ◊ na ako. [b] Sa halip na kapatid ko. {4-3.2}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing (salitang batayan). May salungguhit = Pangngalan (sa [6a] panghalip na panaong ANG) na tumuturing.

(2) Maaaring ituring sa yaring gaya ng [8] ang pariralang makangalan (panuring tumitiyak; hindi ito panlapag!).

 
[8]Tatlong magkakaibigan, isang pare, isang manggagamot at isang sundalo.

• 8-7.5 Pang-abay bilang panuring

Hindi bumabagay nang mabuti sa pangngalan ang karamihan sa pang-abay na pangnilalaman; may ilang kalagayan lamang kung saan maaari itong tumuring [1].

 
[1]Hindi ko na kayang sakyan ang kahon ng kanyang kaligayahang ngayong madaling araw. {W Madaling Araw 3.10} (Ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop ang pang-abay na ngayon, kung kaya panlapag ito.) {9A-511 Σ}

• 8-7.6 Pariralang pang-ukol bilang panlapag

(1) Maaaring tumuring sa pariralang makangalan ang pariralang pang-ukol na may nasa [1] at ang pariralang pangkaroon [2]. May pang-angkop ang panuring ito; panlapag ang mga ito.

 
[1]Narito ako dahil dito raw matatagpuan ang kayamanang nasa dulong arko ng bahaghari. {W Samadhi 4.2}
[2]Nakita niya ang mga batang may tulak-tulak na maliit na kariton sa harap ng isang palengke. {W Anak ng Lupa 3.3}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pariralang pang-ukol na nagtuturing.

(2) May pariralang pang-ukol ng pulutong na tungkol na pampalaugnayan at pansemantikang pinag-ugnay sa pariralang makangalan. Inihuhuli ito sa pangngalan at mayroon itong pang-angkop [3]. Ginagamit ang yaring may pang-angkop upang ihundyat na nakapalapit ang panuring sa pangngalan {10-2 (2)}.

 
[3]Isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1}
Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pariralang pang-ukol na nagtuturing.

• 8-8 Pantuwid at pandako sa pariralang makangalan

• 8-8.1 Pantuwid sa pariralang makangalan

Sa karamihan, ipinapahayag ng pariralang pantuwid na tumuturing sa pariralang pangngalan ang kaugnayang paari [1 2]. Ginagamit ang iba pang pulutong ng pantuwid upang ilarawang mas wasto ang pangngalang pang-itaas [3 4] ('panuring na tumitiyak'). Kasama ng panghalip na panaong pangmaramihan, maaaring gamitin ang pantuwid upang ilarawang mas wasto ang mga taong sumasali [5].

 
[1]Ngunit nanlalambot ang mga tuhod ng batang babae sa labis na takot. {W Nanyang 22.9}
[2]Nasa katutubong baybayin ng mga ninuno natin ang ikalawa. {W Dasal 3.7}
[3]Lalawigan ng Batangas. (Tingnan din sa {8-7.4 [6]}.)
[4]Halimbawa nito ang kaiga-igayang paggamit. {W Javier 3.5}
[5]Tuwang-tuwa kami ni Papa, dahil maraming taon na tayong hindi nagkikita. {W Nanyang 21.16}
Higit na maitim ang limbag = Ngalang itinuturing. May salungguhit = Pantuwid na tumuturing.

• 8-8.2 Pandako sa pariralang makangalan

Malimit ay kaganapan ng pandiwa o pariralang malaya ang pariralang pandako. Sa tabi nito, maaaring makaturing sa pariralang makangalan ang pandako [1 2]. Sa maraming kalagayan, magkatulad ang tungkuling pansemantika ng pandakong makaturing at ng pandako bilang kaganapan ng pandiwa [3a|b].

 
[1]Pagtitinda ng kung anu-anong pagkain sa mga kababayang manggagawa. {W Rosas 4.19}.
[2]Isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1} (Nagagamit na pangngalan ang pamilang na isa.) {13A-4321 Σ [2]}
[3][a] Tumutulong ako sa kanya. [b] Tulong sa kanya.
[4]Nang makaraan ang ilang araw, ang puno ng unggoy ay namatay, yamang ang sa pagong ay tumubo hanggang sa magbunga. {W Unggoy} {3-4 (3)}
Higit na maitim ang limbag = Ngalang itinuturing. May salungguhit = Pandakong tumuturing.

• 8-9 Θ Pariralang makangalan

Sa Patakaran, pariralang pangnilalaman ang pariralang makangalan; itinatampok ito nang sumusunod.

 Paggamit ng
pariralang makangalan		 Mga bahagi ng
pariralang makangalan
[1]Paniyak {2-4.1}
[2]Panaguri {2-4.2}
[3]Pantuwid {3-2.1}
[4]Pandako {4-3.1}
[5]Panlapag (kaganapan ng pandiwa) {6-2.3}
[6]Panlapag (panuring sa pariralang makangalan) {8-7.4}
[7]Pang-umpog (pariralang makangalang pang-umpog) {5-3.1}
[8]Salitang-ubod na pangngalan
[9]Salitang-ubod na panghalip {8-6.1}
[10]Pantukoy {8-6.2}
[11]Panlapag bilang panuring:
    Pang-uri {8-7.1}
    Panghalip na pamatlig {8-7.3}
    Pangngalan {8-7.4}
    Pang-abay {8-7.5}
    Pariralang pang-ukol {8-7.6}
[12]Pantuwid bilang panuring {8-8.1}
[13]Pandako bilang panuring {8-8.2}
    

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_N_2.html

9 Mga Pang-uri at mga Pang-abay   (•• 9, •• Pang-uri)

• 9-1 Pambungad

(1) Karaniwang isinasaad ng pang-uri ang ngalan at ng pang-abay ang pandiwa {*}. Maaaring magamit na pang-abay ang karamihan sa pang-uri. Salitang pangnilalaman ang lahat ng pang-uri at isang malaking karamihan sa pang-abay.

{*} Sumusunod kami sa nakaugaliang pag-uuri sa pang-uri at pang-abay. Marahil mas nababagay sa wikang Filipino na ibinubukod ang uri ng pang-uri at pang-abay na pangnilalaman sa uri ng pang-abay na kataga.

(2) Di-maliwanag ang katuturan ng pang-uri (susi {U}). Gayunman may katangiang magkakasama ang ilang pulutong ng pang-uri, kahit hindi lahat ng pang-uri. Pansemantikang maaaring ibukod sa ibang bahagi ng panalita ang pang-uri dahil sa kaantasan. Malaking pulutong ang pang-uring may unlaping ma- na may tanging anyong pangmaramihan (maliit na paradigma).

Ang pariralang pang-uri ang pariralang pangnilalamang may pang-uri bilang salitang-ubod. Kalimitan, pang-uri lamang ang pariralang pang-uri. Pariralang pangnilalaman ng panaguri o paniyak ang pariralang pang-uri. Pati nagagamit itong panuring sa loob ng pariralang makangalan (panlapag). Ilang pang-uri ang tumutupad lamang ng isa sa dalawang tungkulin.

Pang-uri ang karamihan sa pamilang.

(3) Kahirapang saligan ang pagbubukod ng pang-uri sa pangngalan. Pansemantikang naglalarawan ng katangian ang pang-uri. Maaaring maging pangngalan ang pang-uri bilang tawag sa isang pulutong ng tao o bagay na may katangiang ito. Sa pagtanggi, ginagamit ang hindị kung pang-uri, samantala karaniwan ang walạ kung pangngalan.

Magkatulad ang palaugnayan ng pang-uring makaturing at anyong pandiwang makauri (pandiwari), maaaring ibukod ang dalawa dahil sa palaanyuan.

(4) Di-magkauring bahagi ng panalita ang pang-abay sa wikang Filipino. Sa tabi ng salitang pangnilalaman, may kataga (hutaga at untaga). Pati maaaring magamit na pang-abay ang halos lahat ng pang-uri.

Alinsunod sa katawagang 'pang-abay', "umaabay" ito sa ibang parirala. Ibig sabihin, panuring sa ibang parirala ang pang-abay. Maaari ding malaya sa pangungusap ang pariralang pang-abay. Hinggil sa tungkuling pansemantika, nauuri ang pang-abay sa pang-abay na pampanahon, pansanhi at pamaraan {**}. Mayroon ding pang-abay na pananong {12-2.3}.

{**} Walang pang-abay na panlunan ang nakita namin. Pang-uring nagagamit na pang-abay ang salita gaya ng pataạs ◊. Hindi pang-abay ang salitang dito, diyạn at doọn ◊; anyong SA ng panghalip na pamatlig. Panghalip na panaklaw ang saanmạn (sa ◊).

(5) Maaaring iugnay sa pariralang makangalan bilang panuring ang halos lahat ng pang-uri. Walang katangiang ganito ang pang-abay. Dito maaaring ibukod ang pang-uri sa pang-abay. Kasalungat ng pang-uri, madalang lamang ang paggamit ng pang-abay bilang panaguri.

• 9-2 Mga pang-uri

• 9-2.1 Pang-uring walang panlapi

(1) Pangngalan ang karamihan sa salitang-ugat sa wikang Filipino. Bukod dito, may ilang salitang-ugat na pang-uri [1]. Magkapareho sa salitang-ugat na makangalan ang isa pang pangkat ng pang-uri [2] {9A-211} o hinango ang pang-uri sa pamamagitan ng pagpalit ng diin [3 4]. Sa ganitong mga kalagayan, may diin ang huling pantig ng pang-uri samantalang nasa pantig mula sa huli ang diin ng pangngalan. Mayroon ding pang-uring may pag-uulit ng ugat-salita [5].

Pangngalan {N}Pang-uri {U}
[1]  bago ◊
[2]tama tama
[3]buhay ◊ buhạy
[4]sanay sanạy ◊
[5]tuwạ ◊ tuwạng-tuwạ

• 9-2.2 Pang-uring may panlapi

Maraming panlapi ang wikang Filipino upang bumuo ng pang-uri. Ginagamit din ang karamihan sa panlaping ito upang bumuo ng pangngalan, pang-abay at pandiwa.

Panlapi ng pang-uri
-an (3) ◊ -in (3) ◊ di- (2) ◊
ka- (2 3 4) ◊ kaka- (ka- (12) ◊) ma- (5) ◊
ma-&- (ma- (6) ◊) ma--in (ma- (10) ◊) magka- (mag- (8) ◊)
maka- (2 3) ◊ makaka- (maka- (9) ◊) mala- (1 2) ◊
mapag- (2) ◊ mapagpa- (mapag- (6) ◊) mapạng- (ma- (12) ◊)
may- naka- (2) ◊ naka-&- (naka- (3) ◊)
pa- (7) ◊ pala- (1) ◊ pampa- (pang- (9) ◊)
pang- (2) ◊ pang--in (pang- (8) ◊)
Panlapi ng pamilang → {9-2.8}

• 9-2.2.1 Pang-uring ma-

(1) Ginagamit ang unlaping ma- upang bumuo ng pandiwa at pang-uri {7A-111}. May anyong pangmaramihan ang lahat ng pang-uri na ma-, binubuo ito sa pamamagitan ng pag-uulit ng pantig [1b 2b] (susi {U/M}). Kahit maliit, paradigma ito. Di-dinidiinan ang pantig na inuulit ng pang-uring pangmaramihan. Karaniwan itong nagagamit na panuring [1b]; maaari pati ang panaguri [2b]. Mayroon ding anyong ganito ang pang-uring ma--in [3]. Sa pagbuo ng pasukdol sa pamamagitan ng napaka- ay kinakaltas ang unlaping ma- [4], ngunit hindi sa pasukdol na may pinaka- [5].

 
[1][a] Mga bulaklak na maganda. [b] Bulaklak na magaganda.
[2][a] Maganda ang mga bulaklak. [b] Magaganda ang bulaklak.
Iba pang mga halimbawa → {9A-2211}
[3]Masusunurin ang mag-aaral ko.
[4]Ang pangarap at hinaharap ng napakaraming anak ng mga magsasaka. {W Almario 2007 3.8}
[5]Siya ang may pinakamalawak na sakop na bukirin sa aming lugar. {W Pagbabalik 3.12}

(2) May ilang angkang-salitang may pang-uri walang panlapi at sa tabi nito may pang-uring ma- (halimbawa: itịm - maitịm, payapa - mapayapa).

• 9-2.2.2 Pang-uring pa-

Sa pamamagitan ng unlaping pa-, pang-uri ang hinahango [1a]. Maaaring magamit na pang-abay ang pang-uring pa- [1b]. May pang-uring pa- na may diin sa huling pantig kahit idinidiin sa ikalawang pantig mula sa huli ang ugat-salita [2]. May tumpak na pang-abay na pa- na hindi ginagamit na pang-uri [3].

 
[1]pauwị [a] Pauwi na kami nang masalubong namin si Tiya at ang asawa nito. {W Tiya Margie 3.6} {U}
 [b] Pauwi, nilingon ko si Ate Rowena sa malaking bintana. {W Mumo 3.3} {A//U}
[2][a] silangan - pasilangạn. [b] ayon - paayọn{U}
[3]palagi Ikaw ang palagi kong hinihiling. {W Madaling Araw 3.6}{A}

Pang-uring pa-
paakyạt ◊ palipat-lipat ◊ papuntạ ◊ pataas ◊ paunạ ◊
pauwị ◊ paulit-ulit

• 9-2.3 Pang-uring hango sa panghalip na pamatlig

Pang-uri ang hinahango sa panghalip na pamatlig; mayroon din itong tatlong layo [1 2] (susi {U/HP/1} hanggang {U/HP/3}). Maaari itong magamit na panuring [5 6] o pang-abay [7]. Hindi pang-uri ang anyong [3 4], subalit anyong makadiwa {7A-113}. Nagagamit itong panaguri.

 Malapit sa
nagsasalita
Unang layo		 Malapit sa
kinakausap
Ikalawang layo		 Malayo
 
Ikatlong layo
[1]ganitọ ◊ ganyạn, ganiyạn ganoọn{U/HP}
[2].. gayọn ◊{U/HP}
[3]nanditọ, nandiritọ ◊nandiyạn, nandiriyạnnandoọn, nandoroọn{DT00}
[4]naritọ, nariritọ ◊nariyạn, naririyạnnaroọn, naroroọn{DT00}

 
[5]Hindi kahihiyan ang ganyang pagniniig at pagyayakapan? {W Nanyang 22.22}
[6]Isang ganito at isang ganiyan. (Kinaltas ang pangngalan.)
[7]Huwag ka ngang magsalita nang ganyan. {W Laruang Krus 3.3}

• 9-2.4 Pang-uring panaklaw

Maaaring mapasama ang pang-abay na man (pati mas madalang kahit) sa pang-uri na pananong {8-4.3.1}. Kinalabasan nito ang pang-uring panaklaw (susi {US}) [1]. Sa yaring gaya ng [2 3], makaturing na nagagamit ang panghalip na pananong {12-2.2 (3)}.

 
[1]Yong malaya kong magagawa ang alinmang gusto ko. {W Estranghera 3.4}
[2]Wala ni sinumang tao ang maaari kong malapitan. {W Damaso 4.3}
[3]Anumang wikang di-kapamilya ng mga wika natin. {W Almario 2007 3.4}

• 9-2.5 Iba pang mga pang-uri

Maaaring bumuo ng pang-uri sa pamamagitan ng pag-uulit ng ugat (halimbawa: sunụd-sunọd ◊). Kung ginagamit ang ugat-salita bilang pang-uri, pinapalakas ang kahulugan kung may pag-uulit ng ugat (halimbawa: ibạ ◊ - ibạ-ibạ, ibạng-ibạ und ibạ't ibạ).

Dalawang pangngalan o pang-uri ang maaaring itambal upang bumuo ng bagong pang-uri. Hinggil sa paggamit ng pang-angkop ay mabisa ang tuntunin ng pangngalang tambalan {8-2.2}. Halimbawa: kapụs-palad {U.N}.

Maaaring gamitin gaya ng pang-uri ang anyong ANG ng panghalip na pamatlig bilang panuring {8-7.3}.

• 9-2.6 Pang-uring nagagamit na pangngalan

Maaaring magamit na pangngalan ang pang-uri. Kung ganito ngalang pangkalahatan ang inilalarawan nito; kumakatawan sa katangiang palasak ng pulutong ang pang-uri. Sa wikang Filipino, walang tanging anyong pampalaanyuan ang pang-uring makangalan, dahil dito mahirap ang pagbubukod ng pang-uring tumpak at pang-uring makangalan. Tinatawag naming paggamit na makangalan ang mga kalagayan kung saan karaniwang hindi maaari ang yaring may pang-uri. Halimbawa ang paggamit ng pantukoy na pangmaramihang mga [1 2].

 
[1][a b] Para sa mga mabubuti ang langit sa kaitaasan at para sa masasama ang impiyerno sa ilalim ng lupa. {W Ambrosio 2006 1.2}
[2]Pamamahagi sa mga mahihirap ng kayamanang kanyang natagpuan sa dulo ng bahaghari. {W Samadhi 4.6}

• 9-2.7 Kaantasan ng pang-uri

Upang tuparin ang kaantasan ng pang-uri ay ginagamit ang iba't ibang kasangkapang pampalaugnayan at pampalaanyuan. Dapat ipalagay na tungkuling pansemantika ang mga anyo ng kaantasan na walang pamamaraan at walang paradigma. Dahil dito, yaring walang pang-uri ang maaari ding ibilang na bahagi ng kaantasan. Sumusunod kami sa pag-uuri nina { Aganan 1999 p. 44 ff.}.

 
(1) Hambingang magkatulad
[1]ka-Kapangalan ko ang nanay niya. {U?N/ka-}
[2]sing-Singtapang ni A. {U/sing-}
[3]kasing-Kasingkupad ng suso. {U/kasing-}
[4]ga-Gabahay.{U//N/ga-}
[5]gangga-Mga batong ganggaelepante. {U//N/gangga-}
[6]ga- ka-Galangit kataas. {U//N/ga- U/ka-}
[7]gaga-Gagabutil na buhangin. {U//N/gaga-}

(2) Hambingang palamang
[8]sa ◊, kay ◊Matulin siya kay Pedro. (Ginagamit lamang ang anyong itong walang kaysa kung walang pagkaunawang mali. Sa pangungusap na Mabait siya kaysa sa akin. kailangan ang kaysa dahil iba ang kahulugan ng pangungusap na Mabait siya sa akin.){P-K}
[9]kaysạ ◊ Mataas ang Mayon kaysa Taal. {10A-202}{O/kaysa P-O}
[10]kaysạ sa, kayMabait siya kaysa kay Pedro.{O/kaysa P-O}
[11]mas ◊ … sa, kay Mas maganda siya kay Rosa.{A/mas P-K}
[12]lalo ◊ … kaysạLalong mahaba ang gabi kaysa araw kung Disyembre.{A/lalo P-O}
[13]higịt ◊ … kaysạ Malungkot siya, higit na malungkot kaysa dati. {W Material Girl 3.10} {A/higit P-O}
[14]labis ◊ … kaysạ Labis na magaling kaysa kay Bert si Ana. {A/labis P-O}

(3) Hambingang pasahol
[15]di-gaanọ tulad Di-gaanong masarap ang santol tulad ng mangga.{A/di-gaano A/tulad}
[16]di-gasino tulad Di-gasinong kumain ako tulad ng kapatid ko. {A/di-gasino A/tulad}
[17]di-masyado Di-masyadong mahalaga.{A/di-masyado}
[18]di-lubhạ Di-lubhang mahalaga.{A/di-lubha}

(4) Katamtaman
[19]mẹdyo Medyo masama ang aking pakiramdam. {A/medyo}
[20]&&Mabuti-buti na ngayon ang kanyang kalagayan.{U/&&}

(5) Pasukdol
[21]{L}Matapang na matapang si Bert. {U L U}
[22]napaka-[a] Bakit, napakabigat ba ng problema mo sa iyong mga magulang? {W Estranghera 3.4}{U/napaka-}
  [b] "Napakahayop mo, Ed!" sumbat ni Ada. {W Bulaklak 8.32} {N?/napaka-}
[23]lubhạ Lubhang nakatutuwa.{A/lubha}
[24]pinaka-Pinakamalakas si D. sa lahat ng mga manggagawa.{U/pinaka-}
[25]pagka-&&-Pagkalakas-lakas. {N/pagka-&&}
[26]kayKay ganda ni Maria. {M?/kay}
[27]kay &&Kay bait-bait! {M?/kay}
[28]angAng ganda ni Maria! (Ipinipalagay naming pang-abay na untaga ang ANG na makaabay sa [28 29]. {9-4.2 (2)}){A/ang}
[29]ang &&Ang ganda-ganda! {A/ang N?/&&}
[30]ano[a] Anong laki! [b] Anong ganda ni Maria!{U//HN}
[31]ka-&&-anKalaki-lakihan ng mga bata. {N?/ka-&&-an}
[32]Gaya ng pasukdol ang ipinapahayag nang pansemantika ng iba pang salita at pariralang may totoọ o ubod.

Nagpapakita ang talahanayan na bumubuo ng marami sa mga anyong makaantas sa pamamagitan ng panlapi o pang-abay. Halos palaging humalili ang pang-abay na hiniram sa wikang Espanyol na mas [11] sa pang-abay na katutubong lalo, higịt at labis [12-14], ngunit nanatili ang palaugnayan nito. Isapantig ang mas at wala itong pang-angkop {5A-221 (4)}.

• 9-2.8 Mga pamilang

 
(1) Pamilang na patakaran
 [1]---Tayong dalawa na lamang ang aani sa ating pananim. {W Aesop 3.4.4}
 [2] Mga dalawampu't pitong taon siya nang sulatin niya ang una niyang nobela. {W Daluyong 2.7}
  isạ ◊ (1), dalawạ ◊ (2), tatlọ ◊ (3), apat ◊ (4), limạ ◊ (5), anim ◊ (6), pitọ ◊ (7), walọ ◊ (8), siyạm ◊ (9), sampụ ◊ (10),
(2) Pamilang na panunuran
 [3]ika-Pagkatawid nila sa ikalawang kalsada. {W Nanyang 12.24}
 [4] Ikatlo, ano ba ang layunin ng edukasyon sa Filipinas? {W Almario 2007 3.7}
 [5]pang-Ang panganganak niya sa kanyang pangalawang anak ang pinagmulan. {W Pag-ibig ni Rizal 3.7}
(3) Pamilang na pamahagi
 [6]ka-Mahigit kalahati ng mamimili ay mga manggagawa sa perokaril. {W Nanyang 6.7}
 [7]ika-Dalawang ikatlo ng mamamayan.
(4) Iba pang mga pamilang
 [8]maka-Makaapat pumunta siya doon.
 [9]tig-Tig-isang kendi sa bawat bata. (Patakda.)
 [10]{&..}Tatatlong kendi sa bawat bata. (Patakda.)
 [11]{&&..}[a] Isa-isa. [b] Dala-dalawa.
(5) Petsa at oras
 [12]ika-Ikalabing-lima ng Enero.
 [13]a-A-tres ng Mayo. (Espanyol.)
 [14]ika-Mga ikatlo darating ako.
 [15]alasAlas otso y medya. (Espanyol.)

• 9-2.9 Pamparami

Pamparami ang mga salitang ipinapahayag ang daming di-binibilang. May iba't ibang yari upang ipahayag ito [1-3].

 
[1][a] Buong bayan. [b] Kaunting asin. [c] Maraming pera. [d] Ilang batang lalaki.
[2]Kulang ang pera.
[3][a] Lahat ng pera. [b] Tapos na ang lahat ng trabaho.

• 9-3 Mga pariralang pang-uri

(1) Karaniwan, panuring, panaguri o paniyak ang pariralang pang-uri.

(2) May maliit na pulutong ng pang-uring tinatawag naming pulutong na bawat. Hindi nagagamit na panaguri o paniyak ang pang-uring ito (susi { P-P=P-U }); iniuuna ito. Ginagamit ang pang-angkop na -ng [1], ngunit kinakaltas ang pang-angkop na na [2].

 
[1]balaNgunit balang araw alam ko maiintindihan din niya ako. {W Girl 3.6}
[2]bawatAng bawat umuupa'y may kanya-kanyang lutuan. {W Anak ng Lupa 3.4}

Pang-uring hindi nagagamit na panaguri
bala ◊ bawat ◊ labis ◊ lalo ◊ para (3) ◊ tuwị ◊

(3) Ginagamit lamang bilang panaguri (o paniyak) ang isa pang maliit na pulutong, hindi man bilang panuring (susi { P-L=P-U }).

Pang-uring hindi bumubuo ng panuring
kapos ◊ kulang ◊ kumustạ ◊ lampạs ◊ magkano ◊

• 9-3.1 Pantuwid sa pariralang pang-uri

Itinuturing sa pantuwid ang ilang pang-uri [1-3]. Malimit na naglalarawan ang pang-uring ito ng paghahambing [1].

 
[1]Gusto kong malaya katulad ng mga ibon. {W Estranghera 3.6}
[2]Puno ng pasakit ang bawat araw. {W Damaso 4.3}
[3]Mahaba ng isang metro ang patpat.
Higit na maitim ang limbag = Pang-uring itinuturing. May salungguhit = Pantuwid na tumuturing.

Pang-uring may pariralang pantuwid
maalam ng ◊ kaayon ng dulot ng marunong ng
gaya ng ◊ kagaya ng ◊ kasabạy ng ◊ kasama ng ◊
katabị ng ◊ katulad ng ◊

• 9-3.2 Pandako sa pariralang pang-uri

Ilang pang-uri ang itinuturing sa pandako [1-4]; panghalip ng panggitagang paniyak ang maaaring isingit sa pagitan ng pang-uri at pandako [3 4a]. Maaaring magamit na pang-ukol ang ilan sa mga pang-uring ito [4b].

 
[1]Tayong lahat ay kabilang sa isang bansa kung saan … {W Aquino 2010 3.21}
[2]Tulad ng dapat asahan, marami sa mga mag-aaral ang nahihirapan. {W Plano 3.2}
[3]Isa ako sa mga naging ninong ni Angela. {W Angela 3.16} (Pampalaugnayang pang-uri na may pandako ang yari; pansemantikang kawangis sa pariralang makangalan.)
[4] [a] Ayon siya sa aking balak. (Maaaring bumuo ng panggitaga ang pariralang pang-uring may pandako bilang panuring, kasalungat ng pariralang pang-ukol.)
 [b] Kaya't naisipan kong lumuwas ng Maynila kung saan siya tumitigil ayon kay Lola. {W Damaso 4.2} (Pariralang pang-ukol na ayon kay Lola {10-2}.)
Higit na maitim ang limbag = Pang-uring itinuturing. May salungguhit = Pandakong tumuturing.

Pang-uring may pariralang pandako
ayon sa bahala sa ◊ kabilang sa kasabạy sa ◊
sawa sa ◊ katulad sa ◊ ukol sa ◊

• 9-3.3 Panlapag sa pariralang pang-uri

(1) Pandiwa bilang panuring sa pariralang pang-uri.
Ilang pang-uri ang itinuturing sa pandiwa [1-3]. Nasa pawatas ang pandiwa sa pariralang pang-uri. Ginagamit ang pang-angkop [1 3b]; maaaring kaltasin ang anyong na [2 3a]; panlapag ang mga yari.

 
[1]Marunong din siyang magdala ng damit. {W Karla 5.206} (Panuring sa pang-uring marunong ang pariralang pandiwang magdala ng damit.)
[2][a] Wala namang nagsabi na hindi ako marunong mag-Ingles. {W Cao 2013 3.15}
[3][a] Bawal pumasok.
 [b] Bawal nga sa iyong kumain ng sigarilyo. {W Ulan 20.12}
Higit na maitim ang limbag = Pang-uring itinuturing. May salungguhit = Pariralang pandiwang tumuturing (panlapag).

(2) Pang-abay bilang panuring sa pariralang pang-uri.
Ilang pang-abay ang tumuturing sa pang-uri upang buuin ang hambingang palamang [4 5] {9-2.7 (2)}. Pati ang yaring gaya ng [6 7] ay pang-uring may pang-abay bilang panuring (sa [7] pang-abay na pananong). Sa [8-10], itinuturing ang pang-uri sa pang-uring makaabay. Karaniwang ginagamit ang pang-angkop.

 
[4]Malungkot siya, higit na malungkot kaysa dati. {W Material Girl 3.10}
[5]Kung Filipino ang gagamitin sa pagtuturo ng mathematics, baka mas maganda ang pagkakaintindi ng mga nag-aaral ng mathematics. {W Cao 2013 3.2}
[6]Mukhang pagod ka. {W Karla 5.205}
[7]Dapat na matiyak kung gaano karami ang kumuha ng Filipino bilang kurso. {W Cao 2013 3.26} (Walang pang-angkop ang gaano, gayunman panlapag {12-2.3}.)
[8]Hindi ko na pinansin ang pagkain ni Abet, dahil talagang masarap siyang kumain. {W Sabong 8.11})
[9]Binging bingi siya.
[10]Gusto kong malaya katulad ng mga ibon. {W Estranghera 3.4} (Malimit na walang pang-angkop ang katulad at gaya.)
Higit na maitim ang limbag = Pang-uring itinuturing. May salungguhit = Pang-abay (o pang-uring makaabay) na tumuturing.

Panuring at pariralang itinuturing → {5A-201 Θ}

• 9-3.4 Θ Pariralang pang-uri

Sa Patakaran pariralang pangnilalaman ang pariralang pang-uri.

 Paggamit ng
pariralang pang-uri		 Mga bahagi ng pariralang pang-uri
(sa tabi ng pang-uri)
[1]Panaguri {2-4.7}
[2]Paniyak {2-4.7}
[3]Panlapag (panuring sa pangngalan) {8-7.1}
[4]Pang-uring makangalan {9-2.6}
[5]Pang-uring makaabay {9-4.4}
[6]Pantuwid bilang panuring {9-3.1}
[7]Pandako bilang panuring {9-3.2}
[8]Panlapag bilang panuring {9-3.3}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_U.html

• 9-4 Mga pang-abay   (•• Pang-abay)

Ibinubukod ang dalawang uri ng pang-abay. Kataga – hutaga at untaga – ang unang uri (susi {A/HG} at {A/UG}). Ang pangalawang uri ay salitang pangnilalamang maaaring bumuo ng parirala (susi {A/LM}).

• 9-4.1 Pang-abay na hutaga

Panuring sa pandiwa [1], pangngalan [2], pang-uri [3], pang-abay [4 5] o sa buong parirala [6 7] ang pang-abay na hutaga. Kung ganito, hindi ito maaaring umalis sa parirala nito. Nagsasaad ng buong sugnay ang hutagang daw sa [8].

 
[1]"Magpapaalam na po ako," sabi ng binata. {W Bulaklak 8.22}
[2]Pangalan lang niya ang alam ko. {W Estranghera 3.9}
[3]Iisa lang ang kanilang anak - si Fernando. {W Suyuan 5.4}
[4]Ngayon lang nangyari 'to sa 'kin. {W Bulaklak 8.5}
[5]Kailangan ding magsalita sila ng Tagalog. {W Plano 3.43} (Gaya sa panggitaga ay kailangan ang salitang makatukoy ng din na pansemantikang malapit sa magsalita.)
[6]Sa labas lang ako nakakatawa nang buong laya. {W Estranghera 3.4}
[7]Wala nang mga tao sa mga puwestong iyon. {W Bulaklak 8.16}
[8]Sabi ng Nanay ko, dapat daw ingatan ko ang pera. {W Piso 3.4}
Higit na maitim ang limbag = Pang-abay na hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy ng hutaga.

Pang-abay na hutaga
ba ◊ daw, raw ◊ din,rin ◊ họ kayạ ◊ man ◊
lamang, lang ◊ muna ◊ na → {9-4.1.1} namạn ◊
ngạ ◊ pa → {9-4.1.1} palạ pọ ◊ sana ◊
tulọy ulị ◊ yata     
Ginagamit din bilang salitang pangnilalaman ang pang-abay na sana.

• 9-4.1.1 Pang-abay na pampananaw na na at pa

(1) Pang-abay na pampananaw ang hutagang na ◊ at pa ◊. Apat na pananaw ang maaaring ipahayag ng mga ito kasama ang pagtangging hindi na [hɪn'di:.nʌ] at hindi pa [hɪn'di:.pʌ] [1-4]. Hindi nakatakda sa pandiwa ang pagpapahayag ng pananaw, maaari ding gamitin sa pariralang pangkaroon [5-8], pang-uri [9] at makangalan [10].

 
Pananaw
[1]Umuulan na. Di-pangganap, nagsimula noon.
[2]Umuulan pa. Di-pangganap, maghihintay sa wakas.
[3]Hindi na umuulan.Pangganap.
[4]Hindi pa umuulan. Mapagdili-dili.
[5]Mayroon na akong pera.Di-pangganap, nagsimula noon.
[6]Mayroon pa akong pera.Di-pangganap, maghihintay sa wakas.
[7]Wala na akong pera.Pangganap.
[8]Wala pa akong pera.Mapagdili-dili.
[9]Mahirap pa ako.Di-pangganap, maghihintay sa wakas.
[10]Karpentero na ang aking kapatid.Di-pangganap, nagsimula noon.
[11]Muntik na siyang masamid. {W Karla 5.209} (Palaging ginagamit kasama ang pang-abay na na (hindi ito pang-angkop) ang pang-abay na muntik.)

(2) Maaaring pagsamahin ang hutagang na, pa at ang anyong -ng ng pang-angkop, bunga nito ang nang, pang [12-14]. Dapat ibukod ang nang na ito sa ibang salitang may bigkas na [nʌŋ] {5-3.4 (2)}.

 
[12][a] Wala ka nang balak na halikan ako. {W Madaling Araw 3.7}
 [b] Wala kang balak.
[13][a] Malaki na nga ako, isang ganap na dalaga nang matatalos. {W Material Girl 3.5}
 [b] Dalagang matatalos.
[14][a] Marami pang oras at buntunghininga ang lumipas. {W Madaling Araw 3.2}
 [b] Maraming oras.

• 9-4.2 Pang-abay na untaga

(1) Nasa harap ng salitang kaugnay ang 'pang-abay na untaga' [1 2]. Gaya ng ibang mga kataga, hindi ito bumubuo ng parirala, wala itong panuring at hindi ito maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga.

 
[1]Tila malapit ang mga tunog na naririnig ko. {W Dayuhan 3.14}
[2]Halos isang buwan na di ako nagpupunta sa kanila. {W Tiya Margie 3.6}

(2) Ipinapalagay din naming pang-abay na untaga ang sumusunod:
- ANG na makaabay [3] {2-3.3}.
- mga kung may kahulugan ng 'di-wasto, di-husto' [4] {8-6.2 (4)}.
- may kung may kahulugan ng 'humigit-kumulang' [5] {10-4 (4)}.

 
[3]At ang tanging habol lamang ay ang kaginhawahang makakamit sa piling ng matanda. {W Material Girl 3.8}
[4]Umalis sina Ang Taoke at Tan Sua mga alas-tres ng hapon. {W Nanyang 11.10}
[5]Mahaba ng may isang metro ang patpat.

Pang-abay na untaga
ang ◊ bakạ ◊ halos ◊ may ◊ mga ◊ oo ◊
  patị ◊ pulọs sakạ ◊ tila ◊
Ginagamit din bilang salitang pangnilalaman and pang-abay na bakạ, patị at sakạ.

• 9-4.3 Salitang pangnilalaman

Sa tabi ng katagang naturan may pang-abay na salitang pangnilalaman. Maaari itong may pananda, may panuring, magamit na salitang makatukoy ng panggitaga at maaaring bumuo ng parirala. Pampalaugnayan, tatlong pulutong ang ibinibukod:

Sa mga pangkat na sumusunod inilalahad ang pagbuong palaanyuan nito: Salitang-ugat, pang-abay na may panlapi at iba pa.

• 9-4.3.1 Salitang-ugat

Iba't ibang mga pulutong ng pang-abay na salitang-ugat na salitang pangnilalaman ang maaaring ibukod; magkaiba ang kilos na pampalaugnayan ng mga ito.

• 9-4.3.2 Pang-abay na may panlapi

May pang-abay na hinango sa pamamagitan ng unlaping pa- [1 2], kahit pang-uri na nagagamit na pang-abay ang karamihan sa mga anyong ito [3]. May ilan pang pang-abay na binubuo sa tulong ng ibang panlapi [4-6].

 
[1]Parati siyang galit pag-uwi ng bahay kapag natatalo. {W Daluyong 15.14}
[2]Palagi kang nag-iisa. {W Rosas 3.20} (May pang-uring palagian.)
Iba pang mga pang-abay na may unlaping pa-: paano ◊, pahilịg, pasadyạ, paupọ.
[3]Lumipad na pataas sa langit ang lobo. (May pang-uring pataạs.)
[4]Dumaan [siya] sa amin kamakailan. {W Ulan 20.1}
[5]Magdamag akong hindi nakatulog.
[6]Mamaya nang kaunti ay aalis ako.

Panlapi ng pang-abay
kamaka- (ka- 13) ma- (5) mag- (4) pa- (8)

• 9-4.3.3 Iba pang mga pang-abay

Sa pamamagitan ng pag-uulit ng ugat-salita ay ilang pang-abay ang binubuo (araw-araw, mayạmayạ. ◊)

Halimbawa ng pang-abay na tambalan: bukas-makalawạ, habang-daạn.

Maaaring pagsamahin ang pang-abay na pananong at ang pang-abay na kahit o man {8-4.3.1}. Bunga nito ang pang-abay na panaklaw (susi {AS}) [1-4] {8-4.3.1}.

 
[1]Kahit gaano kabigat ang kasalanan ng isang tao. {W Material Girl 3.12}
[2]Kailangan din namin siya dito kahit paano siguro magiging maalwan ang buhay namin. {W Material Girl 3.3}
[3]Gaano man kahaba ang pisi niya sa lalaking ito, darating at darating din siya sa dulo. {W Karla 5.209}
[4]At ang kaligayahang iyon ay 'di kailanman maibibigay ng sinumang anak. {W Suyuan 5.12}

• 9-4.4 Pang-uring nagagamit na pang-abay

Maaaring magamit na pang-abay ang pang-uri; wala itong pagbabagong pampalaanyuan (pang-uring makaabay, susi {A//U}). Maaari itong malaya sa pangungusap [1] o tumuturing ito sa pandiwa [2], madalang sa ibang parirala [3].

 
[1]Bigla ◊ napabaling ang tingin ni Regina sa dulo ng kalye. {W Naglaho 3.20}
[2]Mabilis ◊ na lumapit si Dy Koyi. {W Nanyang 11.14}
[3]Sadyang ◊ may kultural na pagkakaiba-iba ang mga pangkat ng tao. {W Plano 3.49} (Dahil sa pang-angkop sa sadya ay hindi maaari itong pariralang malaya.)

• 9-5 Mga pariralang pang-abay

Tinatawag naming pariralang pang-abay ang mga pariralang pangnilalamang may pang-abay bilang salitang-ubod [1] (susi {P-A}); pati ang pariralang may pang-uring nagagamit na pang-abay [2]. Pang-abay na walang panuring ang karamihan ng pariralang pang-abay [1-2].

 
[1]Malimit na ako ang kasama ni Ina. {W Uhaw 3.9}
[2]Biglang matataranta ang dalawa kong kapatid. {W Mumo 3.2}

• 9-5.1 Pariralang pang-abay na may panuring

(1) Maaaring ituring sa pariralang makangalan ang pang-abay [1 2 3a]. Malimit na ginagamit ang pang-angkop upang ikabit ang panuring. Kung gayon, panlapag ang panuring sa pang-abay. Maaari ding ituring sa yaring gaya ng [4] ang pang-abay. Maaaring kataga (karaniwang pang-abay na hutaga o untaga) ang panuring sa pang-abay [5].

 
[1]Kaninang umaga pa'y sinabi niyang darating ka. {W Nanyang 13.25}
[2]Hindi ko na kayang sakyan ang kahon ng kanyang kaligayahang ngayong madaling araw. {W Madaling Araw 3.10} {9A-511 Σ}
[3][a] Noong isang taon.
 [b] Sa isang taon. (Para sa kinabukasan ginagamit ang pariralang pandako.)
[4]Bukas nang umaga.
[5]Halos araw-araw naman ako'y nasa simbahan. {W Material Girl 3.2}
Higit na maitim ang limbag = Pang-abay. May salungguhit = Panuring nito.

(2) Ang pariralang makangalan ang panuring sa pang-abay at hindi baligtad. Sa [6a], itinuturing ang pang-abay na noọn ◊ sa pariralang makangalang isang linggo. Maaaring kaltasin ang panuring na isang linggo, ngunit hindi ang pang-abay na noọn [6b|c].

 
[6][a] Nakatanggap kami ng sulat galing kay Dichiak noong isang linggo. {W Nanyang 21.16}
 [b] Kailan nakatanggap kami ng sulat? Noon.
 [c] Kailan nakatanggap kami ng sulat? Isang linggo.

Panuring at pariralang itinuturing → {5A-201 Θ}

• 9-5.2 Pariralang pang-abay na pang-ibaba

(1) May tatlong pagkamaaari upang ikabit ang pariralang pang-abay sa pandiwa [1-3].

 
[1]Iniuunang panlapag
 [a] Muling kumatok si Ada. {W Bulaklak 8.19}
 [b] Isang araw nang muli niya akong dalawin. {W Angela 3.21}
[2]Inihuhuling panlapag
 [a] Kung papaano mabuong muli ang iyong winasak na tahanan. {W Rosas 4.22}
 [b] Nangiti na lang akong muli. {W Madaling Araw 3.5}
[3]Pang-umpog
  Nabuhay muli si Busilak. {W Busilak 3.9}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang itinuturing (pariralang pandiwa). May salungguhit = Panuring (pariralang pang-abay).

Sa [1 2], pampalaugnayang pang-ibaba ang pang-abay sa pamamagitan ng panlapag na may pang-angkop {*}. Maaari ang pagkakabit na ito kung nasa kagyat na harap o likod ng pandiwa ang pang-abay. "Kagyat" din ang pagkakaugnay kung panghalip na may gawing hutaga o pang-abay na hutaga ang nasa pagitan ng pang-abay at pandiwa (panggitaga sa [1b 2b]). Bumubuo ng pang-umpog ang pang-abay sa [3]. Kung ganito pampalaugnayan, walang pagkakaibaba kahit maaaring pang-ibaba ang pang-abay nang pansemantika.

{*}   Maaaring kaltasin ang anyong na ng pang-angkop {5-2.2}.

(2) Napakalimit na iniuuna ang pang-abay na may pang-angkop (pagkamaaaring [1]); sa [4-8], tumuturing ito sa pandiwang makataguri. Maaari din itong tumuring sa iba pang salitang pangnilalamang bumubuo ng panaguri (pang-uri [9], pangngalan [10], pariralang pangkaroon [11]).

 
[4]"Mabilis akong tatakbo," sagot ni Cris. {W Bulaklak 8.2}
[5]Bagaman hindi pa uso ang karaoke noon ay talagang naibigay ni Regine ang boses na tunay. {W Regine 3.2}
[6]Nang magbalik ang uwak sa kanyang mga kauri, hindi na rin siya tinanggap ng mga ito. {W Aesop 3.2.3}
[7][a] Naalaala ko si Ina at magdamag na hindi ako nakatulog sa pag-iyak. {W Daluyong 15.16}
[8]Kung gusto mong makaalis dito, magtulungan tayo. {W Aesop 3.1.2} (Pang-abay na pangmarahil.)
[9]Likas tayong mahilig sa pagtula. { Papa 2000 p. 77}
[10]Marahil na kambing ang hayop na nandoon.
[11] Lagi siyang may bitbit na plastik na supot. {W Angela 3.1}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang itinuturing (pariralang pandiwa sa [4-8]). May salungguhit = Panuring (pariralang pang-abay).

(3) Kung may ibang parirala sa pagitan ng pang-abay at pandiwang makataguri, binubuo ang pang-umpog (pagkamaaaring [3]) dahil hindi maaaring bumuo ng panlapag. Tangi ang yari kung kagyat na sumusunod sa pandiwa ang pang-abay. Kung ganito, pampalaugnayang maaaring buuin ang panlapag na may pang-angkop (pagkakamaaaring [2]). Gayunman karaniwang minamabuti ang pagbuo ng pang-umpog (pagkakamaaaring [3]) {9-5.3 (2)}.

Kung inihuhuli ang pang-abay sa pandiwa ay maaari:

 
[12]Tumakbong pataas ang bata.
[13]Kung bakit siya nakapagkuwento sa akin nang ganoon. {W Estranghera 3.11}
[14]Minamahal kita nang higit pa sa kahit anong bagay sa mundo. {W Busilak 3.16} (Yaring hutagang payak at hindi panggitaga ang kita. Dahil dito inihihiwalay nito ang pandiwa sa pang-abay.)
[15]Kung titingnan, parang noon lang nakakain ang bata nang ganoon karami. {W Piso 3.2}
[16]Nagpanggap muli ang reyna at nagdala ng suklay na may lason. {W Busilak 3.10}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang itinuturing (pariralang pandiwa). May salungguhit = Panuring (pariralang pang-abay).

(4) Sa tabi ng panaguri, tumuturing din ang pang-abay sa iba pang mga pararila [17 18]:

 
[17]Kapansin-pansin ang lalong hindi niya pagkibo buhat noon. {W Uhaw 3.11} (Panuring sa loob ng pariralang pang-ukol {10-2}.)
[18]Hindi ko na pinansin ang pagkain ni Abet, dahil talagang masarap siyang kumain. {W Sabong 8.11} (Ang pang-uring nagagamit na pang-abay na talaga ay panuring sa pang-uring nagagamit na pang-abay na masarap na tumuturing sa pandiwang kumain (talagang masarap at masarap na kumain).)
Higit na maitim ang limbag = Pariralang itinuturing. May salungguhit = Panuring (pariralang pang-abay).

(5) Pang-abay na pangnilalamang iniuuna bilang panlapag
bakạ {*} ◊ hindị {*} ◊ lalo ◊ mas {*} ◊ mukhạ para (3) ◊
patị {*} ◊ sakạ {*} ◊ sakali ◊ samantala ◊ sana ◊ wari ◊
{*}   Walang pang-angkop ang panlapag na bumubuo ng pang-abay na ito.
Ginagamit din bilang untaga ang pang-abay na bakạ, patị at sakạ.
Ginagamit din bilang hutaga ang pang-abay na sana.

(6) Pang-abay na pangnilalamang bumubuo ng panlapag kung iniuuna
at ng pang-umpog kung inihuhuli
higịt ◊ labis ◊ lagi ◊ magdamạg (damạg ◊) mulị palagi ◊

• 9-5.3 Pariralang pang-abay na malaya

(1) May dalawang pulutong ng pariralang pang-abay na malaya sa pangungusap. Karaniwang bumubuo ng pang-umpog ang unang pulutong na tinatawag naming pulutong na kanina (susi {A/KN}). Sa karamihan, ito'y pang-abay na pamanahon. Malimit na hindi mahigpit na inihihiwalay ito sa mga ibang bahagi ng pangungusap [1-3]; lalo na wala itong paggamit ng panandang nang. Bilang salitang pangnilalaman, maaaring ituring ang mga pang-abay na kanina, maaari itong bumuo ng panlapag upang tumuturing sa ibang parirala at maaari itong magamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Kasapi din ng pulutong na ito ang pang-abay na mịnsan ◊ at ngayọn ◊, kahit may kakaibhan ang dalawa. Maaaring magamit na panaguri ang pang-abay ng pulutong na kanina {2-4.7 (3)}.

Nasa unahan ng pangungusap ang pang-abay na pananong na bakit ◊ at kailạn (ilạn ◊) [4] {12-2.3}. Maaaring ibilang sa pulutong na kanina ang yari sa oras na bumubuo sa pamamagitan ng salitang hiram na Espanyol na ala at alas [5], ngunit maaaring bumuo ng yaring may panandang nang [5b].

 
[1]Hanapin agad ang dulo ng bahaghari. {W Samadhi 4.1} {13A-101 [2] Σ}
[2]Ito rin ang tanong ko ngayon kay Ina. {W Dayuhan 3.19}
[3]Pisong ibinigay mo sa 'kin kanina. {W Piso 3.4}
[4]Kung siya 'yon bakit siya magnanakaw pa? {W Angela 3.6}
[5][a] Alas tres may handaan ang mga bata.
 [b] May handaan ang mga bata nang alas tres.
 [c] May handaan ang mga bata alas tres.

Pang-abay ng pulutong na kanina
agạd ◊ araw-araw araw-gabị bukas ◊ kagabị
kahapon kanina ◊ mamayạ ◊ minsạn ◊ ngayọn ◊
noọn ◊ ulit bakit ◊ kailạn ◊ alas

(2) Sa pangalawang pulutong, pang-umpog ang binubuo ng pang-abay (o ng makaabay na pang-uri) pag nasa gitna o hulihan ng pangungusap [6]. Kung gayon, ito'y maaaring may panandang nang [7]. Maaari ding binubuo ang pang-umpog kung nasa unahan [8 9]. Gayunman panlapag ang minamabuti kung nasa harap ng pandiwang makataguri [10] {9-5.2 (2)}; palaging bumubuo ng panlapag ang maaari {A//AH} (ari ◊).

 
[6]Takot akong mapagalitan kaya nakapinid palagi ang mga labi ko. {W Estranghera 3.4}
[7]Kung bakit siya nakapagkuwento sa akin nang ganoon. {W Estranghera 3.11}
[8]Kalimitan, ang kaalamang itong dala ng Pilipino tungkol sa kabuhayan at pamumuhay {W Salazar 1996 2.1.17}
[9]Karaniwan na'y nakapuwesto kami sa lugar na matao. {W Material Girl 3.3}
[10]Karaniwang nagtatanim ang mga Teduray mula huling bahagi ng Marso hanggang kalagitnaan ng Mayo. {W Ambrosio 2006 2.24}

• 9-5.4 Θ Pariralang pang-abay

Sa Patakaran pariralang pangnilalaman ang pariralang pang-abay.

Paggamit ng pariralang pang-abay
[1]Panlapag {9-5.2}
- Pang-abay na pangmarahil {9-6}
[2]Pang-umpog {9-5.3}
[3]Panaguri {2-4.7 (3)}
[4]Panuring sa pariralang pang-ukol {10-2}

  Mga bahagi ng pariralang
pang-abay
(sa tabi ng pang-abay)
[5]Panlapag na makaturing {9-5.1}
- Pariralang makangalan

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_U_2.html

• 9-6 Pang-abay na pangmarahil

• 9-6.1 Pang-abay na pangmarahil sa pariralang pandiwa

(1) May pulutong ng pang-abay na lubhang nagbabago ng pandiwa kung panuring nito. Hindi na ipinapahayag ang kilos kundi ang nais, gusto o kailangang ganapin ang kilos [1-3]. Ang tagaganap ay nagiging 'tagaakala' (susi {../fa}). Sa tabi nito, maaari ang 'tagagawang pangmarahil' (susi {../fg}) at ang 'tagatiis na pangmarahil' (susi {../ft}). Pansemantikang kahawig ng 'modal verbs' ng mga wikang pang-Europa ang pang-abay na ito. Sa wikang Filipino, hindi ito pandiwa {9A-611 Θ}. Tinatawag namin itong 'pang-abay na pangmarahil' (susi {AH}).

 
[1]Naku'y sa ina mo dapat kang magpaliwanag. {W Bulaklak 8.13}
[2]Minsan ay gusto ko na siyang sisihin. {W Damaso 4.4}
[3]Kailangang lumikas na tayo rito. {W Aesop 3.4.2}
Higit na maitim ang limbag = Pang-abay na pangmarahil. May salungguhit = Tagaakala.

Salitang pangmarahil sa aghamwika → {9A-612 }

(2) Dahil hindi na tinutupad nang tunay ang kilos ay karaniwang ginagamit ang pawatas sa halip ng anyong pamanahon. Iniuuna sa pandiwa ang pang-abay na pangmarahil. Karaniwang may pang-angkop ang pang-abay; pariralang panlapag ang yari. Maaaring maglagay ng kaganapang di-panghalip sa pagitan ng pang-abay na pangmarahil at pandiwa. Dahil sa pagkakawangis sa panggitaga ay tinatawag naming 'panggitahil' ang mga yaring ito {9-6.1.1}.

(3) Hindi lamang maaaring gamitin kasama ang pandiwa ang pang-abay na pangmarahil. Bumubuo din ito ng yari kung saan ito'y gaya ng pangngalan [4], pang-uri [5] o pang-abay na "tumpak" [6].

 
[4]Kailangan ko ang tulong mo.
[5]Isang kailangang kondisiyon.
[6]Maaaring nasa bahay siya.

(4) Hinggil sa palaugnayan ay ibinibukod sa dalawang pangkat ang pang-abay na pangmarahil. May gawing gaya ng pangngalan ang pangkat ng 'pang-abay na pangmarahil na makangalan'. Hindi ganito ang 'pang-abay na pangmarahil na di-makangalan' na may gawing di-gaya ng pangngalan.

Pang-abay na pangmarahil
(Pagkakasunud-sunod: Di-makangalan → Makangalan)
maaari ◊ puwede ◊ huwạg ◊ dapat ◊ kailangan ◊ ayaw ◊
gustọ ◊ alạm ◊ ibig nais ◊ kaya ugali
hilig  

(5) Mapapansin ang magkakaibang pampalaanyuan ng pang-abay na pangmarahil. Sa tabi ng dalawang salitang hiram na Espanyol na gustọ at puwede ay may ilang salitang walang panlapi. Gaya ng anyong makadiwa ang pang-abay na maaari, may pagkakabuo gaya ng pangngalang may panlapi ang kailangan. Ang pang-abay na huwạg ay may kaugnayang pangpalaanyuan sa hindị.

• 9-6.1.1 Panggitahil

(1) Sa 'panggitahil' |pang+gitna+marahil|, pariralang pantuwid o paniyak ang maaaring ilagay sa pagitan ng pang-abay na pangmarahil at pandiwa, tinatawag itong panggitahil na pantuwid (susi {GHW}) at panggitahil na paniyak (susi {GHT}). Pinapanatili ng parirala ang pananda nito at sa harap ng pandiwa inilalagay ang pang-angkop na hindi maaaring kaltasin [1-4]. Galing sa pariralang panlapag ng pang-abay na pangmarahil ang pang-angkop.

(2) Sa [1-4] binubuo ang panggitahil na paniyak. Maaari lamang buuin ang panggitahil na pantuwid kung tagaakala ang pantuwid [5 6]. Maaari ding buuin ang panggitahil ng tagaakala at tagagawa; sumusunod ang tagagawa sa tagaakala [7]. Kung binubuo ang panggitahil at ang panggitaga ay iniuuna ang panghalip ng panggitaga sa parirala ng panggitahil [2 4]; gaya ng sa panggitaga may bisa ang tuntuning "maikli sa harap ng mahaba".

 
[1]Hindi puwede si Kikong pumunta sa Lipa. {GHT} {AH/DN} {P-T/fa} {DT}
[2]Gusto ko ang aklat na itong basahin ni Juan. {GHT} {AH/N} {P-T/ft} {DB}
[3]Puwede ang pahayagang basahin ni Miguel. {GHT} {AH/DN} {P-T/ft} {DB}
[4]Ayaw ko si Armand na magluto ng suman. {GHT} {AH/N} {P-T/fg} {DT}
[5]Parang ayaw ni Bayaning pag-usapan pa si Goyo. {W Ulan 20.25} {GHW} {AH/N} {P-W/fa} {DB}
[6]Ayaw ng ina ng kanyang ama na maging asawa ang nanay niya. {W Angela 3.9} {GHW} {AH/N} {P-W/fa} {DT}
[7]Gusto ni Nanay  si Kikong matulog. {GHW} {AH/N} {P-W/fa} {DT}
{GHT} {P-T/fg}
Higit na maitim ang limbag = Panggitahil.

• 9-6.1.2 Gawing makangalan

(1) Ang isang pangkat ng pang-abay na pangmarahil ay may gawing tinatawag naming 'gawing makangalan' (susi {AH/N}). Kung tahasan ang pandiwa, binabago nang malakas ang palaugnayan; nagiging pantuwid ang paniyak (ito ang tagaganap na nagiging tagaakala) [1-3]. Wala nang paniyak ang pangungusap. Kung may pantuwid ang pandiwang tahasan (karaniwang tagatiis), may dalawang pantuwid ang pangungusap [3b].

 
[1]Pang-abay na pangmarahilPang-angkopPandiwang tahasanTagaakalaTagatiis
{AH/N}{L}{D20/f0/fa|ft}{P-W/fa} {P-W/ft}

 
[2][a] Natutulog na si Kiko.
 [b] Gustong matulog ni Kiko. (Walang tagatiis.)
[3][a] Kumakain ng mangga ang bata.
 [b] Gustong kumain ng bata ng mangga. (Dalawang pantuwid: ng bata ang tagaakala at ng manggạ ang tagatiis na pangmarahil.)

Kung balintiyak ang pandiwa at dahil dito pantuwid ang tagaganap na nagiging tagaakala ay walang pagbago ng palaugnayan [4-6]. Higit sa iba, ginagamit ang pandiwang balintiyak kasama ang pang-abay na pangmarahil na makangalan. Kung gayon walang pagbago ng palaugnayan at walang pagkawala ng paniyak.

 
[4]Pang-abay na pangmarahilPang-angkopPandiwang balintiyakTagaakalaTagatiis
{AH/N}{L}{DB10/ft|fa}{P-W/fa} {P-T/ft}

 
[5][a] Kinain ng bata ang manggang iyon.
 [b] Gustong kainin ng bata ang manggang iyon. (Walang pagbago ng paniyak.)
[6]Ayaw pag-usapan ni Bayani si Goyo.

May gawing makangalan ang pang-abay na pangmarahil na ayaw ◊, gustọ ◊, alạm ◊, ibig, nais ◊; pati ang salitang kaya ◊, ugali at hilig. Makangalan at di-makangalan ang paggamit ng kailangan ◊.

(2) Maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang pang-abay na pangmarahil; malimit na binubuo ang panggitagang pangmarahil, karaniwang panggitagang pantuwid [7 8], minsan pangitagang pantuwid at paniyak [9].

 
[7]Alam mo ba, gusto kong maging malaya? {W Estranghera 3.4} {GGW}
[8]Gusto kong marinig ang mga salitang ginagamit ng mga taganayon. {W Ulan 20.5} {GGW}
[9]Gustong-gusto ko iyong malaman. {W Nanyang 11.15} (Tagatiis ang iyon.) {GGW} {GGT}

(3) Binubuo ang panggitahil na pantuwid sa [10-12]; inilalagay sa pagitan ng pang-abay na pangmarahil at pandiwa ang pantuwid (tagaakala). May pang-angkop ang pantuwid na nasa harap ng pandiwa.

 
[10]Gusto ng batang matulog. {GHW}
[11]Gusto ng batang kainin ang manggang iyon. {GHW}
[12]Parang ayaw ni Bayaning pag-usapan pa si Goyo. {W Ulan 20.25} {GHW}

(4) Sa mga pangungusap sa itaas at sa [13b] ay pati tagagawang pangmarahil ang tagaakala. Nawala ang paniyak ng pangungusap na may pandiwang tahasan. Maaaring kumuha ng bagong paniyak ang pangungusap upang ilarawan ang tagagawang pangmarahil kung iba-iba ito sa tagaakala [13c 13d 13e]. Maaaring bumuo ng pangalawang panggitaga ang bagong paniyak [14c]. Sa pangungusap na may pandiwang balintiyak ay maaaring ilarawan ang tagagawa sa pamamagitan ng iba pang pantuwid [14b].

 
[13][a] Natutulog si Kiko.
 [b] Gustong matulog ni Kiko.
 [c] Gusto ni Nanay na matulog si Kiko. (Tagaakala ang ni Nanay at tagagawang pangmarahil ang si Kiko.){GHW}
 [d] Gusto niyang matulog si Kiko. {GGW}
 [e] Gusto niya akong maligong mabuti. {GGW} {GGT}
[14][a] Ibig ng Admiral na patayin ang mga tulisan-dagat. (Tagaakala at pati tagagawang pangmarahil ang ng Admiral.) {GHW}
 [b] Ibig ng Admiral na patayin ng kahit sino ang mga tulisan-dagat. (Tagaakala ang ng Admiral at tagagawang pangmarahil ang ng kahit sino.) {GHW}
Higit na maitim ang limbag = Tagaakala. May salungguhit = Tagagawang pangmarahil.

Kung binubuo ang panggitaga at panggitahil ay sumusunod ang parirala ng panggitahil sa hutaga ng panggitaga [15a 16]. Kung dalawang panggitahil ang binubuo ay nauuna ang tagaakala [15b].

 
[15][a] Gusto niya si Kikong matulog. {GGW} {GHT}
 [b] Gusto ni Nanay si Kikong matulog. {GHW} {GHT}
[16]Gusto ko ang aklat na itong basahin ni Juan. {GGW} {GHT}
Higit na maitim ang limbag = Tagaakala (pantuwid). May salungguhit = Paniyak.

(5) Sa mga halimbawa sa itaas at sa [17a], bahagi ng panaguri ang pang-abay na pangmarahil. Dahil sa pagkakapareho ng panaguri at paniyak ay maaaring magpalitan ang dalawa at maging bahagi ng paniyak ang pang-abay na pangmarahil (kung may paniyak ang pangungusap). Nangyayari ito sa pangungusap na pananong [17b], mas madalang sa pangungusap na panagot [18].

 
[17][a] Gusto niyang kainin ang mangga.
 [b] Ano ang gusto niyang kainin?
[18]Iyong mangga ang gusto niyang kainin.
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

• 9-6.1.3 Gawing di-makangalan

(1) Kung di-makangalan ang gawi ng pang-abay na pangmarahil (susi {AH/DN}) ay hindi binabago ang paniyak dahil sa pang-abay [1a|b 2]. May gawing di-makangalan ang pang-abay na maaari ◊, puwede ◊, huwạg ◊ at dapat ◊. Ginagamit nang makangalan at di-makangalan ang kailangan ◊. Magkatulad ang paggamit ng pandiwang tahasan at balintiyak kung di-makangalan ang pang-abay. Magkapareho ang tagaakala at tagagawang pangmarahil, hindi maaaring ihiwalay ang dalawa.

 
[1][a] Natutulog na si Kiko.
 [b] Dapat nang matulog si Kiko.
[2]Puwede bang dikdikin mo na lang ako sa lusong. {W Unggoy at Pagong}

(2) Maaaring bumuo ng panggitaga ang pang-abay na di-makangalan [3]. Halos palagi binubuo ang panggitagang ito kung panao ang panghalip [3a 3c]. Karaniwang nasa harap ng pang-abay ang (mga) panghalip ng panggitaga kung sa harap ng pang-abay may isa pang salitang makatukoy ng panggitaga ([4 5]).

 
[3][a] Puwede niyang basahin ang pahayagan.
 [b] Puwede itong basahin ni Miguel.
 [c] Puwede niya itong basahin.
[4]Miss Isha, hindi ko na kayo puwedeng abalahin pa. {W Nanyang 13.3}
[5]Hindi kasi ako maaaring lumagpas sa panahong itinakda sa akin ng aming dakilang hari. {W Samadhi 4.4}

(3) Kung di-makangalan ang gawi ay maaaring ilagay ang paniyak sa pagitan ng pang-abay at pandiwa, ibig sabihin maaaring bumuo ng panggitahil na paniyak (tagaakala sa [6], tagatiis sa [7]).

 
[6]Dapat si Kiko na matulog. {GHT} {DT} {P-T/fa}
[7]Puwede ang pahayagang basahin ni Miguel. {GHT} {DB} {P-T/ft}

(4) Sa mga halimbawa sa itaas, bahagi ng panaguri ang pang-abay na pangmarahil. Dahil sa pagkakapareho ng panaguri at paniyak maaaring magpalitan ang dalawa [8].

 
[8]Wala ni sinumang tao ang maaari kong malapitan. {W Damaso 4.3}

• 9-6.2 Pang-abay na pangmarahil bilang pangngalan

Sa pangungusap na walang pandiwa, maaaring magamit na pangngalan ang pang-abay na pangmarahil na may gawing makangalan (susi {N//AH}. Ang tagagawang pangmarahil {*} ay nagiging panuring sa pang-abay na pangmarahil na nagagamit na pangngalan; nagiging panaguri ang dating pang-abay na pangmarahil.

 
[1][a] Gusto ko ng kendi. (Baka walang kendi.)
 [b] Gusto ko ang kendi. (May kendi.)
[2][a] Gusto ko ang ugali ni Fely. {W Nanyang 22.27}
 [b] Kailangan mo ang pahinga. {W Dayuhan 3.12}
[3]Iyon ang gusto ko. {W Cao 2013 3.15}
[4][a] Ayaw ko sa iyo. [b] Ayaw kita.
[5][a] Sino ang may gusto ng kape?
 [b] Ako ang may gusto ng kape.
Higit na maitim ang limbag = Pang-abay na pangmarahil bilang pangngalan. May salungguhit = Tagagawang pangmarahil.

{*} Sa wastong pagsasalita: Dahil walang pandiwa ay walang katungkulan ng kaganapan.

• 9-6.3 Pang-abay na pangmarahil bilang pang-uri at pang-abay

Sa pangungusap na walang pandiwa maaaring magamit na pang-uri (panaguri) [1] o pang-abay na tumpak (panuring sa loob ng panaguri) [2-5] ang pang-abay na pangmarahil na may gawing di-makangalan. Sa pangungusap na may pandiwa bilang panaguri ipinapalagay naming pang-abay na tumpak ang pang-abay na pangmarahil kung pangyayari sa pangnagdaan o panghinaharap ang pinupuna [6].

 
[1]Puwede na siguro 'yong lumang evening dress ko. {W Karla 5.206}
[2]Maaaring maliliit na hakbang ang gawin. {W Cao 2007 3.23} (Pariralang makangalan ang panaguri.)
[3]Maaaring hindi na niya kasama ito. {W Karla 5.206} (Pariralang makangalan ang panaguri.)
[4]Maaaring nakaugat ito sa lupa mismo ng Pilipinas. {W Salazar 2006 2.2´1.2} (Pariralang pang-uri ang panaguri.)
[5]Maaaring nasa ibaba lamang ito ng langit. {W Ambrosio 2006 1.3.2} (Pariralang pang-ukol ang panaguri.)
[6]Maaaring binasa na niya ang liham ko.
Higit na maitim ang limbag = Pang-uri o pang-abay. May salungguhit = Salitang pang-ubod ng panaguri.

Kina { Aganan 1999 p. 75} tinatawag na 'pariralang modal' ang parirala gaya ng [1].

• 9-7 Pagtanggi

(1) Ginagamit sa pagtanggi ang "karaniwang" salitang panangging hindị ◊ kung walang paraang panangging tangi:

(2) Ipinapahayag ang pagtanggi sa pamamagitan ng pang-abay na hindị kung kilos, katangian o kalagayan ang itinatanggi. Salitang pangnilalaman ang hindị; wala itong pang-angkop {5A-221 (1)}. Ginagamit ang hindị upang itanggi halos lahat ng salitang pangnilalaman [1-3] at parirala [4]. Malimit na salitang makatukoy ng panggitaga ang hindị [2]. Maaaring itanggi ang pang-uri sa pamamagitan ng unlaping di- (may gitling sa pagsulat) [5]. Daglat ng hindị ang salitang di at dahil dito nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga [6].

 
[1]Hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan. {W Anak ng Lupa 3.5} {6A-722 Σ}
[2]Iyan ang hindi ko kayang gawin. {W Daluyong 15.20}
[3]Hindi kapiling ang mga magulang, hindi pala. {W Estranghera 3.8}
[4]Hindi sa akin, kundi kay Ama, dapat ipagbilin ang gayon. {W Dayuhan 3.8}
[5]Sa di-kalayuang ilog ay namataan n'ya kaagad si Buwaya na nagpapahinga. {W Gubat 3.3}
[6]"Di pa siya dumating," tugon ng babae. {W Anak ng Lupa 3.6}

(3) Ipinapahayag ng pangkaroong walạ ang pagtanggi kung itinatanggi ang pag-iral [7 8]; dito pagtanggi ng may, mayroọn ang walạ. Kung itinatanggi ang pagkakaharap ay pang-uri ang walạ [9]. Pati walạ ang sagot na itinatanggi sa tanong na pampasiyang may may o mayroọn [10].

 
[7]Ngumiti lang ang babae, walang anumang sinabi. {W Nanyang 11.4}
[8]Hindi ako nakakapaglaro gaya nila, wala akong manyika o anumang uri ng laruan, wala akong kaibigan. {W Material Girl 3.2}
[9]Ngunit wala sa loob ko ang paghanga sa magagandang tanawin. {W Nanyang 21.2}
[10]Mayroon ba tayong tubig? Wala.

• 9-8 Salitang pang-usapan

Ang mga salitang pang-usapan ay kataga o pariralang hindi puspusang pinagsasama nang pampalaugnayan sa pangungusap. Karaniwang hindi ito kailangan upang unawain ang kahulugan ng pangungusap {9A-801}. Maaari nitong ipahayag ang tanging lakas, diin, kahinaan, alinlangan atbp.:

Kalimitang nasa pananalitang pang-araw-araw ang salitang pang-usapan. Karaniwang ginagamit ang padamdam sa unahan o sa hulihan ng pangungusap.

 
[1][a b] Oo, nakatulog pala ako nang ilang minuto. {W Madaling Araw 3.7}
[2][a b c] Sus, piso lang pala! {W Piso 3.1}
[3]E, di nalugi na 'ko?" {W Piso 3.3}
[4]Kasi, nadinig ko du'n sa bahay na tinitirahan ko, sabi birthday ko daw ngayon. {W Piso 3.5}
[5] "Chris, di ba sabi mo, parang kayo 'yung piso?" {W Piso 3.6}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_U_3.html

10 Mga Pang-ukol
at mga Pariralang Pang-ukol   (•• 10, •• Pang-ukol)

• 10-1 Pambungad

(1) Ang pang-ukol ay isang pulutong ng salitang bumubuo ng pariralang may kahulugang panlunan, pamanahon, pansanhi at pamaraan (susi {O}). Nabibilang ito sa salitang pangnilalaman.

Sa tabi nito, ibinibilang namin sa pang-ukol ang nasa at ang mga pangkaroon, dahil sa maraming kalagayan ay magkapareho ang gawi ng pang-ukol na ito at ang sa pang-ukol na "karaniwan" (tinatawag naming 'pulutong na tungkol').

(2) Ang pang-ukol ang salitang-ubod ng pariralang pang-ukol (susi {P-O}). Nasa unahan ng parirala ang pang-ukol. May panuring ang pang-ukol, hindi nag-iisa ang pang-ukol sa pangungusap. Maaaring pariralang pangkayarian (pandako, panlapag) o pariralang pangnilalaman (pariralang pang-abay, pangngalan, pandiwaring makangalan) ang panuring sa pang-ukol.

{Θ} Kung hindi pandako o panlapag ang panuring sa pang-ukol ay itinuturing sa iba pang pariralang pangnilalaman ang pariralang pangnilalamang pang-ukol {1-6.3 (4)}.

Pang-ukol at pariralang pang-ukol sa aghamwika → {10A-101 }

• 10-2 Pariralang pang-ukol (pulutong na tungkol)

(1) Sa karamihan, pandako ang panuring ng pang-ukol ng pulutong na tungkol [1-3]. Maaari ding pariralang pang-abay [4 5] ang panuring (minsan sugnay [13-15]). Pariralang makangalan ang maaaring panuring ng ilang pang-ukol (hanggạng, kaysạ, mulạ), palaging pariralang makangalan ang sa bilang [6].

 
[1]Dahil sa kabiglaanan, hindi kaagad ako nakasagot. {W Estranghera 3.3}
[2]Sumisilip pa rin ang bagong pag-asa para sa kanya. {W Estranghera 3.10} (Pampalaugnayang pariralang pang-umpog ang para sa kanya, gayunman pansemantikang panuring sa pag-asa.)
[3]Maaga siyang naghanda para sa lakad nila kinabukasan. {W Karla 5.203}
[4]Hanggang ngayon, naalaala ko pa rin si Nieva. {W Estranghera 3.11}
[5] Mula pa noong isang taon, umaabot sa dalawang piso ang arawang kita ni Tan Sua. {W Nanyang 12.9} (Panuring sa noon ang panlapag na isang taon {9-5.1 (2)}.)
[6]Bilang sagot, itinaas ni Tan Sua ang malaking kamay. {W Nanyang 11.14}

Walang pang-angkop sa pagitan ng pang-ukol at panuring nito (kataliwasan yata hanggạng).

(2) Malaya sa pangungusap at dahil dito pariralang pang-umpog ang karamihan sa pariralang pang-ukol [1 4-6]. Nabibilang din dito ang pariralang na pampalaugnayang malaya at pansemantikang pang-ibaba sa ibang parirala. Maaaring sa ibaba ng pangngalan [2] o ng pandiwa (minsan kaganapang pakunwari) [3]. Sa karamihan, nasa simula ng pangungusap ang pariralang pang-ukol na malaya [1 4-6]. Sa iba ding katayuan sa pangungusap wala itong pananda [2 3].

Mayroon ding pariralang pang-ukol na nagagamit na tumpak na panuring sa pangngalan [7 8]; may pang-angkop ang yaring ito {8-7.6 (2)}. Pinipili ito upang liwanagin ang kaugnayang malapit ng panuring sa pangngalan.

Madalang ang pariralang pang-ukol bilang panaguri [9] at mas madalang bilang paniyak [10].

 
[7]Sa pinakakomedor, may isang malaking mesa na para sa lahat. {W Anak ng Lupa 3.4}
[8]Isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1} {13A-4321 Σ}
[9]Tungkol sa aking gawi ang pangaral niya.
[10]Ayaw ko munang isipin ang tungkol sa pag-aasawa. { Perdon 2003 p. 84}

(3) Pang-abay na hutaga ang maaaring isingit sa pagitan ng pang-ukol at panuring [11, {13A-101 [3]}]; ito'y pangalawang panuring sa tabi ng panuring naturan sa itaas. Hindi maaaring hatiin ang pariralang pang-ukol upang buuin ang panggitaga.

 
[11]Para rin sa aking kapakanan. {W Estranghera 3.8}

(4) May magkatulad na salita bilang pang-uri, pang-abay o pangngalan ang ilan sa mga pang-ukol. Maaari ring magamit na pangatnig ang ilan, di-maliwanag ang sakop ng pagsanib ng pang-ukol at pangatnig:

 
[12]Galing siya sa Maynila.
[13]Ang lungkot ng ilang buwan buhat nang umalis sina Ate ay unti-unti na sanang napapawi {W Dayuhan 3.11}
[14]Nag-aalaga siya ng baboy, bukod sa nagtatrabaho siya sa bukid.
[15]Maliban kung may pera si Rosa, hindi tayo makakapasok sa sine.

Pang-ukol ng pulutong na tungkol
alang-alang ◊ alinsunod (sunọd) ◊ ayon batay
bilang ◊ buhat bukọd ◊ dahil ◊ galing ◊ hanggạng ◊
hinggịl kaysạ ◊ {10A-201} laban ◊ maliban ◊ mulạ ◊
para ◊ simulạ ◊ tungkọl ◊ tungo ◊ patungo ◊ ukol ◊

• 10-3 Pariralang nasa

(1) Ang pariralang nasa (sa ◊) ay nagagamit na panaguri [1 2], paniyak [3], pantuwid [4], panlapag [5] (panuring sa pariralang makangalan) o pandako [6]. Sumusunod sa pananda ng pariralang pangkayarian ang pang-ukol na nasa [2-6]. Hindi maaaring malaya sa pangungusap ang pariralang may nasa.

 
[1]Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko! {W Uhaw 3.24} (Walang panandang ay ang panaguri kung nasa harap ng pangungusap.)
[2]Nang imulat ni Kaimito ang kanyang mga mata ay nasa sanga na ito ng kanyang puno. {W Prutas 3.5}
[3]Ano ang nasa isang talaarawan? {W Uhaw 3.11}
[4]"Sino 'yan?" tanong ng nasa loob. {W Bulaklak 8.19}
[5]Narito ako dahil dito raw matatagpuan ang kayamanang nasa dulong arko ng bahaghari. {W Samadhi 4.2}
[6][a] Malaki ang itinangkad ni Ahia kumpara sa nasa larawan. {W Nanyang 21.13} (Madalang ang yaring may sa nasa [6a]; isa lamang ang nakita sa Pagtitipong Panggawaan. Ang yaring ito ay maaari ding ipinapalagay na "karaniwang" pandako kung saan kinaltas ang salitang-ubod na tangkad [6b].)
 [b] Kumpara sa [tangkad na] nasa larawan.

(2) Pariralang makangalan ang panuring sa nasa. Madalang lamang inilalarawan ang tao, kung gayon ay ginagamit ang panghalip na panano na SA [7]. Hindi ginagamit ang nasa kasama ang panghalip na pamatlig; sa halip nito, ginagamit ang anyong makadiwa gaya ng nandoọn [8] {7A-113}. Bumubuo din ang nasa ng pariralang kawangis ng pariralang SA-NG [9] {4-3.2}. Maaaring ipalagay na pang-ukol ang pananong na nasaạn [10] {12-2.1}.

 
[7]Ngunit nasa akin na ang pag-aalala. {W Dayuhan 3.8}
[8][a] Na doon ang palay. [b] Nandoon ang palay.
[9]Binabasa ang nasa isip ng katabi. {W Bulaklak 8.6}
[10]Nasaan na ang bundok Arayat? {W Ulan 20.1}

• 10-4 Mga pangkaroon at mga parirala nito

(1) Binubuo ang pangungusap na pangkaroon ('existential clause') sa pamamagitan ng salitang pangkaroong mayroọn (may ◊), walạ ◊ at marami ◊ (susi {OD}). Anyong dinaglat ng mayroọn ang may ◊. Nabibilang namin ang mga ito sa pang-ukol.

(2) Pampalaugnayang malapit sa pariralang pang-ukol na nasa ang mga pariralang pangkaroon (susi {P-OD}). Ginagamit ito sa loob ng pariralang pangkayarian. Maaari ito ang panaguri [1 2], paniyak [3], pantuwid [4] at panlapag [5]. Hindi maaaring malaya sa pangungusap ang pariralang pangkaroon.

Malimit na walang paniyak ang pangungusap kung panaguri ang pariralang pangkaroon [1] {13-2.2.2}.

 
[1][a b] Walang lobong manloloko kung walang kambing na magpapaloko. {W Aesop 3.1.3}
[2]Ngayong ako ay may sapat nang edad ngunit kaunting kakalaman. {W Damaso 4.1} {2A-251 Σ}
[3]Maraming pangungusap sa Filipino ang walang tiyak na paksang pinag-uusapan. {W Aganan 4.3.2}
[4]Naghanap siya ng may magkakalinga sa kanya. {W Pang-unawa 3.5}
[5]Sa kabutihang-palad, may nasalubong silang kalesang walang pasahero. {W Nanyang 13.12} {11A-651 Σ}
[6]"Nangyari na 'yon," sabi ni Ada na walang bahid-hinanakit ang tinig. {W Bulaklak 8.7} (Sugnay na makaangkop; pariralang pangkaroon ang panaguri nito.)

(3) Panlapag ang panuring sa loob ng pariralang pangkaroong may mayroọn, walạ at marami [1 3 5]. Ikinakabit ang anyong -ng sa pangkaroon, ito ang nasa harap ng pariralang makangalan na bumubuo ng laman ng panlapag. Maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang pangkaroon {11-6.5}. Subalit walang panlapag at walang pang-angkop ang dinaglat na pangkaroong may [2 4] at hindi maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga (dahil dito, hindi panlapag na walang pang-angkop ang panuring).

(4) Karaniwan, pangkaroon ang walạ, minsan nagagamit itong pang-uri [7]. Samantala karaniwang pang-uri ang marami [3], madalang na nagagamit itong pangkaroon [8]. Pang-abay na untaga ang may sa yaring [9 10] {9-4.2 (2)}; pansemantikang dinadagdagan ang kahulugang 'humigit-kumulang'. Nagagamit na unlapi sa pangngalan [11a] at pang-uri [11b] ang may. Tambalang pangngalan [12a], pang-uri [12b] at pandiwa [12c] ang binubuo ng walạ ◊; malaki ang angkang-salita nito [13].

 
[7]Kung wala ang amo kong si Nanay Carmen. {W Angela 3.2} {U}
[8]Marami pa sana akong itatanong, ngunit umalis agad ito. {W Angela 3.8} {OD}
[9]May mga yabag na lumapit sa may pintuan. {W Bulaklak 8.19} {A/UG}
[10]Nagtatrabaho ako dito nang may ilang buwan. {A/UG}
[11][a] Maysakit. [b] May-akda. (Walang gitling ang pangngalang may may [11a] maliban kung patinig ang unang tunog ng ugat-salita [11b] {8-2.1}.) {N}
 [c] May-sakit. (May gitling ang pang-uring may may.) {U}
[12][a] Naalis siya sa trabaho dahil sa kanyang kawalang-kaya.{N}
 [b] Bakit walang-tali ang aso?{J}
 [c] Mabuti naman at ipinagwalambahala na ang aking pag-alis. {W Daluyong 15.28} {DB}
[13]Nagpawala uli ng isang mahabang buntong-hininga si A Chuan. {W Nanyang 21.19} {DT10/fh}

(5) Maaaring gamitin ang pariralang pangkaroon upang maglarawan ng tao (o bagay) na di-kilala. Nasa sugnay na pang-angkop ang tunay na pahayag [14].

 
[14]May isang babaeng nakaitim na madalas bumili ng bigas sa tindahan. {W Nanyang 11.1}

(6) May anyong pangalawa na meroọn at meron ang pangkaroong mayroọn; madalang ang paggamit ng me sa halip ng may. Ginagamit ang anyong pangalawang ito sa pananalitang pang-araw-araw lamang.

• 10-4.1 Pandiwari sa pariralang pangkaroon

(1) Maaaring pandiwaring makangalan ang laman ng panuring sa loob ng pariralang pangkaroon {6-6.4.3} [1b]. Malimit na ginagamit ang pandiwang balintiyak [1b 2-4]. Binubuo ang ganitong pangungusap kung isang kaganapan ang ayaw banggitin (tagatanggap sa [1b], tagatiis sa [2]). Mayroon ding yari ng pandiwang tahasan [5]. Karaniwang ginagamit ang anyong pamanahon [1-5], madalang lamang ang paggamit ng pawatas [6].

 
[1][a] Pupuntahan ko si Lola. (Pandiwang pupuntahan ang panaguri, mayroon itong dalawang kaganapan: Paniyak na si Lola (tagatanggap) at pantuwid na ko (tagaganap).)
 [b] May pupuntahan pa ako. {W Nanyang 13.27} (Pariralang pangkaroong may pupuntahan ang panaguri. Pandiwaring walang kabisaang buo na pupuntahan ang panuring sa pangkaroong may. Walang kaganapan ang pandiwari. ako (tagaganap) ang paniyak ng pangungusap na walang pandiwa. Walang pagbanggit ng tagatanggap.)
[2]Sa wakas may nakita na rin ako. {W Piso 3.3} (Walang pagbanggit ng tagatiis kung ano ang nakita.)
[3]Kung may sasabihin ka'y ngayon na. {W Nanyang 22.14}
[4]Minsan gusto ko na siyang sisihin, ngunit wala rin namang kahihinatnan ang pagsisi sa iba at sa sarili. {W Damaso 4.4}
[5]May bumagabag sa aking loob. {W Dayuhan 3.22}
[6]Pauwi na ako ng bahay nang may mapansin ako. {W Piso 3.1}

(2) Maaaring ituring ang pandiwaring nasa pariralang pangkaroon sa isang parirala [7c]; sa pangungusap na kahambing ito ang paniyak [7a]. Sapagkat bawal may kaganapan ang pandiwari (dahil dito, walang paniyak), idinaragdag ang pariralang naturan gaya ng (o bilang) panuring na may anyo ng panlapag. Nanggagaling sa pagkakasama ng pandiwari at panuring nito ang pang-angkop na ipinagbabawal na kaltasin [7b|c]. Nangingibabaw ang pandiwari ng pandiwang balintiyak [7], sa [8] ang ugat-salita lamang. Maaari ding pandiwari ng pandiwang tahasan [9].

 
[7][a] Naririnig ko ang tinig niya. (Kaganapan ng pandiwang naririnig ang paniyak na ang tinig niya.)
 [b] Pinakiramdaman ko kung may maririnig ako.
  [c] Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} {10A-411 Σ} (Panuring sa pandiwaring naririnig ang pariralang na tinig at kalabog.)
[8]Dahil laging may dalang panukat si Tan Tiak. {W Nanyang 11.10} (Panuring sa dala ang panukat dahil ibig sabihin na may dala si Tan Tiak at hindi may panukat si Tan Tiak.)
[9]Pag may dumarating na ilang mamimili, napipilitang pumasok si Lim Kui sa tindahan para harapin ang mga ito. {W Nanyang 11.10}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwari. May salungguhit = Panuring sa pandiwari.

(2 {Θ})  May pandiwari at pangngalan ang yari sa [7c 8 9]. Ikinakabit ang dalawa sa pamamagitan ng pang-angkop. Bumubukal ang katanungan kung talagang panuring sa pandiwari ang pangngalan o kung baligtad na ang pangngalan ang "tuwirang" panuring sa pangkaroon [9] {5A-201 Θ}.

(3) Nagsasaad ng paniyak lamang ang pagtatalakay sa talataang (2). Kung pantuwid o pandako ang iniugnay sa pariralang pandiwa bilang panaguri, ito'y kaganapan at pati panuring [10a] {6A-201 Θ}. Kung maging pandiwari ang pandiwa ay mawawalan ng katangiang kaganapan ang pantuwid at pandako [10b]. Mayroon pa naman itong katangiang panuring [10b 11 12]. Sa [13], sugnay na makaangkop ang tumuturing sa pandiwari.

 
[10][a] Bibigyan ko ng bulaklak si Lola. (Kaganapan ang pantuwid na ng bulaklak.)
 [b] May bibigyan ako ng bulaklak. (Panuring ang pantuwid na ng bulaklak.)
[11] "Walang tutulong sa inyo," ulit ni Ed. {W Bulaklak 8.28}
[12]May sumisigaw ng "Magnanakaw!". {W Angela 3.6}
[13]Marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi. {W Damaso 4.7} {10A-412 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwari. May salungguhit = Panuring sa pandiwari.

(4) Maaaring tumuring ang pang-abay na pangmarahil sa pandiwaring makangalan. Gaya ng karaniwang paggamit ng pang-abay na pangmarahil ay nasa pawatas ang pandiwari [14-16]. May pandiwang tahasan ang karamihan ng yaring ito [14 15], maaari ding pandiwang balintiyak [16 17].

Sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil na makangalan ay pantuwid ang tagaakala [14a]. Dahil dito hindi maaaring maitanong ang tagaakala. Maaaring ito sa pangungusap na may pariralang pangkaroon [14b] {12-4.3 (3)}.

 
[14][a] Gusto kong mawalan ng suki. (ko ang tagaakala bilang pantuwid.)
 [b] At sa panahong mahina ang negosyo, sino ang may gustong mawalan ng isang suki? {W Nanyang 22.12} {10A-413 Σ}
[15]Wala namang may gustong sumuot sa ilalim ng sahig para sirain ang mga lungga. {W Nanyang 14.1} (namang sa halip ng naman ang {2-2.2 (3)}.)
[16]Halika na, Mr. Tan, may gusto akong sabihin sa 'yo. {W Nanyang 13.23} {11-6.5 (3)}
[17]Gayunpaman, ayaw kong may inaalala pa ako. {W Ulan 20.5} (Nasa kasalukuyan ang nais, dahil dito ginangamit ang anyong ito.)

• 10-5 Θ Pariralang pang-ukol

(1) Sa Patakaran, pariralang pangnilalaman ang pariralang pang-ukol.

 Tungkulin ng pariralang pang-ukol Pulutong / pang-ukol
[1]Panaguri{O} {*}nasa{OD} {**} {2-4.8}
[2]Paniyak{O} nasa{OD} {2-4.8}
[3]Pantuwid{O} nasa{OD} {3-2.2}
[4]Panlapag (panuring sa pangngalan) {O}nasa {OD} {8-7.6}
[5]Pang-umpog (malaya){O}   {5-3}

 Panuring sa loob ng par. pang-ukol Pulutong / pang-ukol
[6]Pariralang pandako{O} {*}   {10-2 (1)}
[7]Pariralang pang-abay{O} {*}   {10-2 (1)}
[8]Pariralang makangalan{O} {*}nasa  {10-3}
[9]Pariralang makangalan {***}  may {10-4}
[10]Panlapag (par. makangalan {***})   may  {OD} {10-4}
{*} = Pulutong na tungkol.
 {**} = may, mayroọn, walạ, marami.
{***} = Maaaring pandiwaring makangalan.{10-4.1}

(2) Pampalaugnayang may dalawang sariling katangian ang pariralang pang-ukol:

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_O.html

11 Mga Pananda at mga Kataga   (•• 11, •• Pananda, ••Kataga)

• 11-1 Pambungad

Sa tabi ng salitang pangnilalaman, may pananda at kataga ang wikang Filipino. Hindi ito maaaring salitang-ubod ng parirala; ibig sabihin hindi ito bumubuo ng parirala. Sa gayon, wala itong panuring at hindi itong magamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Kataga din ang mga panghalip na nagagamit na hutaga ng panggitaga dahil hindi ito parirala sa kasalukuyang kalagayan.

Maliban sa ilang pangatnig, pampalaanyuang maikli ang pananda at kataga; isapantig o dalapantig.

• 11-2 Mga pananda

(1) May pananda ang pariralang pangkayarian upang ihudyat ang pampalaugnayan nitong tungkulin. Halos wala itong nilalamang pansemantika.

Ang ang, ay, ng, sa at nang ang pananda ng parirala (susi {TT}, {TP}, {TW}, {TK} at {T0}). Tanging pananda ang pang-angkop (pananda ng panlapag, inilalahad ito sa {11-5}). Maliban dito, inilalagay sa harap ng unang salita ng parirala ang pananda.

(2) Sa mga kabanatang tungkol sa panaguri, paniyak, pantuwid at pandako ay tinatalakay ang pagkakasama ng pananda at pantukoy. Gusto naming ulitin ang mga tuntunin sa kalagayang ito:

 
[1]Ang iyaking si Roxanna at ang tomboy na si Gretchen. { LIW 10 Abril 2006 p. 9}
[2]Anak ng namatay na si Nimfa. {W Suyuan 5.1}
[3]Para sa mabait na si Gina ang aklat.
[4][a] Ang aking panganay ay si Pedro.
 [b] Ang aking panganay ay matangkad na si Pedro.
[5]Nagunita niya ang kanyang ama at ang kanyang kapatid na si Ligaya. {W Anak ng Lupa 3.7}
[6]Hindi mo na kailangang bilangin ang mga iyan. {W Samadhi 4.3}
[7]Hindi sila maaaring magsulat ng laban sa pagmamalabis ng mga ito o laban sa mga layunin ng mga ito. {W Manunulat 3.3}
[8]Hindi siya hihingi ng tulong sa mga ito, naisaloob niya. {W Unawa 3.8}
[9]Ang mga anak ko ay mga ito.

• 11-3 Mga kataga

Kasapi ng iba't ibang bahagi ng panalita ang kataga ('particles') {1-7.1 (3)}.

• 11-4 Mga hutaga at mga yari nito

(1) Sa yaring hutaga ay kasunod nang kagyat sa 'salitang makatukoy' {11-6.1} ang hutaga (susi {../HG}, tinatawagan ding 'katagang panghuli' o 'paningit', 'second position clitic'). Isang pulutong ng ang-abay at ilang pangatnig ang nabibilang sa hutaga. Maaaring magkaroon ng gawing hutaga ang mga panghalip na NG at ANG, ito'y nagiging hutaga.

(2) May dalawang uri ng yaring hutaga:

• 11-4.1 Yaring hutagang payak

(1) Tinatawag naming yaring hutagang payak ang mga yari kung may kaugnayang pampalaugnayan at pansemantika ang hutaga sa iniuunang salitang makatukoy at kung walang tanging kaugnayan sa salita o pariralang sumusunod [1-3]. May dalawang bahagi ang yari – salitang makatukoy at (mga) hutaga. Binubuo ng pang-abay na hutaga [1 2] at ng pangatnig na hutaga [3] ang yaring ito.

 
[1]Ngayon lang || nangyari 'to sa 'kin. {W Bulaklak 8.5}
[2]Maya-maya'y ako naman || ang nagtanong sa kanya. {W Nanyang 11.12} (Salitang pangnilalaman ang panghalip na ako; nagagamit na salitang makatukoy.)
[3]Di man || kami nakapag-uusap alam kong masaya din siya. {W Material Girl 3.9}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(2) Yaring hutagang payak [4b 5b] ang maaaring nasa harap ng panghalip na NG o ANG. Kung gayon ay tabi-tabi ang hutaga at ang panghalip, at ang huli ay nagiging hutaga. May bisa din sa panghalip ang tuntunin ng pagkakasunod-sunod ng hutaga [4b|c 5b|c] {11-4.3}.

 
[4][a] Malaki na nga ang kapatid ko, isang ganap na dalaga.
 [b] Malaki ka na nga, isang ganap na dalaga. (Isapantig ang na, nga at ka.)
 [c] Malaki na nga ako, isang ganap na dalaga nang matatalos. {W Material Girl 3.5} (Nasa hulihan ang ako dahil dalapantig.
[5][a] Gagawin din ng Tatay ang lahat.
 [b] Gagawin ko rin ang lahat upang mapasaakin ang kanyang mga kayamanan. {W Material Girl 3.7}
 [c] Gagawin din natin ang lahat.
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(3) {Θ}   Kung binubuo ng panghalip na may gawing hutaga ang yaring hutagang payak ay hindi binabago ang katayuan ng panghalip tungod sa ibang parirala. Hindi maaaring mapagbukod kung salitang pangnilalamang bumubuo ng parirala ang panghalip o katagang hindi maaaring bumuo ng parirala. Sa [6 7] may panuring ang panghalip. Kung kaya ito'y salitang pangnilalamang bumubuo ng parirala.

 
[6]Nabighani na naman kami ni Abet sa mestisang asawa ni Nestor. {W Sabong 8.9}
[7]Siguro naman, naintindihan ninyo kami ni Diana. {W Suyuan 5.6} (Marahil ding parirala ang panghalip na ninyo, kung ganito walang yaring hutagang payak ang pangungusap.)
Higit na maitim ang limbag = Panghalip na bumubuo ng parirala dahil may panuring.

(4) Pangngalan o panghalip na NG ang salitang pang-ubod ng pariralang pantuwid. Mayroon itong gawing makahuli {3-1 (3)}. Sa yaring hutagang payak, may gawing hutaga ang panghalip. Sa dalawang pananaw, magkapareho ang katayuan ng panghalip na NG.

(5) {Θ}   Gusto naming ipaliwanag ang yaring hutagang payak sa tulong ng pangungusap na halimbawa:

 
[8][a] Binigyan muna nina Ama at Ina ang anak ng pera. (Pang-abay na hutaga na muna.)
 [b] Binigyan muna nila ito ng pera. (Walang pagbabago ng katayuan ng panghalip na nila ito sa pangungusap.)
 [c] Binigyan ka muna nila ng pera. (Gawing hutaga ng panghalip na ka; kataga ang ka.)
Pangungusap na halimbawa sa panggitaga → {11-6 (5) Θ}

• 11-4.2 Katayuan ng hutaga

(1) Kagyat na inihuhuli sa salitang makatukoy ang hutaga. Hindi maaaring lisanin ng hutaga ang parirala nito [1b]. Kaya ito'y nasa pangalawang katayuan ng parirala at – alinsunod sa katayuan ng parirala sa pangungusap – nasa iba't ibang katayuan sa pangungusap. Kung bahagi ng panaguring nasa unahan ng pangungusap ang salitang makatukoy ay "nagkataon" lamang ang hutaga sa pangalawang katayuan sa pangungusap [2]. Sa [3], nagsasaad ng buong sugnay ang hutaga. Dahil dito, ito'y "tunay" na nasa pangalawang katayuan sa sugnay.

 
[1][a] Darating siya bukas pa.
 [b] Darating siya || bukas pa.
[2]Makituluyan na lamang muna ako sa aking mga kaibigan. {W Estranghera 3.2}
[3]Sabi ng Nanay ko, dapat daw ingatan ko ang pera. {W Piso 3.4}

• 11-4.3 Pagkakasunud-sunod ng hutaga

(1) Kalimitan, nasa isang katayuan ang higit sa isang hutaga (kumpol ng hutaga); may tuntunin ang pagkakasunud-sunod ng hutaga. May bisa ang tuntunin sa yaring hutagang payak {HG} at pati sa panggitaga {GG}.

  1. Iniuuna ang hutagang isapantig sa hutagang dalapantig [1a|b 2 3]; mahigpit ang tuntuning "Maikli sa harap ng mahaba".
  2. May tuntuning "KA-NA-BA" ang isapantig na hutaga: Panghalip na isapantig muna, saka pang-abay na isapantig at tapos pang-abay na pananong na ba [4].
  3. Nasa harap ng ibang pang-abay na isapantig ang pang-abay na pampananaw na na at pa [5].
  4. Nasa harap ng panghalip na pamatlig ang panghalip na panao [6] (→ itọ ◊).
  5. Karaniwan sa panghalip na panao, iniuuna ang panghalip na NG na dalapantig sa panghalip na ANG na dalapantig [7]. Madalang lamang ang pagkakasunud-sunod na baligtad [8] (→ itọ ◊).
  6. Dalapantig na pang-abay ang nasa harap ng dalapantik na panghalip [9] (may ilang kataliwasan ang namạn ◊).
  7. Pag may pang-angkop kung walang hutaga ay kukunin ng huling hutaga ang pang-angkop [10a|b] {11-5.2}.
  8. Hindi palaging kumpol ng hutaga kung tabi-tabi ang hutaga. Mabisa lamang ang naturang tuntunin kung tumpak ang kumpol [11 12].

 
[1][a] Kumain ka na. [b] Oo, kakain na ako.{HG}
[2]Bakit hindi ka muna nagtanong? {W Naglaho 3.12}{GG}
[3]Narito na po ba siya? {W Anak ng Lupa 3.6}{HG}
[4]"Tulog ka na ba?" untag mo uli sa akin. {W Madaling Araw 3.7} {HG}
[5]Malaki na nga ako, isang ganap na dalaga nang matatalos. {W Material Girl 3.5} {HG}
[6]Hindi ko alam kung kanino niya ito ibinibigay. {W Angela 3.1} {GG}
[7]Hindi pa naman niya ako lubusang kilala. {W Estranghera 3.3} {GG}
[8]"…", binibiro siya nito. {W Naglaho 3.8}{HG}
[9]Kararating lamang ◊ niya noon mula sa India. {W Angela 3.18} {6-6.6}{HG}
[10][a] Gustong marinig ng bata ang kuwento.
 [b] Gusto ko pong marinig ang kuwento ninyo, Lolo. {W Prutas 3.1} {GG}
[11][a] Sa bahay ng kaibigan natin ka pupunta. {GG}
 [b] Sa bahay ng kaibigan natin || ka pupunta.
[12]Ito nga namang si Chic. {W Daluyong 15.43} (Salitang pangnilalaman at salitang makatukoy ang ito.){HG}

(2) {Θ}  Nagpapatunay ng antas ng kahalagahan ang tuntuning naturan:

  1. Pagbuong pampalaanyuan (isapantig sa harap ng dalapantig).
  2. Bahagi ng panalita (panghalip na isapantig sa harap ng pang-abay na isapantig, panghalip na panao sa harap ng panghalip na pamatlig).
  3. Tungkuling pampalaugnayan (karaniwan, pantuwid sa harap ng paniyak).

• 11-5 Pang-angkop

(1) Sa kabanatang {5-2}, inilalahad ang pang-angkop (susi {L} o {.. .L}, 'linker' o 'ligature') bilang pananda ng pariralang panlapag.

(2) Ginagamit din ang pang-angkop upang ikabit ang sugnay na makaangkop. Karaniwan, nasa unahan ng sugnay na inihuhuli ang pang-angkop. Kapansin-pansin ang pagkakahawig na pampalaugnayan at pansemantika ng pang-angkop sa pariralang panlapag at sa sugnay na makaangkop {13A-441 Θ}.

(3) Bukod dito, ginagamit ang pang-angkop sa likod ng hutaga kung salitang makatukoy ng panggitaga ang pariralang pang-umpog {5-3.5}.

(4) {Θ} Ipinapalagay namin na may iisa lamang pang-angkop sa lahat ng kalagayang (1-3). Kahit di-lubhang maliwanag sa (3) ang tungkuling pampalaugnayan ng pang-angkop ay nabibilang namin ang pang-angkop na ito sa mga pananda at tuloy sa salitang pangkayarian.

• 11-5.1 Palaanyuan ng pang-angkop

May dalawang anyo ang pang-angkop. Ginagamit ang idinaragdag na pantig na pang-wikang -ng kung patinig, Po [ʔ] o -n ang nasa hulihan ng salita (kinakaltas ang Po [ʔ] o -n) [1a 2b 3b]. Pangalawang anyo ng pang-angkop ang salitang ibinukod na na [1b 2a]. May salitang may -ng sa hulihan; huwag itong ipagkamali sa pang-angkop [2a]. Magkatulad ang kahulugan at tungkulin ng dinadagdagang -ng at ng bukod na na. May kalagayan kung saan kinakaltas ang anyong na ng pang-angkop {5-2.2}.

Maaaring gamitin ang anyong na sa halip ng anyong -ng. Malimit ang ganitong paggamit sa mga pangngalang pantangi upang iwasan ang pagbabagong pampalatunugan ng pangalan ([3a], ngunit Mariang Makiling). Pati minamabuti ang na sa unahan ng mahabang sugnay na makaangkop (kung maaari man ang -ng), marahil upang ibukod nang mabuti ang sugnay na makaangkop [4].

 
[1]balon - bilog[a] Balong bilog.[b] Bilog na balon.
[2]tadyang - bali ['ba:.lɪʔ] [a] Tadyang na bali.[b] Baling ['ba:.lɪŋ] tadyang.
[3]si Pedro - matalino[a] Si Pedro na matalino. [b] Matalinong si Pedro.
[4] May nagsasabi na hindi makabuluhan itong mga hakbang. {W Cao 3.23}

Pampalaanyuang magkapareho sa pang-angkop na na ang pang-abay na na, ngunit walang kaugnayang pansemantika at pampalaugnayan ang dalawa.

• 11-5.2 Hutaga at pang-angkop

(1) Maaaring iniuunang panlapag na may pang-angkop ang salitang makatukoy [1a|b 2a|b 3a|b]. O panlapag [4a|b 5a|b] o sugnay na makaangkop [6a|b] (na may pang-angkop sa unahan) ang maaaring sumusunod sa salitang makatukoy. Kinukuha ng hutaga sa likod ng salitang makatukoy ang pang-angkop nito [1b 4b 6b]. Maaaring lumitaw ang anyong -ng sa hulihan ng hutaga pag kinaltas ang anyong na sa likod ng salitang makatukoy [2a|b]. Kung nandoon ang higit sa isang hutaga ay tinatanggap ng huling hutaga ang pang-angkop [1c 3c 5b]. Kung ganito, pinapanatili ang kaugnayang matalik ng salitang makatukoy sa unang salita sa likod ng hutaga.

 
[1][a] Marahang ibinaba ng ina ang bata.
 [b] Marahan niyang ibinaba ang bata. (Panggitagang pantuwid.)
 [c] Marahan niya akong ibinaba sa may hagdanan at hinila pababa. {W Nanyang 11.1} (Panggitagang pantuwid at paniyak.)
[2][a] Nguni, ayaw ipagtapat ng doktor sa akin ang karamdaman ni Ama.
 [b] Nguni, ayaw niyang ipagtapat sa akin ang karamdaman ni Ama. {W Uhaw 3.15} (Panggitagang pantuwid.)
[3][a] Laging walang mapuntahan ang bata.
 [b] Lagi tuloy ◊ walang mapuntahan ang bata. (Yaring hutagang payak; walang pang-angkop ang pang-abay na tuloy.)
 [c] Lagi tuloy kaming walang mapuntahan. {W Piso 3.5}
[4][a] Sa araw na iyon ay nagsimula kami.
 [b] Sa araw ding iyon ay nagsimula kami nina Itay at Inay sa kani-kaniyang trabaho. {W Pagbabalik 3.4} (Yaring hutagang payak.)
[5][a] Nangiting muli ang kapatid ko. (Panlapag na inihuhuli ang salitang pangnilalamang muli.)
 [b] Nangiti na lang akong muli nang maisip ang alala. {W Madaling Araw 3.5} (Yaring hutagang payak na may panghalip na gawing hutagang kumukuha ng pang-angkop {11-4.1 (2)}.)
[6][a] Marahil ay totoong hindi niya alam. (Sugnay na makaangkop.)
 [b] Marahil ay totoo ngang hindi niya alam. {W Nanyang 13.29}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Panlapag o sugnay na makaangkop.

(2) Kung maaari ang anyong -ng ng pang-angkop, dapat itong gamitin. Mabisa ito sa karamihan ng hutaga. Walang pang-angkop sa likod ng hutaga kung hindi maaari ang -ng (halimbawa: daw ◊, lamang ◊, tulọy ◊); walang paggamit ng salitang na [3b].

(3) Panlapag na may pang-angkop ang tinatalakay sa itaas ng talaksang ito. Walang pang-angkop ang hutaga kung may di-pagkakabagay ang salitang makatukoy [7] {5A-221}. Iba pang yaring walang pang-angkop ang maaari ding magamit na salitang makatukoy ng yaring hutaga. Walang pang-angkop ang hutagang isiningit [8a|b 9].

 
[7]Hindi kami kakapusin sa pagkain. {W Lunsod 3.16}
[8][a] Tingnan mo si mam doon sa loob ng banyo. (Parirala ang pantuwid na may gawing nakahuling mo. Hindi yaring hutaga ito.)
 [b] Tingnan mo muna si mam doon sa loob ng banyo. {W Simo 3.3} (Yaring hutagang payak na may pang-abay na hutagang muna at panghalip na mo na may gawing hutaga.)
[9]Saan ka nanggaling at inabot ka ng hatinggabi? {W Nanyang 22.21} (Panggitaga. Salitang makatukoy ang pariralang pandakong saan {11-6.1 (3)}.)
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_taga_1.html

• 11-6 Panggitaga

(1) Ang panggitaga (|pang+gitna+kataga|, susi {GG..}) ay yaring natatangi sa wikang Filipino na binubuo dahil sa gawing hutaga ng panghalip. May tatlong bahagi ang panggitaga:

Salitang makatukoy
ng panggitaga		 Hutaga
ng panggitaga		 Salitang-ubod
ng panggitaga
Kaugnayang pampalaugnayan
      Kaugnayang pansemantika

Sumusunod sa salitang makatukoy ang hutaga, ngunit ito'y nasa harap ng salitang-ubod ng panggitaga. Pampalaugnayan lamang ang kaugnayan ng salitang makatukoy sa hutaga; pansemantika man ang kaugnayan ng hutaga sa salitang-ubod.

(2) Salitang makatukoy ng panggitaga. Salitang pangnilalaman ang salitang makatukoy. Hindi man maaaring maging salitang makatukoy ang lahat ng salitang pangnilalaman {11-6.1}. Hindi palaging sa unahan ng pangungusap ang salitang makatukoy; dahil dito hindi palagi nasa pangalawang katayuan sa pangungusap ang hutaga ng panggitaga.

(3) Hutaga ng panggitaga. Sa panggitaga nagiging hutaga ang panghalip na panao at pamatlig {11-6.2}.

(4) Salitang-ubod ng panggitaga. Sa panggitagang pantuwid, salitang-ubod ng panggitaga ang salitang-ubod ng parirala kung saan pansemantikang nagkakaugnay ang panghalip.

Walang tumpak na ikatlong bahagi ang panggitagang paniyak. Gayunman ipinapalagay na panggitaga ang yaring ito dahil maaaring ilagay sa ibang katayuan ang panghalip na ANG (hutaga, paniyak na pansemantika) kaysa kung ito'y parirala at paniyak na pampalaugnayan. Sa panggitaga, karaniwang sumusunod sa panghalip na ANG ang salitang pang-ubod ng panaguri. Ito'y pininapalagay na salitang pang-ubod ng panggitaga. Mayroon ding iba pang mga yari {11-6.3 (3)} {11-6.5 (4)}.

(5) {Θ}   Gusto naming ipaliwanag ang panggitaga sa tulong ng pangungusap na halimbawa:

 
[1][a] Binigyan nina Ama at Ina ang anak ng pera.
 [b] Masayang binigyan nina Ama at Ina ang anak ng pera.
 [c] Binigyan nila ito ng pera. (Dalawang parirala ang panghalip na nila ito. Walang pagbabago ng katayuan ng mga parirala sa pangungusap.)
 [d] Masaya nila itong binigyan ng pera. (Dahil sa pagbubuo ng panggitaga, hindi na parirala ang dalawang panghalip na nila ito. Bilang kataga, maaari itong baguhin ang katayuan sa pangungusap. Walang gawing makahuli ang panghalip na nila (tagaganap; pantuwid kung sana'y parirala ito). Sa loob ng panaguri ang panghalip na ito (tagatiis; paniyak kung sana'y parirala ito).)
Pangungusap na halimbawa sa yaring hutagang payak → {11-4.1 (5)}

• 11-6.1 Salitang makatukoy ng panggitaga

Punang pauna
Sa kalahatan, mabisa din sa salitang makatukoy ng yaring hutagang payak ang paglalahad sa pangkat na ito.

(1) Iniuunang panlapag ang unang pulutong ng salitang makatukoy ng panggitaga:

 
[1]Mabuti kang bata!
[2]Para akong kandilang itinulos sa kinatatayuan ko nang marinig ang pangalang Fernando Khan. {W Angela 3.12}
[3][a] Hindi ka makakaligtas sa habol. {W Bulaklak 8.3}
 [b] Labis kong ikinatuwa iyon. {W Angela 3.14}
[4]Bakit matagal kang nawala, Ineng?" {W Angela 3.7}
[5]Huwag mo kaming hayaang bumagsak sa tukso. {W Dasal 3.35}
Higit na maitim ang limbag = Salitang makatukoy. May salungguhit = Hutaga.

(2) Iba pang mga salitang makatukoy ng panggitaga:

 
[6]Bahagya man ay wala siyang nasabi. {W Dayuhan 3.10}
[7]Hindi ko alam kung kanino niya ito ibinibigay. {W Angela 3.1}
[8][a b] Di ko nga rin maunawaan kung bakit siya nakapagkuwento sa akin nang ganoon. {W Estranhera 3.11}
[9]Doon ko nakilala ang isang lalaking may katandaan na. {W Damaso 4.5}
[10]Sabi ng babaeng nakatabi niya sa bus, bago sila bumaba. {W Anak ng Lupa 3.1}
Higit na maitim ang limbag = Salitang makatukoy. May salungguhit = Hutaga.

(3) Bukod sa salitang pangnilalaman, pariralang pang-umpog at pandako ang nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Buong pariralang pangkayarian ang "salitang" makatukoy; hindi ito hinati ng hutaga ng panggitaga.

 
[11]Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2} {5A-351 Σ}
[12]Araw-araw naman po akong nagsisipilyo. (Buong pariralang araw-araw naman ang salitang makatukoy sa hutagang po ako.)
[13][b] Kanina pa pala kami pinagmamasdan. {W Piso 3.2}
[14]Sa Alitaptap ito nalathala. {W Daluyong 2.8} (Pariralang pandakong malaya.)
[15]Dahil baka isipin niyang sa kanya ako naiinis. {W Piso 3.2} (Iniuunang pariralang pandako bilang kaganapan {6-2.2}.)
Higit na maitim ang limbag = Salitang makatukoy. May salungguhit = Hutaga.

(4) Hindi maaaring maging salitang makatukoy ng panggitaga ang sumusunod:

(5) Tumitiyak ang parirala kung saan galing ang salitang makatukoy kung mayroon o walang pang-angkop ang (huling) hutaga {11-5.2}. Kung panlapag ang pariralang ito ay karaniwang ginagamit ang anyong -ngng pang-angkop.

(6) {Θ}  Pampalaugnayan, nauuri ang salitang makatukoy sa:

• 11-6.2 Hutaga ng panggitaga

(1) Sa panggitaga, may gawing hutaga ang panghalip na panao at pamatlig na ANG at NG; kaya ito'y maging hutaga ng panggitaga:

(2) Maaaring bumuo ng panggitaga ang panghalip na panao at pamatlig [1-4].

 
[1]Puwede kang makitira sa amin. {W Busilak 3.7} {GGT} {HT}
[2]Hindi rin magkapaa ang suot niyang tsinelas. {W Angela 3.2} {GGW} {HT}
[3]Sa tingin niya'y hindi ito guwapo {W Nanyang 13.18} (Kung maaari, halos palagiang binubuo ng hindi ◊ ang panggitaga, pati sa panghalip na pamatlig bilang hutaga ng panggitaga. Kataliwasan ang [5].) {GGT} {HP}
[4]Pilit nitong binuksan ang nayuping pintuan. {W Naglaho 3.22} {GGW} {HP}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga.

Halos palagian, may panggitaga ang panghalip na panaong isapantig (walang isapantig na panghalip na pamatlig) [1], kalimitan ang panghalip na panaong dalapantig [2] at di-lubhang malimit ang panghalip na pamatlig [3 4]. Maaaring talikdan ang panggitaga, lalo na kung panghalip na pamatlig ang hutaga [5]. Minsan bawal ang panggitaga [6].

 
[5]Hindi maaaring mangyari ito sa isang buong kultra. {W Salazar 2006 1.3.10}
[6][a] Dalawang kilo nito. [b] Dalawa nitong kilo.

(3) Kung ang pangungusap ay may higit sa isang panghalip na kayang maging hutaga ng panggitaga ay maaaring buuin ang panggitagang paniyak at pantuwid [7 8] (kumpol ng hutaga {11-4.3}). Tanging panggitaga ang binubuo ng panghalip na ibayong kitạ ◊ [9]. Gaya ng panggitagang iisa, karaniwang bumubuo nito ang panghalip na panao [7-9]. Marami ding panggitaga ng panghalip na panao at pamatlig [10]; maaari mang walang panggitaga kung pangalawang panghalip ang panghalip na pamatlig [11].

 
[7]Isang araw nang muli niya akong dalawin. {W Angela 3.21}. {GGW} {HT}{GGT} {HT}
[8]Matanda ko siyang kapatid. {GGW} {HT}{GGT} {HT}
[9]At kapag nakalabas na ako, at saka kita hahatakin palabas. {W Aesop 3.1.2} {GGW+GGT} {HT}
[10]Ilang taon na nila itong ginagawa. {W Prutas 3.2}. {GGW} {HT}{GGT} {HP}
[11]Maaaring hindi na niya kasama ito. {W Karla 5.206} {GGW} {HT}{HP}
Higit na maitim ang limbag = May panggitaga. May salungguhit = Walang panggitaga.

(4) Sa panggitaga, kataga ang panghalip; hindi ito bumubuo ng parirala. Dahil dito, dapat nag-iisa ang panghalip; yari katulad ng mga itọ ang hindi maaari.

Sa yaring [12a 13a 14a], panghalip na may panuring ang paniyak. Gayunman maaaring buuin ang panggitagang paniyak. Nagiging hutaga ng panggitaga ang panghalip na salitang-ubod ng paniyak [12b 13b 14b]. Nagiging tanging parirala ang dating panuring ng panghalip sa hulihan ng pangungusap. Sa gayon hinahati ang dating pariralang makangalan.

 
[12][a] Nagkaayos silang dalawa.
[b] Paano sila nagkaayos na dalawa? { LIW 26 Disy 2005}
[13][a] Walang permanenteng tirahan kami ni Ina.
[b] Wala kaming permanenteng tirahan ni Ina. {W Material Girl 3.3} {11A-621 Σ}
[14][a] Mabahala kayong mga anak.
 [b] Huwag kayong mabahala mga anak. {W Aesop 3.4.2}

(5) Yaring panggitaga ang maaaring buuin ng (mga) panghalip ng panggitaga at ng nadagdagang (mga) pang-abay na hutaga sa isang kumpol ng hutaga [10 11] {11-4.3}.

(6) {Θ}  Sa pangungusap na may pandiwa bilang panaguri, panghalip ang maaaring kaganapan ng pandiwa (paniyak o pantuwid). Hindi ito binabago kung panggitaga ang binubuo ng panghalip; mayroon pa itong fokus at katungkulan bilang kaganapan ng pandiwa. Sa pangungusap na ito, nasa loob ng pariralang panaguri ang pansemantikang paniyak (kataga). Wala nang paniyak na pampalauganayan ang pangungusap, di-batayan ang pangungusap {13-2.2.1}.

• 11-6.3 Panggitagang paniyak

(1) Katuturan ng panggitagang paniyak (susi {GGT}): Ito ang panggitaga kung saan paniyak na pansemantika ang panghalip na may gawing hutaga [1a|b]. Palagi itong nasa pangalawang katayuan sa pangungusap [1b 2 3] (o sugnay [4a 4b]) dahil hindi ito bahagi ng ibang parirala. Karaniwang salitang-ubod ng panaguri (pandiwa sa [1-4]) ang salitang-ubod ng panggitagang paniyak.

 
[1][a] Mabilis na inalalayan ng dalaga ang lalaki.
 [b] Mabilis siyang inalalayan ng dalaga. {W Nanyang 12.20}
[2]Marahil, maganda akong makisama sa kanya bilang katiwala. {W Angela 3.4} (Hindi maaaring maging salitang makatukoy ang marahil dahil ito'y malayang parirala (pang-umpog) {11-6.2 (5)}.)
[3]Saka puwede ka rin namang makilibing {W Suyuan 3.7} (Panggitagang pangmarahil.)
[4][a b] Kung mayroon nga, saan ito ibinatay at paano ito natiyak? {W Plano 3.5} (Walang pang-angkop dahil pandako [4a] at panlapag na walang pang-angkop ang salitang makatukoy [4b] {12-2.3}.)
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(2) Maaari ding binubuo ang panggitagang paniyak kung hindi pandiwa ang panaguri (pariralang makagngalan [5], pang-uri [6], pangkaroon [7]).

 
[5]Tagasaan kang lugar?
[6]Bakit ka galit?
 Panggitagang pangkaroon → {11-6.5}
[7]Mayroon akong naisip na paraan kung papaano nating gagawin iyon. {W Aesop 3.1.2}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(3)  {Θ} Sa panggitagang paniyak at pangkaroon, ang hutaga ng panggitaga ang paniyak na pansemantika ng pangungusap. Ito'y panghalip na ANG na may gawing hutaga. Kataga ito, hindi na bumubuo ito ng pariralang paniyak. Pampalaugnayan, walang paniyak ang pangungusap, di-batayan ito {13-2.2.1}.

(4) Kung walang salitang makatukoy sa harap ng salitang pang-ubod ng panaguri [8a 8b] ay maaaring gamitin ang huli bilang salitang makatukoy pag mayroon itong inihuhuling panlapag [8c 8d] o pandako bilang panuring [9]; isinisingit ang panghalip na ANG sa pagitan ng salitang pang-ubod ng panuring at panuring.

 
[8] [a] Nangiting muli ang kapatid ko. (Panuring sa nangiti ang pang-abay na muli. Salitang pangnilalaman ang muli; pariralang panlapag ang yari.)
 [b] Nangiti na lang muli ang kapatid ko. (Yaring hutaga payak ang dalawang pang-abay na hutaga na na lang.)
 [c] Nangiti na lang akong muli. {W Madaling Araw 3.5} (Panggitaga ang binubuo ng panghalip na ako. Kataga ito. Hindi parirala ito dahil bawal isinisingit ang pariralang paniyak sa loob ng pariralang may panuring.)
 [d] Nangiti ka na lang muli. (Kumpol ng pang-abay na hutaga at panghalip na may gawing hutaga ang ka na lang.)
[9]Isa ako sa mga naging ninong ni Angela. {W Angela 3.16} (Salitang pang-ubod ng panaguri ang pang-uring isa.)
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.
Tanging panggitagang pangkaroon → {11-6.5 (4)}

• 11-6.4 Panggitagang pantuwid

(1) Sa panggitagang pantuwid (susi {GGW}), panghalip na NG ang hutaga ng panggitaga [1-7]. Maaaring buuin ito kung kaganapan ng pandiwang makataguri ang pantuwid. Karaniwan, pang-abay sa unahan ng panaguri ang salitang makatukoy [1-3]. Maaari din iba pang salitang makatukoy (o parirala) [4].

 
[1]Inis na inis kong kinuha ang pera sa bag ko. {W Piso 3.3}
[2][a] Pero hindi ko na talaga kayang magsalita. {W Madaling Araw 3.5}
[3]Pero gusto ko lang itanong. {W Bulaklak 8.6} (Panggitagang pangmarahil.)
[4]Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2} {5A-351 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(2) Maaari ring ipalagay na panggitagang pantuwid ang mga yari kung saan panuring sa pariralang makangalan ang pantuwid [5-7]. Kasapi ng isang parirala ang tatlong bahagi ng panggitaga, ngunit walang pansemantikong kaugnayan sa salitang makatukoy ang hutaga ng panggitaga (halimbawa: sa [5], walang kaugnayang pansemantika ang hindi at ko; may kaugnayan lamang itong dalawa sa salitang-ubod ng pariralang balak). Dito rin sa pangalawang katayuang nasa loob ng parirala ang panghalip na NG; karaniwang hindi ito ang pangalawang katayuan sa pangungusap [6 7].

 
[4]Ngunit hindi ko balak ang magwasak ng isang tahanan. {W Uhaw 3.20} (Panuring sa balak ang ko (aking balak o balak ko).)
[6]Hindi ko kayang pagtaksilan ang sarili kong damdamin. {W Madaling Araw 3.5}
[7]Binuhusan ko ng maligamgam na tubig ang nanlalamig kong katawan. {W Damaso 4.5}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

• 11-6.5 Panggitagang pangkaroon

(1) Panggitagang paniyak ang panggitagang pangkaroon (susi {GGD}) sa mga pangungusap na may pariralang pangkaroon bilang panaguri. Kaya panghalip na ANG ang hutaga nito. Maaaring buuin ang panggitagang pangkaroon kung panlapag ang nasa loob ng pariralang pangkaroon. Isinisingit sa loob ng pariralang pangkaroon ang panghalip na ANG.

(2) Panlapag ang panuring ng pariralang pangkaroong may mayroọn, walạ at marami. Dito ang pangkaroon ang salitang makatukoy ng panggitaga [1-3].

 
[1]Mayroon akong naisip na paraan kung papaano nating gagawin iyon. {W Aesop 3.1.2}
[2]Wala kaming permanenteng tirahan ni Ina. {W Material Girl 3.3} (Pinapahintulutan ang panggitaga dahil sa paghahati ng pariralang makangalang kami ni Inay.) {11A-621 Σ}
[3]Marami siyang tanong tungkol sa pag-aalaga ng mga halaman. {W Rosas 4.1}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(3) Panggitagang pangkaroon ang maaaring buuin pag may panlapag na iniuuna ang pangngalan ng pariralang pangkaroon. Itong panuring ang nakapaglilingkod bilang salitang makatukoy ng panggitaga. Maaari itong buuin sa pamamagitan ng anyong dinaglat na may [4a|b 5-7].

 
[4][a] Mayroon akong maliit na silid.
 [b] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina. {W Dayuhan 3.5}
[5]May makintab na pula itong kasuotan at may katandaan na rin ang hitsura. {W Samadhi 4.2}
[6]Sa kabutihang-palad, may nasalubong silang kalesang walang pasahero. {W Nanyang 13.12} {11A-651 Σ}
[7]Halika na, Mr. Tan, may gusto akong sabihin sa 'yo. {W Nanyang 13.23} (Ang panuring sa pangkaroong may ay pandiwaring makangalang sabihin na may pang-abay na pangmarahil na gusto bilang panuring.)
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(4) Kung pandiwaring makangalan ang panuring sa pangkaroon ay maaari itong may panlapag na ininhuhuli {10-4.1}. Sa [8], isinisingit sa pariralang pangkaroon ang pansemantikang paniyak na akọ. Ang pandiwaring marinịg ay ang unang maaaring salitang makatukoy sa pangungusap. Dahil dito, sa likod nito ang akọ at sa harap ng panuring na tinig at kalabọg.

 
[8]Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} {10A-411 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_taga_2.html

12 Pagtatanong   (••12, •• Tanong)

• 12-1 Pambungad

(1) Alinsunod sa tuntunin ng Patakaran ay binubuo din ang pangungusap na pananong. May isang katangian lamang ang pangungusap: Minamabuti ang pananong sa harapan ng pangungusap. Bumabagay din ito sa Patakaran, dahil may diin na tangi ang unang parirala sa lahat ng pangungusap.

Hindi maaaring itanong ang lahat ng parirala. Malimit na dapat baguhin ang pagbuong pampalaugnayan ng pangungusap upang maitanong ang pariralang ginugusto.

(2) Ginagamit din ang mga pananong na di-itinatanong kung pagsamahin sa pangatnig. Sa gayon salitang panaklaw ito {8-4.3.1}.

• 12-2 Mga salitang pananong na pamparirala

Tinatawag naming 'tanong na pamparirala' ('Wh-question') ang tanong upang itanong ang parirala. Salitang pananong na pamparirala ang tawag sa salitang pananong nito.

• 12-2.1 Panghalip na pananong

(1) May dalawang panghalip na pananong (susi {HN}) sa anyong batayan. Itinatanong ng sino ◊ ang tao [1] at ng anọ ◊ ang mga bagay [2]. Dahil itinatanong ng panghalip na ito ang panaguri, tinatawag itong anyong AY. Ang kaugnay na panghalip na SA ay kanino ◊ na itinatanong ang tao sa pandako [3] at saạn (sa ◊) para sa bagay [4] {8-4.6 (5)}. Maaaring gamitin ang panghalip na pananong na SA kasama ang pang-ukol [5]; pang-ukol na pananong ang nasaạn [6]. Madalang na ginagamit ang panghalip na pananong na NG na nino ◊ [7], dahil hindi maaaring nasa unahan ng pangungusap ang panghalip na NG. Sumusunod ang talahanayan ng panghalip na pananong; doon din inilalarawan ang anyong pangmaramihang may pag-uulit ng ugat.

 ANGAY NGSA
Isahan at
maramihan		Tao - wala - sinoninokanino
Bagayanọ- wala - {*} saạn
[nasaạn]
MaramihanTaosinu-sino ninu-ninokanino-nino
Bagayanụ-anọ- wala - - wala -
{*} Madalang na ginagamit ang anyong may panandang gaya ng ng anọ.

 
[1]Sino ang tutustos sa kanyang mga pangangailangan? {W Pang-unawa 3.8}
[2]Ano ang mga dahilan kung bakit mas malakas ang binigay ninyong suporta sa wika at sining sa pamantasan? {W Cao 3.8}
[3]Kanino nagbigay si Liwayway ng libro?
[4]Saan nga pala galing 'yon? {W Piso 3.4}
[5]Tungkol saan ang nalathala ng isang libro?
[6]Nasaan na kaya sila ngayon? {W Angela 3.19} (Pang-ukol na pananong ang nasaạn.)
[7]Aklat nino iyan?
[8]Huwag na huwag mo ipagsasabi kahit kanino! {W Nanyang 11.9} (Panghalip na panaklaw {8-4.3.2}.)

(2) Sa pananalitang pang-araw-araw maaaring pagsamahin ang panghalip na pananong at ang; sinong o anọng ang bunga nito [9a|b] {2-2.2 (3)}. Dapat ibukod ito sa paggamit bilang pang-uri {12-2.2 (2)}.

 
[9][a] Sino ang kumain sa plato ko? ✉
 [b] Sinong kumain sa plato ko? ☺ {W Busilak 3.4}

• 12-2.2 Pang-uring pananong

(1) May pananong na kumukilos gaya ng pang-uri, tinatawag itong pang-uring pananong (susi {UN}). Nabibilang dito ang pang-uring alịn, ilạn ◊, tagasaạn. Panaguri ang pang-uring pananong sa [1 2 4a].

(2) Maaaring magamit na panuring sa pariralang makangalan ang pang-uring pananong gaya ng pang-uring "karaniwan" [3 4b]. Mayroon itong pang-angkop, bumubuo ng panlapag.

(3) Magkatulad ang gawi ng panghalip na pananong na sino, anọ at kanino kung nagagamit na panuring [5a 5b 6] (susi {U//HN}).

(4) Ginagamit bilang panaguri ang pang-uring pananong na magkano ◊ [7], ngunit hindi bilang panuring {9-3 (3)}. Natatangi ang salitang hiram na Espanyol na kumustạ ◊ |como esta| [8]; ito'y pang-uring pananong sa wikang Filipino.

 
[1]Alin ang nasa bahay?
[2]Ilan kayo sa lakbay?
[3]Pang-ilan kang anak?
[4][a] Tagasaan ka ba? [b] Tagasaan kang lugar?
[5][a] Anong oras na?
 [b] Anong maaaring programa ang dapat na ilapat sa unibersidad? {W Cao 2013 3.19}
[6]Tungkol kaninong kotse ang pinag-uusapan ninyo?
[7]Magkano ang entry fee? {W Sabong 8.20}
[8]Kumusta na ang Reyna ng mga Rosas? {W Rosas 4.27}

• 12-2.3 Pang-abay na pananong

Pang-abay na pananong (susi {AN}) ang bakit ◊, kailạn ◊, paano ◊, gaanọ ◊ [1-5] at ba ◊ {12-3}. Gaya ng ibang pang-abay may katanungan kung malaya sa pangungusap o panuring sa ibang parirala ang pang-abay na pananong (maliban sa hutagang ba). Tiyak na malaya ang bakit at kailạn [1]. Wala itong pang-angkop; nabibilang sa pang-umpog ang parirala nito. Ginagamit ang gaanọ kasama ang pang-uri [2], samantala kasama sa pandiwa (minsan sa pangngalan) ang paano [3 4]. Panuring ang pang-abay na pananong at panlapag ang yari kung mayroon itong pang-angkop [4] at marahil din kung wala [2 3]. Kung ginagamit ang gaanọ, ipinapalit ang unlapi ng pang-uring ma- sa ka- [2]. Maaaring magamit na panaguri ang pang-abay na pananong [5] {2-4.7 (3)}.

 
[1]Bakit Kailangan ng Filipino ang Filipino? {W Almario 2007}
[2]Gaano kahalaga ang paggamit ng wikang Filipino? {W Cao 2013 3.5}
[3]Paano ba ako yayaman kung sa simpleng panlilimos lang ang gagawin ko? {W Material Girl 3.4}
[4]Paanong nalaman nito ang pangalan niya? {W Samadhi 4.4}
[5]Paano ang puso ko kung wala ka? {Sikat na kanta}

• 12-2.4 Pandiwang pananong

May pandiwang pananong ang wikang Filipino. Nasa loob ng pandiwa ang katanungan (umanọ (anọ ◊), anuhịn).

• 12-3 Mga tanong na pampasiya at ba

May pang-abay na pananong na hutagang ba ◊ (susi {AN/HG}) ang wikang Filipino; anyong pinaikli ng bagạ ito. Ginagamit ito sa tanong na pampasiya; karaniwan itong isinasaad ng katotohanan ng buong pangungusap [1]. Bilang hutaga, inilalagay ang ba sa pangalawang katayuan sa pangungusap. Sa pangungusap na pasalaysay ay maaaring idagdag ang pinaikling sugnay na pananong na di ba [2]. Maaaring palakasin ang tanong na pamparirala kung ilagay ang ba sa likod ng pananong [3].

 
[1]Narito na po ba siya? {W Anak ng Lupa 3.6}
[2]Chris, di ba sabi mo, parang kayo 'yung piso? {W Piso 3.6}
[3]Bakit ba?

• 12-4 Mga pariralang maaaring itanong

Hindi maaaring itanong ang lahat ng parirala sa wikang Filipino. Bukod sa panaguri, maaaring itanong ang pandako at pariralang malaya. Ang katiyakan ng paniyak ang pagbabawal na pinakamahalaga. Pangkaraniwang hindi maaaring itanong ang pantuwid. Sanhi nito ang gawing makahuling nagbabawal na ilagay sa unahan ng pangungusap ang pariralang itinatanong.

Sa ganito may tanong na pinagbabawal. Nilulutas ang kakulangang ito dahil may kakayahang pampalaugnayang magpalitan ng parirala.

• 12-4.1 Pagtatanong ng panaguri

Binibigyan ng diing tangi ang itinatanong na panaguri kung nasa unahan ng pangungusap. Pati walang katiyakang likas ang panaguri Dahil dito, magaling itong nagagamit na pariralang itinitanong. Ginagamit ang anyo ng pangungusap na {13-2.3 Θ [2*]}. Binubuo ng panghalip na pananong na sino o anọ ang panaguri [1-3].

 
[1]Sino ang mag-aasikaso sa kanya? {W Unawa 3.8}
[2]Ano naman ang nakatatawa sa sinabi ko? {W Pagbabalik 3.15}

Karaniwan, may katiyakan ang sagot; dahil dito dapat bigyan ng katiyakan ang panaguri o dapat baguhin ang pangungusap na panagot upang maging paniyak na may katiyakan ang pariralang panagot. Pampalaugnayang gaya ng tanong na [3] ang sagot na [4], ngunit pansemantikang hindi ito magaling dahil panaguring walang katiyakan ang tatay. Sa pamamagitan ng ANG na makaabay sa panaguri ay nawawala ang kakulangan [5]. Kung ngalan ng tao ang sagot, walang kahirapan dahil may katiyakan ang ngalan ng taong may si kahit panaguri ito [6]. Magkatulad kung panghalip na panao ang sagot [7]. Kung walang katiyakan ang sagot, maaari ding manatili ang pagbuo ng pangungusap na pananong [8].

Maaari ding gamitin ang pang-uring pananong kung panuring ito sa panaguri upang itanong ang bahagi ng panaguri [9]. Sa [10], pananong sa panaguri ang pang-ukol na nasaạn.

 
[3]Sino ang tumitira sa bahay na iyon?
[4]Tatay ang tumitira sa bahay na iyon.
[5]Ang tatay ko ang tumitira sa bahay na iyon.
[6]Si Bing ang tumitira sa bahay na iyon.
[7]Ako ang tumitira sa bahay na iyon.
[8]Dayuhan ang tumitira sa bahay na iyon.
[9]Ilang taon ka na? {W Piso 3.5}
[10]Nasaan na kaya sila ngayon? {W Angela 3.19}
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

• 12-4.2 Pagtatanong ng paniyak

May katiyakang likas ang paniyak {2-3.1}; dahil dito hindi ito maaaring itanong. Maaaring magpalitan ng tungkulin ang panaguri at paniyak [1a|b]. Pagkatapos ng pagpapalitan magiging panaguri ang dating paniyak [1b 1c]. Sa pangungusap na panagot, mabisa din ang tuntunin na inilalahad sa itaas para sa pagtatanong ng panaguri.

 
[1][a] Tumitira ang kapatid ko sa bahay na iyon.
 [b] Kapatid ko ang tumitira sa bahay na iyon.
 [c] Sino ang tumitira sa bahay na iyon?
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

• 12-4.3 Pagtatanong ng pantuwid

(1) May gawing makahuli ang pariralang pantuwid; inihuhuli ito sa pangngalan kung panuring nito at pati sa pandiwa kung kaganapan nito. Dahil hindi nasa unahan ng pangungusap ang pantuwid ay hindi ito maaaring itanong. Upang maitanong ang nilalaman ng pantuwid bilang kaganapan ng pandiwa, dapat magpalitan ang pandiwang tahasan at balintiyak [1a|b]. Kung ganito maaaring maging paniyak ang pantuwid na itinanong at saka panaguri ang paniyak [1c|d]. Upang gawain ito kailangan ng pandiwang tahasan na kabagay. May angkang-salita kung saan binubuo ang pandiwang tahasang tangi para sa pangungusap na pananong (karaniwang pandiwang mag-); sa sagot, pandiwang balintiyak ang ginagamit [2].

 
[1][a] Nagluto ng hapunan si Nanay.
 [b] Niluto ni Nanay ang hapunan.
 [c] Hapunan ang niluto ni Nanay.
 [d] Ano ang niluto ni Nanay?
[2][a] Sino ang nag-iwan ng kanyang asawa?
 [b] Iniwan ni Pedro ang kanyang asawa.
Higit na maitim ang limbag = Panaguri (o bahagi nito). May salungguhit = Pariralang itinanong.

(2) Upang maitanong ang pantuwid na paari (pantuwid na bahagi ng pariralang makangalan) maaaring gamitin ang panghalip na pananong na kaninong na iniuuna sa pangngalan gaya ng pang-uri [3a] {8-4.7}. Panghalip na SA ang kanino at dahil dito ito'y salitang pananong ng pandako, gayunman maaaring sagot ang pantuwid na paari [3c 3d].

 
[3][a] Kaninong aklat iyan?
 [b] Aking aklat iyan.
 [c] Aklat ko iyan.
 [d] Aklat ng lolo iyan.

(3) Sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil na may gawing makangalan, pantuwid ang tagaakala at kung kaya hindi ito maitanong. Maaaring gamitin ang pangungusap na pangkaroon upang itanong ang tagaakala {10-4.1 (4)}.

(4) Sa pangungusap na may katatapos bilang panaguri ay pantuwid ang tagaganap at walang paniyak ang pangungusap [4a] {6-6.6}. Hindi din maaaring itanong ang pantuwid na ito. Malimit na pinipili ang yaring halos di-makabalarila upang itanong ang tagaganap [4b]. Mas tamang ginagamit ang paraang may pandiwang tahasan sa halip ng katatapos [4c].

 
[4][a] Kaaalis niya lang.
 [b] Sino ang kaaalis lang? (Halos di-makabalarila.)
 [c] Sino ang umalis na?

• 12-4.4 Pagtatanong ng pandako at ng pariralang malaya

Walang kahirapan ang pagtatanong ng pandako at ng iba pang pariralang malaya. Maaari itong nasa unahan ng pangungusap. Bukod dito, wala itong katiyakang likas. Ginagamit ang anyong SA ng panghalip na pananong na kanino at saạn [1b] o ang pang-abay na pananong [2 3]. Kung kaganapan ng pandiwa ang pariralang pandako maaari itong ilagay sa harap ng pandiwa upang itanong [1a|b].

 
[1][a] Pupunta ako sa palengke.
 [b] Saan ka pupunta?
[2]Kailan ka pupunta sa Maynila?
[3]Bakit umiiyak ang bata?

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_tanong.html

13 Mga Pangungusap at mga Sugnay   (•• 13, •• Usap)

• 13-1 Pambungad

Sa wikang Filipino, may tuntuning matibay ang pagbuo ng mga parirala at ang mga pagkakaugnay nito sa pangunsap na payak. Hindi na tunay ito kung binubuo ang tambalang pangungusap. Kinikilalang makabalarila ang halos lahat ng yari kung magaang inuunawa nang pansemantika. Dahil dito, pinahirapan ang pagsusuri ng tambalang pangungusap (halimbawa {13A-101 Σ}).

• 13-1.1 Pangungusap na payak at tambalan

(1) Sa pamamagitan ng katawagang 'sugnay' (susi {S-..}), maaaring ihiwalay ang pangungusap na payak (susi {S-1}) na may isa lamang sugnay at ang pangungusap na tambalan (susi {S-Tb}) na may mahigit sa isang sugnay.

(2) Tinatawag naming sugnay ang yaring may panaguri [1a 1b 2a 2b]. Pag pinaikli ito [2b], dapat itong maaaring palawakin at maging pangungusap na payak na mayroon pa ang dating panaguri [2c]. Alinsunod dito, hindi sugnay ang mga pariralang malaya [3] at ilang yaring may pangatnig [4].

 
[1][a b] Iniisip ko rin || kasi na baka masaktan siya sa aking sasabihin. {W Estranghera 3.3}
[2][a b] Dinala niya ang buto || upang iuwi sa kanyang tirahan. {W Aesop 3.3.1}
 [c] Iuuwi niya ang buto sa kanyang tirahan.
[3]Paglabas ko ng banyo, isang matabang matandang lalaki ang naghihintay sa akin. {W Damaso 3.6} {5A-321 Σ}
[4]Kaya naman ibang-iba ang pakiramdam ko nang araw na iyon. {W Damaso 3.2} {13-4.2.1 (3)}
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salunggugit = Parirala, hindi sugnay.

(3) Ginagamit ang pang-angkop upang ikabit ang sugnay na makaangkop at pati ang panuring. Maaaring palawakin ang panuring sa sugnay na makaangkop; pangungusap na tambalan ang kinalabasan {13A-441 Θ}. Maaaring simulan ng pangatnig ang sugnay o ito'y gamitin sa loob ng sugnay (bilang pangatnig o pang-abay). Walang mahigpit na tuntuning ukol sa paggamit ng mga bantas; maaari itong gamitin upang magbukod ng sugnay at pati ng pariralang malaya.

• 13-2 Pangungusap na payak

• 13-2.1 Pangungusap na batayan

(1) Nauuri ang mga pangungusap na payak sa dalawang uri, pangungusap na batayan at di-batayan. Ang pangungusap na batayan ang pangungusap na payak (o sugnay) na may panaguri, paniyak at marahil ding pariralang malaya {1-5.1 (4)}. Mayroon itong kayariang

{P-P} {P-T} {P-../L}

(2) Tanging uri ng batayang pangungusap ang pangungusap na pang-utos {13-2.1.3} at ang pangungusap na pananong {12}.

(3) Maaaring magkaiba ang katayuan ng panaguri at paniyak. Dahil dito, madaling baguhin ang pagbuo ng pangungusap. Gayunman, may karaniwang kayarian ng pangungusap at nangingibabaw ang paggamit nito. Sumusunod sa panaguri ang paniyak, tinatawag itong ayos na karaniwan. Baligtad ang katayuan sa ayos na kabalikan. Noon at ngayon pa, may pagtalakalay sa aghamwika kung saan "dapat" gamitin ang alin sa dalawang ayos {13A-211}. Sa palasusian, dinadagdagan ang tandang para sa pagkakasunud-sunod sa susi ng sugnay {14A-9}.

Hindi lamang mabisa para sa pangungusap na payak ang sumusunod na mga pagtalakay, ngunit pati para sa sugnay sa loob ng pangungusap na tambalan.

• 13-2.1.1 Ayos na karaniwan

Pinakamalimit na ginagamit ang karaniwang ayos ng panaguri at paniyak sa pananalitang nasasalita at sa karamihan sa pananalitang nakasulat. Nasa harap ng paniyak ang salitang-ubod ng panaguri. May susi {S-../PT} o {S-../YPT} ang mga sugnay na nasa ayos na karaniwan [1 2].

 
[1]Noon ipinatong ng lobo ang mga paa sa katawan ng kambing. {W Aesop 3.1.2}
[2]Katulad sa mga bangkang papel ay nawala ang kaniyang bulto sa aking paningin. {W Pagbabalik 3.18}
Higit na maitim na limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

• 13-2.1.2 Ayos na kabalikan

(1) Pag kabalikan ang ayos ng panaguri at paniyak ay nasa harap ng panaguri ang paniyak. Nilalagyan ang harap ng panaguri ng pananda nitong ay [1]; {S-../TYP} ang susi nito.

(2) Kalimitan, may dahilang tangi kung pinili ang ayos na kabalikan.

 
[1]Si Lino ay nakapantalon ng kaki at nakabaro ng polo na may matutuwid na guhit na bughaw. {W Daluyong 15.11}
[2]Sa aming pagkakaalam, ito'y kauna-unahang pagtatangka {W Tiongson 4.1}
[3]Palatanong kasi si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol sa kanyang mga sinusulat. {W Suyuan 5.5} {13A-452 Σ}
[4]Wala siyang kaimik-imik habang ako'y nagsasalita.
[5]Si Mameng ay sumusulat. { Lopez 1941 p. 38}
Higit na maitim na limbag = Panaguri (o salitang-ubod nito). May salungguhit = Paniyak.

(3) Halos walang pagbuo ng sugnay sa kabalikang ayos kung

(4) Maaaring gamitin ang ayos na kabalikan upang ihudyat ang isang tanging pananalita sa ilang bahagi ng kasulatan {W Stat P-S 3.1 "Daluyong"}. Madalang ang mga pangungusap na may kabalikang ayos sa pang-araw-araw na pananalita.

• 13-2.1.3 Pangungusap na pang-utos

(1) Karaniwan, pangungusap na batayan ang pangungusap na pang-utos. Minamabuti ang pangungusap sa karaniwan ayos na may pandiwa bilang panaguri [1]. Mayroon ding pangungusap na di-batayan na walang paniyak [2], maaari din ang panggitaga [3]. Karaniwang nasa pawatas ang pandiwa [1-3]; walang tanging anyong pang-utos ("pautos") ang wikang Filipino.

Pansemantikang makabuluhan lamang ang pangungusap na pang-utos kung may kakayahan ang inuutusan na gumawa o magpagawa ng utos. Kaugnay dito, karaniwang pandiwang payak ang nasa pangungusap na pang-utos [1-3]; hindi maaaring binubuo ng pandiwang may pagkakabago ng kakayahan ang pangungusap na pang-utos [5a]. Pangungusap na pang-utos na patanggi ang binubuo sa tulong ng pang-abay na pangmarahil na huwạg (hindị ◊) [3].

 
[1]Hoy! Umalis ka riyan at baka ilublob kita sa putik. {W Angela 3.5}
[2]Bilisan mo. (Pangungusap na walang paniyak.)
[3] Huwag po ninyo akong iwan, Inay! {W Angela 3.22}

(2) Sapagkat walang kaibahang saligan ng pangungusap na pasalaysay at pang-utos, maaaring ibago ang pangungusap na pang-utos sa pangungusap na pasalaysay sa pamamagitan ng pagdadagdag ng pang-abay ('optative particle' kay { Kroeger 1991 p. 111f.}) [4 5b].

 
[4]Tulungan ka sana ni Ate. ( Pangungusap na pasalaysay na ipinapahayag ang nais. Hindi mahalaga kung tagagawang pangmarahil ang kinakausap o hindi.)
[5][a] Mahuli mo ang daga. [b] Mahuli mo nga ang daga.

(3) Mas madalang ang mga pangungusap na pang-utos na walang pandiwa, maaaring panaguri ang pang-uri, pangngalan o pariralang pang-ukol [6-8]. Sa maraming kalagayan ay naiiwasan ang pangungusap na pang-utos na walang pandiwa [9-11].

 
[6]Pang-uriTahimik na! Tahimik na kayo!
[7]PangngalanMabuti kang bata!
[8]Par. pang-ukolNasa paaralan na kayo mamaya alas tres ng hapon!
[9]PandiwaTumahimik ka. Manahimik ka.
[10]PandiwaMaging mabuti kang bata.
[11]PandiwaPumasok kayo sa paaralan mamaya alas tres ng hapon!

Ginagamitan ang pangungusap na pang-utos ng tuldok. Kalimitan, ginagamitan ng tandang padamdam ang pangungusap na pang-utos upang ipahiwatig ito sa pagsulat.

• 13-2.2 Pangungusap na di-batayan

Di-batayan ang mga pangungusap na may kayariang iba sa pangungusap na batayan. Pangungusap na di-batayan ang mga pangungusap na may panggitaga o panggitahil at mga pangungusap na walang paniyak.

• 13-2.2.1 Pangungusap na may panggitaga o panggitahil

(1) Panggitagang paniyak ang pinakamalimit na pangungusap na di-batayan. Panghalip na may gawing hutaga ang paniyak na pansemantika; pampalaugnayang walang paniyak ang pangungusap {11-6.3 (3) Θ}. Iniuuna sa salitang-ubod ng panaguri ang panghalip [1]

(2) Sa panggitahil na paniyak {9-6.1.1} may pananda ang paniyak, ito'y nasa harap ng salitang-ubod ng panaguring makadiwa [2]. Pang-angkop sa halip ng pananda ng panaguring ay ang nasa harap ng pandiwa, dahil dito nabibilang namin sa pangungusap na di-batayan ang yaring ito. Mapapansin ang pagkakahawig sa panggitagang paniyak.

 
[1]Agad itong tumalon sa balon. {W Aesop 3.1.2}
[2]Gusto ni Linda si Rita na mag-aral nang mabuti.

• 13-2.2.2 Pangungusap na walang paniyak

Nagpapahayag ng buong kaisipan ang pangungusap. Maaaring magpahayag na ng buong kaisipan ang panaguri at hindi na kailangan ng pangungusap ang paniyak sa kadahilang pansemantika (susi {S-../P0} o {S-../YP0}):

 
[1][a] Umuulan na. [b] Pasko na naman.
[2]Kailangang maligo araw-araw.
[3][a] Tao po.
 [b] Kayganda nang tanawin sa dagat.

Dapat ibukod sa mga pangungusap na walang paniyak ang mga iyong may sugnay na hinahalinhan ang paniyak {2-4.9}.

• 13-2.2.3 Sugnay ng pagpapahayag ng pagsasalitang sinipi

Tambalang pangungusap ang pagsasalitang sinipi {*}. Karaniwang sa likod ng pagsasalitang sinipi ang sugnay ng pagpapahayag. Karaniwang ito'y pangungusap na walang paniyak [1 2]. Sa [3 4], iba pang mga kayarian ang sugnay ng pagpapahayag. Natatangi ang yaring may a- ◊ [5].

{*}   Pagsipi ng di-nabago at di-pinaikling pagsasalita ng isang tao. Nasa loob ng panipi ("…") ang pagsasalitang sinipi.

 
[1] "…," nasambit ni Camille. { LIW 12 Dis 2005 Camille, Angelica}
[2] "…," sabi sa kanya ni Russel. {W Unawa 3.2}
[3] "…," ang kanyang ina. {W Unawa 3.9}
[4] "…," nabasag ang kanyang boses. {W Unawa 3.9}
[5][a] "Nay," aniya. {W Unawa 3.10} |a+niya|
 [b] "…," anang babae. {W Karla 5.205} |a+ng|
 [c] "Halika, ibubulong ko sa'yo," ani Buwaya. {W Gubat 3.6} |a+ni|

• 13-2.2.4 Pangungusap na putol

Ang 'pangungusap na putol' ang pangungusap na walang iisang pagbuong pampalaugnayan. Sinisimulan ang pangungusap na itutuloy sa palaugnayang binago. Bumubukal ang dalawa o higit sa dalawang bahaging hindi bumubuo ng magkasamang pangungusap. Malimit at halos di-sinisadya itong nangyayari sa pananalitang pang-araw-araw [1b]. Maaaring gamitin ang pangungusap na putol sa pananalitang nakasulat, ngunit madalang ang mga ito [2]. Sa tulong ng pangungusap na putol maaaring iwasan ang pangungusap na may ayos na kabalikan ng panaguri at paniyak (walang ay sa likod ng ang kanyang ina sa [2]).

 
[1][a] Si Rita, nasaan na siya? [b] Si Rita, nasaan na? ☺
[2]Ang kanyang ina, tuwing mamalengke ito ay madalas siyang isinasama. {W Unawa 3.3}
[3]Kami, magpapahinga. Kayo, magtatrabaho. (Kina {Schachter 1972 p. 493} tinatawag na 'contrastive inversion' ang mga pangungusap na ito.)

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_usap_1.html

• 13-2.3 Θ Kayariang pampalaugnayan ng pangungusap na batayan

(1) May isang panaguri at isang paniyak ang pangungusap na batayan. Bahagi ng panaguri at paniyak ang iba pang parirala (lalo na pantuwid at pandako). Bukod dito maaaring may pariralang malaya ang pangungusap. Ito ang pagbuo ng pangungusap na batayan:

{P-P} {P-T} {P-../L}

Magaang unawain ang tungkulin at katangian ng pariralang malaya, dahil dito kinakaltas ito sa mga talakay na sumusunod. Kung gayon maaaring sabihin na may dalawang pangunahing salik ang pangungusap na Filipino – panaguri at paniyak:

 {P-P} {P-T}

(2) Dahil sa pagpapalitan at pagkakapareho ng panaguri at paniyak, halatang hindi lubhang magkaiba ang katangian ng dalawa. Sa kabilang dako, ibinubukod nang mahigpit ang panaguri sa paniyak. Mahigpit ang alituntunin kung kailan dapat gamitin ang ang at ay; mahalaga ang paghuhudyat sa pamamagitan ng dalawang pananda at dahil dito nakalitaw na napagbubukod ang dalawang pangunahing salik ng pangungusap. Ibig sabihin, hindi namin alam kung ano ang "diwa" ng panaguri at paniyak, ngunit kayang sabihin kung alin ang panaguri at kung alin ang paniyak. Pinagmumulan ang kahirapang ito dahil sa maaaring maging paniyak ang halos na lahat ng pariralang maaaring panaguri at sa kabaligtaran. Kung gayon hindi kayang tulungan ng kahit anong pag-uuri ng bahagi ng panalita upang ibukod ang panaguri sa paniyak.

(3) Upang unawain ang kayarian ng pangungusap, pagkakaiba ng panaguri sa paniyak ang dapat hanapin. Kung ngalan ang paniyak, mayroon itong katiyakan samantalang walang katiyakang likas ang panaguri.

Maaaring sundin ang kaparaanan na "kilala" ('known' kay { Lopez 1940 p. 117}) ang paniyak na may katiyakan. Ito'y iniuugnay sa panaguring "di-kilala" ('unknown'). Ayon dito may dalawang magkaibang salik ang pangungusap na Filipino. Mas "pangunahin" at mas "di-kilala" ang una (panaguri) samantalang di-lubhang "pangunahin" at mas "kilala" ang iba (paniyak).

(4) Mapapansin ang pagkakaibang tangi ng paggamit ng panandang ay at ang. Batay sa katayuan ng panaguri sa pangungusap lamang ang paggamit ng ay o wala. Iba ang kilos ng paniyak: Batay sa nilalaman nito lamang ang paggamit ng ang. Nagiging mahalaga ang pagkakaiba ng panaguri sa paniyak kung hindi nasa unahan ng pangungusap ang pariralang ito. May paniyak na hindi kailanman may ang (halimbawang panghalip) samantalang sa katayuang tangi ay may ay ang bawat panaguri. Dahil dito may panggitagang paniyak at hindi maaari ang panggitagang panaguri.

(5) Ginagamit ang katawagang kaganapan para sa pandiwa kung ito'y panaguri o paniyak. Maaaring palawakin ang paggamit ng katawagang ito sa yaring may ngalan o pang-uri bilang panaguri. Magkakapareho ang gawi ng pandiwa, ngalan, pang-uri at pariralang pang-ukol kung ito'y panaguri o paniyak. Kung ginagamit ang tandang {P-X} para sa pariralang pangnilalamang may kaganapan ay may dalawang anyo ng pangungusap sa ayos na karaniwan [1* 2*].

[1*]{P-P=P-X}
{P-X(X   Kaganapan 2   Kaganapan 3)}		  {P-T=[Kaganapan 1 na may katiyakan]}
 
[2*]{P-P=[Kaganapan 1 walang katiyakan]}  {P-T=P-X}
{P-X(X   Kaganapan 2   Kaganapan 3)}

Madaling unawain ang anyong [1*]: Pinipili ng "mas pangunahin, di-lubhang kilala" na {P-X} bilang panaguri ang isa sa kaganapan nito at inilalagay ang kaganapan sa tabi nito bilang paniyak na "kilala". May "lugar para sa isang kaganapan lang" sa puwesto ng paniyak. Dahil dito, dapat manatili ang ibang kaganapan sa pitak ng "di-lubhang kilala" na panaguring {P-X}.

Mas mahirap na unawain ang anyong [2*]: Hinahanap at nakikita ng isang "di-lubhang kilala" na kaganapan ‐ ito'y nagiging panaguri ‐ ang {P-X} nito at inilalagay iyon sa tabi nito. Malapit sa {P-X} ang ibang mga kaganapan nito.

Mayroon ding dalawa pang anyo sa ayos na kabalikan [3* 4*], kapareho ng [1* 2*] ang kaugnayan ng panaguri at paniyak.

[3*]{P-T=[Kaganapan 1 na may katiyakan]} ay {P-P=P-X}
{P-X(X   Kaganapan 2   Kaganapan 3)}
 
[4*]{P-T=P-X}
{P-X(X   Kaganapan 2   Kaganapan 3)}		 ay {P-P=[Kaganapan 1 na walang katiyakan]}

(6) Sa patakarang nasa itaas, di-mahirap isama ang di-batayang pangungusap na walang paniyak [5*]. Hindi pumipili ang "mas pangunahin, di-lubhang kilala" na {P-X} ng kasamang inilalagay sa tabi niya. Nasa ilalim ng {P-X} ang mga kaganapan niya.

[5*]{P-P=P-X}
{P-X(X   Kaganapan 1   Kaganapan 2)}		  --- 

(7) Sa mga patakarang nasa itaas, madali unawain kung bakit minamabuti ng wikang Filipino ang karaniwang ayos ("mas pangunahing" panaguri muna, tapos paniyak). Maliwanag pati dito ang kawalan ng kaibahan ng pangungusap na may pandiwa at walang pandiwa. Hindi mahalaga para sa pagkakaunawa ng kayarian ng pangungusap kung may katuturan ng bahagi ng panalita.

• 13-2.3.1 Pangungusap na may pariralang pandiwa bilang panaguri o paniyak

(1) Pinakamadalas sa wikang Filipino ang mga pangungusap na may pandiwa bilang panaguri o paniyak. Sa karaniwang ayos at pag pandiwa ang panaguri, sa unahan ng pangungusap ay nagpapahiwatig ang pandiwa kung ano ang katungkulang pansemantika ng sumusunod na mga kaganapan. Karaniwan, saka ang iba pang bahagi ng pariralang pandiwa at sa hulihan ng pangungusap ang paniyak [1]. Nasa unahan din ng pangungusap ang pariralang pandiwa kung ito'y paniyak at kabalikan ang ayos [2]; ngunit madalang ang yaring ito.

 
[1][1*]Naging pangunahing tungkulin ng saliksik ang paglikom. {W Javier 3.5}
[2][4*]Ang tangi kong natatanaw sa nayon ay ilang punong niyog at ang kampanaryo ng lumang simbahang bato. {W Lunsod 3.1}
 {*} = Anyo ng pangungusap sa pangkat na {13-2.3 Θ (5)}.
Higit na maitim na limbag = Pandiwa. May salunggugit = Unang kaganapan ng pandiwa (salitang-ubod ng parirala nito).

(2) Hindi nasa unahan ng pangungusap ang pandiwa kung nasa ayos na kabalikan [3] o kung paniyak ang pandiwa sa ayos na karaniwan [4-6]. Sa pangungusap na ito, nasa unahan at may diing malakas ang pariralang makangalan (unang kaganapan ng pandiwa). Halimbawa ang [6] kung paano binubuo ang pangungusap na pananong.

 
[3][3*]Ang aming dampang bahay ay nagsimulang gibain. {W Pagbabalik 3.2}
[4][2*]'Yun nga ang ikinainis ng mga anak ni Nimfa. {W Suyuan 5.3}
[5][2*]Kaunti lang ang nakita ko.
[6][2*]Ngunit ano ang aking gagawin? {W Dayuhan 3.19}
 {*} = Anyo ng pangungusap sa pangkat na {13-2.3 Θ (5)}.
Higit na maitim na limbag = Pandiwa. May salunggugit = Unang kaganapan ng pandiwa (salitang-ubod ng parirala nito).

• 13-2.3.2 Pangungusap na may pariralang makangalan bilang panaguri at paniyak

(1) Sa kasulatang pantalakay, madalas ang pangungusap na may ngalan bilang panaguri at paniyak; ngalan ang "kilala" at ang "di-kilala". Lalo na sa kasulatang makaagham, karaniwang nagpapaliwanag ang "kilala" na may katiyakan kung ano ang "di-kilala". Kung ganito kabagay ang ayos na kabalikan [1], ngunit hindi palaging kailangan [2].

(2) Pag pariralang makangalan ang panaguri at pati ang paniyak, walang anyong bago ang pangungusap pagkatapos ng pagpapalitan ng panaguri at paniyak; ngunit binabago ang semantika [3|4].

 
[1][3*]Ang una ay ang relatibong kahirapan na tukuyin kung … {W Nolasco 2006 1.2}
[2][1*]Isang permanenteng proyekto ang diksiyonaryong ito. {W Javier 3.7}
[3][1*]Pilipino ang mamang may maitim na buhok.
[4][1*]Mamang may maitim na buhok ang Pilipino.
 {*} = Anyo ng pangungusap sa pangkat na {13-2.3 Θ (5)}.
Higit na maitim na limbag = Panaguri (o salitang-ubod nito). May salunggugit = Paniyak (o salitang-ubod nito).

• 13-2.3.3 Pangungusap na may pang-uri bilang panaguri o paniyak

Maaaring ipalagay na kaganapan ang pariralang makangalang kaugnay sa pang-uri; karaniwang unang kaganapan ang may-ari ng katangian ng pang-uri [1-4]. Maaaring idugtong ang isa pang kaganapan upang ilarawan nang mas maliwanag ang katangian [2-4].

 
[1][1*]Basta masaya lang tayo! {W Daluyong 15.43}
[2][1*]At dahil sawa na siya sa pagiging isang itim na ibon. {W Aesop 3.2.1}
[3][1*]Ayoko na rin namang patuloy na makita ang aking ina na puno ng lungkot ang mga mata. {W Material Girl 3.12}
[4][2*]Ikaw na ang bahala sa mga iyan. {W Samadhi 4.4}
 {*} = Anyo ng pangungusap sa pangkat na {13-2.3 Θ (5)}.
Higit na maitim na limbag = Unang kaganapan ng pang-uri. May salunggugit = Pangalawang kaganapan ng pang-uri.

• 13-2.3.4 Pangungusap na may pariralang pang-ukol bilang panaguri o paniyak

Sa pangungusap na may pariralang pang-ukol bilang panaguri o paniyak, may isa lamang kasama (o walang kasama) na maaaring ipinapalagay na kaganapan ng pariralang pang-ukol. Sa pariralang pangkaroon, ito ang pansemantikang may-ari [1 2], sa pariralang nasa ang "tagaganap na di-kumikilos". Madalang binubuo ang pangungusap na may pang-ukol ng pulutong na tungkol bilang panaguri o paniyak [4].

 
[1][1*]Walang kasalanan ang kapatid ko. {W Tiya Margie 3.10}
[2][3*]Sa lungsod, ang bawat biyaya ng buhay ay may katumbas na salapi. {W Anak ng Lupa 3.4}
[3][1*]Nasa harapan na siya ng tirahan ni Toryo. {W Anak ng Lupa 3.5} (Panuring sa harapan ang pantuwid na ng tirahan ni Toryo.)
[4][1*]Galing sa probinsiya ang sulat. {W Pagbabalik 3.10}
 {*} = Anyo ng pangungusap sa pangkat na {13-2.3 Θ (5)}.
Higit na maitim na limbag = Pang-ukol. May salunggugit = Kaganapan (salitang-ubod ng parirala nito).

• 13-3 Θ Mga parirala at mga pananda

(1) Karaniwan, may pananda sa unahan ng pariralang pangkayarian. Mabisa ito hindi lamang sa mga pariralang binubuo ang pangungusap, kundi pati sa mga pariralang pang-ibaba. Bunga nito, sinasalisi ang mga pananda at mga salitang pangnilalaman sa pangungusap. Itinuturo ito sa sumusunod na pangungusap [1a].

 
[1a]Wala pa ring imik ang doktor na nakaupo lamang sa tabi ng ataol, katabi ang kapatid niyang si Diana na napatigil sa pag-aayos ng mga nagdatingang korona mula sa mga pinsan at dating katrabaho ng kanyang ina. {W Suyuan 5.2}
Higit na maitim na limbag = Pananda.

(2) May mga paglihis sa tularang ito kung saan walang pananda [1b].

 
[1b]Wala pa ring imik ang doktor na nakaupo lamang sa tabi ng ataol, katabi ang kapatid niyang si Diana na napatigil sa pag-aayos ng mga nagdatingang korona mula sa mga pinsan at dating katrabaho ng kanyang ina.

(3) Mas madalang ang mga kalagayan kung sumusunod nang kagyat ang iba pang pananda sa unang pananda (walang halimbawa sa [1]):

 
[2] Ang isang iyon ay sa isa kong kapatid. {W Dayuhan 3.9}
[3][a] Malinaw noon ang tubig lalo na ang sa may bandang pasigan. {W Ulan 20.23}
 [b] Lalo na ang tubig sa may bandang pasigan.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_usap_2.html

• 13-4 Mga sugnay

(1) Sa tabi ng pangungusap na payak kung saan isa lamang sugnay ang nagpapahayag ng isang buong kaisipan, may pangungusap na tambalan na binubuo ng higit sa isang sugnay. Nauuri ang sugnay alinsunod sa pagkakaugnay sa ibang sugnay. Dahil karaniwang magkakatulad ang pagbuong pampalaugnayan ng lahat ng sugnay, malimit na pansemantika lamang ang pag-uuring ito.

(2) Nauuri din ang sugnay alinsunod sa pagkakakabit sa iba pang sugnay sa loob ng pangungusap na tambalan {13A-401 }.

(3) Kinakaltas ang isa sa mga parirala sa 'sugnay na pinaikli' {13-4.6}. Hindi dapat ulitin ang isang parirala kung nasa ibang sugnay na. Kung paniyak ang kinaltas na parirala ay di-batayan ang pinaikling sugnay. Madalas na binubuo ang sugnay na makaangkop nang ganito.

• 13-4.1 Sugnay na walang pagkakakabit

May pangungusap na tambalan na binubuo ng sugnay na nagsasarili na walang pagkakakabit [1] (susi {S-0}). Sa [2a], kinaltas ang pangatnig; walang pagkakabit ang sugnay.

 
[1]Napilitan itong kunin na lamang ang separation pay at nagbalik sa Napa, kasama ang asawa at dalawang anak. {W Nanyang 13.30}
[2][a] Walang ID, walang pasok.
[b] Kung walang ID, walang pasok.

• 13-4.2 Sugnay na may pangatnig

(1) Ginagamit ang pangatnig upang ikabit ang isang sugnay sa ibang sugnay (susi {S-K}). Bumubuo ng tanging sugnay na may pangatnig kung pangatnig at pananong ang pagsamahin {13-4.2.1}. May pangatnig (upang, bago) na ginagamit kasama ng pawatas ng pandiwa {13-4.2.2}.

(2) Kataga ang karamihan sa pangatnig [1-3] (ilang hutaga, halimbawa man [2]). Maaari ding nasa pangalawang katayuan ang pangatnig kahit hindi ito hutaga [3a|b]. Mayroon ding pangatnig na maaaring kumuha ng pang-angkop [4] o magamit na salitang makatukoy ng panggitaga [5]; dahil dito ito'y salitang pangnilalaman. Hindi maaaring ibukod nang malinaw ang pangatnig sa iba pang bahagi ng panalita, lalo na sa pang-abay [3b 4].

 
[1]Kung sa Cebu namalagi si Legazpi, Sugbuanon sana ang batayan ng ating wikang pambansa. {W Almario 2007 3.4}
[2]Di man kami nakapag-uusap alam kong masaya din siya. {W Material Girl 3.9} (Ang anyong pinaikling di mula sa hindi ay salitang makatukoy ng panggitaga para sa hutagang man.)
[3][a] Palatanong kasi si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol sa kanyang mga sinusulat. {W Suyuan 5.5} {13A-452 Σ}
 [b] Kasi sa Japan at sa Thailand, ang wika ng kanilang business doon ay Hapon at Thai. {W Cao 2013 3.6} (Pangungusap na payak, marahil na pang-abay ang kasi.)
[4]Marami talaga ang tulad ko na isinasawalang bahala ang piso samantalang sinasamba ang dolyar. {W Piso 3.1} (Maaaring ipalagay na pang-abay o pangatnig ang samantala.)
[5]At laging matagal na matagal bago sila lumabas. {W Nanyang 11.7} (Salitang makatukoy ng panggitagang walang pang-angkop ang bago.)

Pangatnig
at ◊ bagamạn (ba ◊) bago ◊ dahil ◊ habang ◊
hanggạt (hanggạng ◊) kahit ◊ kapạg (pag ◊) kasị ◊
kayạ ◊ kundị ◊ kung ◊ man ◊ nang ◊ ngunit
o pag ◊ para ◊ pagkạt (pag ◊) pero
sapagkạt subalit pagkatapos (tapos ◊) tuwịng ◊ upang ◊
yamang

(3) Sa loob ng sugnay, maaaring gamitin ang pangatnig upang ipahayag ang kaugnayang tangi ng dalawang parirala. Maaaring iugnay ang pariralang magkatabi [6], o maaaring ilarawan ang pagkakaugnay na pansemantikang tangi ng parirala [7]. Kung ganito maging magkahambing ang pangatnig at pang-abay.

 
[6]Kung pinili lamang nila kahit ang Espanyol ay nagtatamasa sana tayo ng higit na matalik na ugnayan sa Espanya at mga bansa sa Amerika Latina. {W Almario 2007 3.2}
[7]Pagkat wala akong dala kahit na lumang litrato. {W Damaso 4.3}

• 13-4.2.1 Sugnay na may pangatnig at pananong

Ginagamit kasama ng pananong ang pangatnig na kung ◊, kahit ◊ at man ◊ [1 2] {8-4.3.1}. Binabago ito patungong panghalip, pang-uri at pang-abay na panaklaw. Maaari ding ibilang ang pangatnig na bagamạn (ba ◊) |baga+man| sa pulutong na ito [3].

 
[1]Kahit nasaan ka man, nasa bahay o trabaho, kahit nasa kalsada puwede n'yong gayahin 'to. {W Halika ube}
[2]Ang wika ay ang wikang Pilipino, anuman ang maging kapalaran pa ng Ingles sa Pilipinas. {W Salazar 2.1.12}
[3]Bagaman hindi pa uso ang karaoke noon ay talagang naibigay ni Regine ang boses na tunay. {W Regine 3.2}

• 13-4.2.2 Sugnay na may pangatnig at pandiwa sa pawatas

(1) May pangatnig sa sugnay na pang-ibabang may pandiwa sa pawatas [1]. Dito ibinibilang ang nang ◊, para ◊, upang ◊ at pagkatapos (tapos ◊). May iba pang pangatnig (bago ◊, kung ◊) na maaaring gamitin sa pawatas o anyong pamanahon [2|3]. Malimit na pinaikli ang sugnay na may pangatnig na ito [1 2].

 
[1]Dinala niya ang buto upang iuwi sa kanyang tirahan. {W Aesop 3.3.1}
[2]Prangka siya, kung magsalita. {W Estranghera 3.2}
[3]Patawarin mo ako kung hindi kita naunawaan. {W Arrivederci 3.9}

(2) Maaaring baguhin ang pangatnig na upang patungong unlaping pang- o pampa- na isinasama sa pandiwa [4-6]. Kawangis ng pang-uri ang yari; may alinlangan kung sugnay na pinaikli pa ang yaring ito.

 
[4]Kailangan ko ang lapis mo na panulat ko. (Sa halip ng upang isulat.)
[5]Lagyan mo ng asin na pangpasarap na pagkain. (Sa halip ng upang magpasarap. Kataliwasan sa alituntunin ng pagbabago ng tunog ang anyong pangpasarạp {7A-121 (3)}.)
[6]Kailangan ng halaman ang tubig na pampalaki. (Sa halip ng upang lumaki.)

• 13-4.3 Sugnay na makaangkop

(1) Sugnay na ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop ang 'sugnay na makaangkop' (susi {S-L} ['panlapag']). Alinsunod sa katangian ng pang-angkop, maghudyat ito ng baitang pampalaugnayan at pansemantika {5-2 (2)}, nababagay ito upang ikabit ang sugnay na pang-ibaba. Malimit na minamabuti ang salitang na kahit maaaring gamitin ang -ng nang pampalatunugan. Maaaring tumuring sa sugnay na pang-itaas o sa isa sa mga parirala nito ang sugnay na makaangkop. Sa huling kalagayan, salitang kaugnay ng sugnay na makaangkop ang salitang-ubod ng pariralang ito. Maaari ding humalali sa kaganapan ng pandiwa sa sugnay na pang-itaas ang sugnay na makaangkop {6-2.5}.

(2) Sa karamihan ng sugnay na makaangkop, nasa unahan ng sugnay ang pandiwang bumubuo ng panaguri {13-4.3.1}. Sa 'iba pang mga sugnay na makaangkop', walang pandiwa sa unahan ng sugnay {13-4.3.2}.

• 13-4.3.1 Pandiwa sa unahan ng sugnay na makaangkop

Sa karamihan sa sugnay na makaangkop, pariralang pandiwa (panaguri) ang nasa unahan ng sugnay. Hindi inuulit ang isa sa mga kaganapan ng pandiwa kung kapareho sa salitang kaugnay ng sugnay na pang-itaas. Kung kaya pinaikli ang sugnay na makaangkop. Halimbawa ng yaring ito ang pangungusap na [1a 2a 3a 3b]. Sa [1a|b 2a|b] ay kinakaltas ang paniyak sa sugnay na makaangkop (sugnay na di-batayan); sa [3a|c 3b|d] ang pantuwid. Pinaikli, ngunit batayan ang sugnay na makaangkop na [3a 3b]. Maaaring iugnay sa buong sugnay na pang-itaas ang sugnay na makaangkop [4 5a]; kung gayon walang salitang kaugnay at karaniwang walang pagpapaikli [4] (gayunman [5a|b]). Kung pananong ang nasa unahan ng sugnay na pang-ibaba, binubuo ang sugnay na may pangatnig na kung sa halip ng sugnay na makaangkop [6].

Karaniwang inihuhuli sa salitang kaugnay ang sugnay na makaangkop. Mayroon ding sugnay na makaangkop na iniuuna [2a].

 
[1][a] Nasiglayan niya ang ilang batang tumatalon sa ilog mula sa sementadong pampang. {W Anak ng Lupa 3.1}
 [b] Tumatalon ang ilang bata sa ilog. (Hindi inuulit ang paniyak na ang ilang bata sa sugnay na makaangkop.)
[2][a] Nasa harap ng naturang simbahan ang pinagtatrabahuhan kong restoran bilang katiwala. {W Angela 3.1}
 [b] Pinagtatrabahuhan ko ang restoran.
[3][a b] Umalis ako ng Kinaway na bitbit ang ilang damit at kaunting pera na pabaon ng Lola na talaga namang ayaw akong payagang umalis. {W Damaso 4.3} {13A-4311 Σ} (Ugat-salita sa halip ng anyong pamanahong bitbit.)
 [c] Binitbit ko ang ilang damit. (Walang pantuwid na ko sa [3a] dahil katumbas ng salitang kaugnay na ako.)
 [d] Talaga namang ayaw ako ng Lolang payagang umalis. (Walang pantuwid na ng Lola sa [3b] (kaganapan ng pandiwang payagan) dahil kapareho ng salitang kaugnay sa [3a].)
[4]Para malaman ng mga kapitbahay natin na hindi kita sinasakal. {W Simo 3.3}
[5][a] Hayaan mo naman akong makita siya kahit sa huling sandali. {W Suyuan 5.1} (Pandiwang nakakabit na bumubuo ng sugnay na makaangkop {13-4.4.1}.)
 [b] Makikita ko siya kahit sa huling sandali.
[6]Kaya't naisipan kong lumuwas ng Maynila kung saan siya tumitigil ayon kay Lola. {W Damaso 4.2} {13-4.2.1}
Higit na maitim ang limbag = Pang-angkop at pandiwa ng sugnay na makaangkop. May salungguhit = Salitang kaugnay sa sugnay na makaangkop.

• 13-4.3.2 Iba pang mga sugnay na makaangkop

(1) May sugnay na makaangkop kung saan hindi pandiwa ang nasa unahan. Para sa pagkakakabit sa sugnay na pang-itaas, karaniwang ginagamit ang pang-angkop; kahit maaari ding halinhan ang pang-angkop ng pananda o maaaring gamitin ang pang-angkop kasama ang pananda.

(2) Ang unang pulutong nito ang sugnay na makaangkop na may ayos na karaniwan ng panaguri at paniyak. Nasa unahan ang panaguring di-makadiwa. Maaaring pangngalan [1 2], pang-uri [3], pariralang pangkaroon [4] ang panaguri.

 
[1]Napagtanto kong ang pagkalinga ng magulang ang tunay kong hinahanap. {W Damaso 4.1} {2A-331 Σ [2 3]} (Panaguri ang pangngaldiwang pagkalinga na may ANG na makaabay. Sa harap nito walang pagkakaltas ng pananda {2-3.3 (2)}.)
[2]Bakit ba ipinasiya ng 1935 Kumbensiyong Konstitusyonal na isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas ang ating maging wikang pambansa? {W Almario 2007 3.1} {13A-4321 Σ}
[3]Siya ay isang taong hindi marunong magpaligoy-ligoy. {W Nanyang 13.5} (Pinaikling sugnay na di-batayan.)
[4]Nalaman ko rin sa kuwento ng batang iyon na may lahing Bombay ang kanyang ama. {W Angela 3.10}
Higit na maitim ang limbag = Pang-angkop at salitang-ubod ng panaguri ng sugnay na makaangkop.

(3) Sa pangalawang pulutong, hindi panaguri ang unang parirala ng sugnay na makaangkop (sa [5] paniyak na may panandang ang, sa [6] paniyak na walang pananda, sa [7] pandakong malayo na may sa). Sa likod ng pang-angkop, iniuuna ang pananda ng unang parirala {13-3 Θ (3)}.

 
[5]At sino nga ba ang maniniwalang ang isang slim girl ay magiging isa nang kilala? {W Regine 3.4} (May pang-angkop at panandang ang.)
[6]Naratnan ni Lino na si Bidong ay tahimik na nakaupo sa huling baytang ng hagdan ng kubo. {W Daluyong 15.02}
[7]Hindi niya maintindihan kung natutuwa o nalulungkot siya sa kaalamang sa mga susunod na assignments niya ay maaaring hindi na niya kasama ito. {W Karla 5.206}
Higit na maitim ang limbag = Pang-angkop at unang parirala ng sugnay na makaangkop.

(4) May pangungusap na tambalan kung panaguri ng pangungusap ang pangalawang sugnay (sugnay na makahalip sa panaguri) [8a 9], samantalang paniyak ang unang sugnay. Walang pagkakabit ang sugnay dahil walang pang-angkop sa harap ng ay upang ikabit ang pangalawang sugnay (hindi tumpak na sugnay na makaangkop).

 
[8][a] Ang tangi mo na lang nagawa upang alisin ang tensiyon ay paglaruan ang tungki ng aking ilong. {W Madaling Araw 3.1} {13A-4322 Σ}
 [b] Paglaruan ang tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa. {13A-4322 Σ [4]} (Kasalungat ng [8a], nasa ayos na karaniwan ang pangungusap na [8b].)
[9]Ang tanging alam ko lamang ay malayo na ang loob niya sa akin. {W Material Girl 3.11}
Higit na maitim ang limbag = Pananda sa unahan ng pangalawang sugnay.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_usap_3.html

• 13-4.4 Yaring makaangkop

Tinatawag naming 'yaring makaangkop' ang kalahatan ng yaring may pang-angkop na maaaring ipalagay bilang pariralang tumuturing sa ibang parirala (panlapag) o bilang sugnay na makaangkop {13A-441 Θ}. Binibigyan namin ng tanging pansin ang pandiwang nakakabit {6-7.2}.

• 13-4.4.1 Pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit

Sa pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit ay pandiwang pang-itaas ang panaguri ng sugnay na pang-itaas at ay pandiwang pang-ibaba ang panaguri ng sugnay na makaangkop. Sa gayon, pampalaugnayang inihihiwalay ang dalawang pandiwa; nasa bawat sugnay ang mga "kanya-kanyang" kaganapan ng pandiwa. Pansemantika lamang ang pagkakaugnay ng dalawang pandiwa. Palaging maaaring buuin ang yaring ito, ngunit minsan "masyadong mabigat" kaysa pangungusap na payak. Dahil dito, karaniwang ginagamit ang pangungusap na tambalan kung may kahirapan ang pagbuo ng pangungusap na payak:

 
[1]Hayaan mo naman akong makita siya kahit sa huling sandali. {W Suyuan 5.1} (May dalawang paniyak ang pangungusap, kung kaya tambalan ito. Paniyak ng sugnay ng hayaan ang ako, samantalang siya ang paniyak ng sugnay na pang-ibaba.)
[2]Tinulungan siyang linisin ang sugat. {W Nanyang 12.25}
[3][a] Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-721 Σ}
 [b] Halos apat na siglo nang sinisikap ang pagtatangka. (sinisikap ang bokabularyo)
[c] Sininop ang bokabularyo ng ating wika.
[4]Inaasahan ko na ipagpapatuloy mo ang negosyo ng pamilya. {W Nanyang 22.23} (Hindi bagay ang paniyak na negosyo sa pandiwang ianasahan. May pantuwid na ko ang pandiwang pang-itaas at may pantuwid na mo ang ibang pandiwa.)
[5]Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5} (Maaaring ipalagay na tambalan o payak ang pangungusap.) {6A-723 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwang pang-itaas. May salungguhit = Pandiwang pang-ibaba.

• 13-4.4.2 Pangungusap na payak na may pandiwang nakakabit

Kung kabagay sa pandiwang pang-ibaba ang kayarian ng kaganapan ng pandiwang pang-itaas ay maaaring bumuo ng pangungusap na payak [1-3]. Pinagsasama ang kaganapan ng dalawang pandiwa sa iisang kayarian ng kaganapan. Kung walang kaganapan ang pandiwang pang-ibaba (o mayroon itong kaganapang magkasama lamang [3]) ay palaging payak ang pangungusap. Kaganapan ng pandiwang pang-itaas ang pariralang panlapag ng pandiwang pang-ibaba. Kung payak ang pangungusap ay maaari din itong ipalagay na tambalan [4].

 
[1][a] Hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan. {W Anak ng Lupa 2.5} {6A-722 Σ}
 [b] Hindi maiwasan sa gunita ni Oden ang mga tanawin.
 [c] Sumalimbay ang mga tanawin.
[2][a] Hindi pa rin nakalilimot magpasalamat si Regine sa Diyos. {W Regine 3.3}
 [b] Hindi pa rin nakalilimot sa nanay si Regine.
 [c] Nagpapasalamat si Regine sa Diyos.
[3]Tinutulungan ko siyang magluto araw-araw. {W Nanyang 7.6}
[4]Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5} {6A-723 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwang pang-itaas. May salungguhit = Pandiwang pang-ibaba.

• 13-4.4.3 Θ Pang-abay na pangmarahil at pandiwang nakakabit

Sa {9-6..} tinatalakay ang pang-abay na pangmarahil. Inilalarawan ang pandiwang nakakabit sa {6-7.2} at sa mga pangkat na itaas. Dito gusto naming ihambing ang katangian ng dalawang uri at ng yari nito.

Pang-abay na pangmarahil Pandiwang nakakabit
Kayarian
Pang-abay na pangmarahil + Pandiwa.Pandiwang pang-itaas + Pandiwang pang-ibaba.
Panuring sa pandiwa ang pang-abay na pangmarahil. Sa pangungusap na tambalan, bumubuo ng sugnay na makaangkop ang pandiwang pang-ibaba.
Sa pangungusap na payak, kaganapan ng pandiwang pang-itaas ang pandiwang pang-ibaba.

Kaganapan
Walang kaganapan ang pang-abay na pangmarahil.May kaganapan ang dalawang pandiwa.
Maaaring baguhin ng pang-abay na pangmarahil ang kayarian ng kaganapan. Maaari ang pangungusap na payak kung maaaring pagsama-samahin nang hindi magkasalungat ang dalawang kayarian ng kaganapan.
Sa pangungusap na tambalan, maaaring talikuran ang pag-uulit ng kaganapan sa sugnay na pang-ibaba.
Tinitiyak ng alituntunin tungkol sa panggitaga at pangitahil ang pagkakasunud-sunod ng kaganapan.Sa pangungusap na payak, tinitiyak ng kailangan na "walang pagkakasalungatan" ang pagkakasunud-sunod ng kaganapan.

Pangungusap
Pangungusap na payak.Palaging maaari ang pangungusap na tambalan; malimit na pinagsasama-sama sa pangungusap na payak.
May isa lamang paniyak (o walang paniyak) ang pangungusap na may pang-abay na pangmarahil. Maaaring may dalawang paniyak ang pangungusap na tambalan.

Bahagi ng panalita
Dinidiinan ang katawagang pang-abay na pangmarahil na hindi ito pandiwa. May paglalapi, katinigan, panahunan at kaganapan ang dalawang pandiwa.

• 13-4.5 Sugnay na may magkasamang paniyak

Maaaring bumuo ng pangungusap na tambalan kung saan may isa lamang magkasamang paniyak ang dalawang sugnay nito [1]. Nasa ayos na karaniwan ng panaguri at paniyak ang sugnay na nauuna; dahil dito nasa hulihan nito ang paniyak. Ito din ang paniyak ng sumusunod na sugnay. Ang huli ay nasa ayos na kabalikan, nasa unahan ang paniyak na hindi pa inuulit. Tinatawag naming 'sugnay na may magkasamang paniyak' ang pangalawang sugnay ng yaring ito (susi {S-T}, ['tiyak']). Sinasabi naming batayan ang unang sugnay na pang-itaas at pinaikli ang pangalawa. Maaaring may pangatnig ang unang sugnay [2]. Ipinapalagay ding sugnay na magkasamang paniyak ang yaring [3].

Sugnay 1 Panaguri  
Paniyak
 
Sugnay 2  ay Panaguri


 
[1]Ambisyosa .. yan ang salitang karaniwan ay bukambibig ng mga taong nakapaligid sa akin. {W Material Girl 3.1} {13A-451 Σ}
[2]Palatanong kasi si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol sa kanyang mga sinusulat. {W Suyuan 5.5} {13A-452 Σ}
[3]At nalaman ngang siya'y niloko lamang ng lobo. {W Aesop 3.1.2}

• 13-4.6 Sugnay na pinaikli

Kinakaltas ang isa sa mga parirala sa sugnay na pinaikli. Hindi dapat ulitin ang pariralang ito kung nasa ibang sugnay na. Kung paniyak ang kinaltas na parirala ay di-batayan ang pinaikling sugnay.

Dapat pang pansemantikang malinaw ang pangungusap kung isang parirala ang kinakaltas. Napakalitaw ito kung paniyak ng sugnay na pang-ibaba ang kinakaltas na parirala na kapareho sa paniyak ng sugnay na pang-itaas {13-4.6.1}. Inilalahad ang iba pang yari sa pangkat na {13-4.6.2} at {13-4.6.3}.

• 13-4.6.1 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang paniyak

Sa karamihan sa mga sugnay na pinaikli, kinakaltas ang paniyak. Hindi ito dapat ulitin kung ito'y magkatulad ng paniyak ng iniuunang sugnay na pang-itaas. Di-batayang sugnay na walang paniyak ang sugnay na pinaikli.

 
Pariralang kinaltas
[1]Yan marahil ang salitang nababagay sa akin. {W Material Girl 3.1} (Panuring sa salita ang sugnay na makaangkop.) ang salita
[2]Tumugon ako nang may ngiti sa labi. {W Angela 3.23} ako
[3]Sinikap ng lobo ang tumalon upang maka-ahong palabas. {W Aesop 3.1.1} {2A-451 Σ} ang lobo
[4]Nang makaraan ang ilang araw, ang puno ng unggo ay namatay, yamang ang sa pagong ay tumutubo hanggang sa magbunga. {W Unggoy} {3-4 (3)} puno
[5]Ambisyosa .. yan ang salitang karaniwan ay bukambibig ng mga taong nakapaligid sa akin. {W Material Girl 3.1} {13A-451 Σ}ang salitang karaniwan

• 13-4.6.2 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang pariralang hindi paniyak

Maaaring isaad ng paniyak na kinakaltas sa sugnay na pinaikli ang pariralang hindi paniyak sa ibang sugnay. Di-batayang sugnay na walang paniyak ang sugnay na pinaikli. Kung sumusunod nang kagyat sa salitang kaugnay ang sugnay na pang-ibaba, hindi mahalaga ang tungkulin ng salitang kaugnay sa sugnay na pang-itaas [1-3].

 
Pariralang kinaltas
[1]At ang kabilin-bilinan niya sa akin bago umalis para magpahinga sa kanilang bahay: "…" {W Angela 3.3}siya
[2][a] Marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi. {W Damaso 4.7} (Pandiwaring makangalan na sinabi sa pariralang pangkaroon ang salitang kaugnay.) {10A-412 Σ}ang sinabi
 [b] Halos ikinabingi ko ang sinabi niya. (May fokus na sanhi ang pandiwang ikabingi.)
[3]Naranasan kong humingị ng limọs, kumain ng panịs at ipagtabuyạn ng malilinis na tao. {W Damaso 4.4}ako

• 13-4.6.3 Hindi paniyak ang pariralang kinaltas

(1) May kalagayan kung saan kinakaltas ang isang parirala kahit hindi ito paniyak ng sugnay [1]. Pinaikli, ngunit batayan ang sugnay na ito. Hindi kasapi ng pangkat na ito ang pangungusap na payak [2] {9A-611 Θ (2)}.

(2) Binubuo ng pangatnig na bago ang sugnay na pinaikli kung saan kinakaltas ang panaguri [3].

 
Pariralang kinaltas
[1]Hayaan mo naman akong makita siya kahit sa huling sandali. {W Suyuan 5.1} (Walang pantuwid na ko ang sugnay na makaangkop, dahil magkapareho nang pansemantika ito at ang paniyak na ako ng sugnay na pang-itaas.) ko
[2]Gusto ni Nanay na kainin ang lugaw. (Pangungusap na payak.)
[3]Iniayos muna (ni Bidong) ang higaan ni Lino bago ang sa kaniya. {W Daluyong 15.05} {3A-341 Σ}iniayos

• 13-5 Mga kasulatan

• 13-5.1 Pananalitang kanluranin

Maaaring madaling baguhin ang pagbuo ng pangungusap na Filipino. Sa pananalitang kanluranin (karaniwang tinatawag na "pormal" o "opisyal" na pananalita) ginagamit ang kadaliang ito upang iangkop ang palaugnayang Filipino sa mga wikang pang-Europa. Noon wikang Espanyol ang tularan, ngayon ang wikang Inggles. Ito ang katangiang pangunahin ng pananalitang kanluranin (mga halimbawa sa {13A-511}):

Matagal na ang kaugalian ng pananalitang kanluranin sa Pilipinas. Mayroon nang ilang salik ang aklat na nangunang inilimbag sa Pilipinas { DC 1593}. Halos palagiang ginagamit ni { Lopez 1941} ang ayos na kabalikan ng panaguri at paniyak sa mga pangungusap na halimbawa. Malimit ginagamit sa aklat-pampaaralan ang pananalitang kanluranin upang turuan ang mag-aaral na ito ang "tunay" at "tamang" Filipino na dapat gamitin kung "pormal" ang kalagayan (marahil, upang iangkop ang Filipinong balarila sa balarilang Inggles). Bukod sa ilang akda na pampantasan, halos hindi ginagamit ang pananalitang kanluranin sa pananalitang nakasulat sa labas ng paaralan at pamahalaan, pati hindi sa pananalitang pang-araw-araw. Malimit na may ipinahayag na kailangan daw ng pananalitang kanluranin para ilahad ang kasulatang makabago. Halimbawang kasalungat ang sanaysay na pampantasan ni E. Q. Javier {W Javier}. Tinupad ni { Ching 1991} ang pagsalin ng 'Le petit prince' ni A. de Saint-Exupéry na walang anumang salik ng pananalitang kanluranin.

• 13-5.2 Taglish

Taglish ang tawag sa pananalita kung saan malimit na ginagamit ang salita, parirala at sugnay mula sa wikang Inggles. Sinuri namin ito sa sanaysay na {W Taglish} (sa wikang Aleman). Kinalabasan nito na halos walang pagkakabisa ng Taglish sa palaugnayang Filipino. Bumubuo ng sugnay na tangi ang bahaging Inggles o inisasama nang magkabagay sa palaugnayang Filipino (halimbawa: yellow na bulaklạk).

Halos hindi magkabagay ang Taglish at ang pananalitang kanluranin.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_usap_4.html

1A Mga Pangabit sa Patakaran   (•• 1A)

{1A-101 }   Sipi mula kay Martin Luther

'Denn man mus nicht die buchstaben inn der Lateinischen sprachen fragen / wie man sol Deudsch reden / wie diese Esel thun / Sondern man mus die mutter ihm hause / die kinder auff der gassen / den gemeinen man auff dem marckt drümb fragen / und den selbigen auff das maul sehen / wie sie reden / und darnach dolmetschen / so verstehen sie es denn / und mercken / das man Deudsch mit ihn redet.'
Martin Luther: Sendbrief vom Dolmetschen (1530, labas ng Max Niemeyer Verlag, Halle, 1968).

Salinwika namin:

"Huwag tanungin ang mga titik sa wikang Latino kung paano salitain nang mabuti ang Aleman. Kundi dapat tanungin si Inay sa bahay, ang mga bata sa kalsada, ang karaniwang tao sa palengke at pansinin ang bibig nila kung ano ang wika nila. Alinsunod dito dapat isalin; kung gayon, naiitindihan nila at nauunawaan na pinagsasalitaan sila sa Aleman."
Martin Luther: Sanaysay tungkol sa pagsasaling-wika (1530).

Ibig naming iangkop ang siniping ito sa aming akda:

"Huwag tanungin ang balarilang Espanyol o Inggles kung paano salitain nang mabuti ang Filipino. Kundi dapat tanungin si Inay sa bahay, ang mga bata sa kalsada, ang karaniwang tao sa palengke at pansinin ang bibig nila kung ano ang wika nila. Alinsunod dito dapat bumuo ang balarilang Filipino; kung gayon, naiitindihan nila at nauunawaan nang mabuti ang wika nila."

{1A-111 }   Aghamwikang Pilipino at wikang banyaga

Ama ng aghamwikang Pilipino ang tawag kay Ernesto Lopez. Sinulat sa wikang Inggles ang lahat ng akda niya (maliban ng ilan sa Aleman at Pransas). Kalimitan ang pangunahing pagpansin niya ay sa paghahalintulad ng yaring Filipino sa wikang Inggles { Lopez 1941}. Sinulat sa pananalitang kanluranin halos lahat ng halimbawa niya.

{1A-112}   Wikang kinagisnan

Ginagamit namin ang katawagang 'wikang kinagisnan' ni {W Salazar 1.1.17} upang ilarawan ang tanging unang wikang natutuhan ng bata ('mother tongue'). May bukod-tanging tungkulin ang wikang kinagisnan para sa pagpapalaki at pagpapaunlad ng bata.

Hindi laganap sa Pilipinas ang katawagang ito. Sa halip nito, katawagang gaya ng 'katutubong wika' ang ginagamit. Karaniwang kinikilalang 'sinauna' at 'makaluma' ang salitang katutubo. Isa sa maraming wika daw ang wikang katutubo, at makaluma ito. Dahil dito, kaunting kahalagahan sa napakahalagang wika sa buhay ng batang tao.

Mga katuturan

{1A-121}   Kasalukuyang paggamit ng wika sa Pilipinas

Di-malinaw na paksa at hindi malawakang nasasaliksik ang wikang pang-araw-araw ng mga tao sa Pilipinas. Kalimitan, (sobrang) maraming kabatiran tungkol sa iba't-ibang wika ngunit kaunti tungkol sa paggamit ng wikang pambansa. Upang maiwasan ang iba pang kahirapan, gagamitin namin ang katawagang 'wikang Kayumanggi' para sa kahit anong wikang buhat sa Pilipinas. Ibig sabihin, maaaring kahit anong wikang katutubo (tanging wikang pambansa, iba pang wika sa Pilipinas o isa sa mga wikain) ang wikang tinatawag na wikang Kayumanggi. Kaya, kabaligtaran ng Inggles, Intsik at Espanyol ang wikang Kayumanggi.

Kung taong tagaibang-bansa ang dumadalaw sa Pilipinas, nakikita niya ang bansang nagsasalita sa Inggles. Inilathala sa Inggles ang mga pahayagan sa hotel. Sa Inggles din ang talaan ng putahe at lahat ng pahiwatig at babala. Sa supermart at sa iba pang pamilihan, nakikita ang lahat ng produktong may Inggles na tatak at pabalat. Pagpasok sa bilihan ng aklat, nasa wikang Inggles halos lahat ng aklat. Inggles ang nakasulat na wika sa pamamahala at pangangalakal. Nasa Inggles ang mga batas, ulat ng buwis, kontrata at lahat ng pakikipagsulatang pangnegosyo. Talagang nakikita ang Inggles at walang iba.

Naiiba ang larawan kung pinakinggan ang mga Pilipino. Una, sinusubukan ng lahat ng Pilipino na gamitin ang Inggles sa pakikipag-usap sa dayuhan. Sa mga lungsod, kalimitang napakahusay ang Inggles ng mga tao. Sa lalawigang lubhang malayo, maaari lamang gamitin ang ilang pangungusap sa Inggles. Sa ganitong kalagayan, totoo ang kasabihang kalimitang naririnig na: "Sa Pilipinas, lahat ay nagsasalita ng Inggles."

Paano nakikipag-usap ang Pilipino sa kapwa Pilipino? Sa bahay, nag-uusap sa wikang Kayumanggi halos lahat ng pamilya. Bukod dito, nag-uusap ng Tsino ang pamilyang Filipino-Tsina (may mga pahayagang Tsino din). Natatayang di-lubhang isang bahagdan (< 1 %) ng pamilyang Pilipino (kung tubong Pilipinas ang dalawang magulang) ang gumagamit ng Inggles sa bahay. Ibig sabihin na ang labis sa siyamnapu't-limang bahagdan (> 95 %) sa mga Pilipino ay hindi gumagamit ng Inggles bilang "wikang pambahay"; wikang Kayumanggi ang wikang kinagisnan nila. Kung kaya, totoo rin ang pangungusap "Sa Pilipinas, halos hindi kahit sino ang nagsasalita ng Inggles."

Kung pumupunta sa paaralang elementarya ay nasa Inggles ang karamihan sa aklat, at pati sa opisina ng paaralan ay binabasa at sinusulat ang lahat sa wikang Inggles. Sa mga klase, nagtuturo ang guro sa Inggles gaya ng pagkakasulat sa aklat. Kung hindi maintindihan ng mga mag-aaral, kalimitang isinasalin ang lahat sa wikang Kayumanggi. Hindi ito pinapayagan ngunit matagumpay na ginagamit sa pagtuturo.

Sa pahinga sa mga paaralan sa baryo ay hindi nakakarinig ng salitang Inggles. Sa ilang mamahaling paaralang pribado, may nagmumulta sa magtagalog sa bakuran.

Sa mga opisina, nakikita lahat ng papeles sa Inggles. Maliban sa pakikitungo sa mga dayuhan, may tanging pamamaraan ng pagsasalita ang napapansin. Binabasa sa Inggles ang papeles. Sa pag-uusap, kumukunti ang salitang Inggles at dumadarami ang wikang Kayumanggi. May pagkakaibang saligan ang balarilang Inggles at wikang Kayumanggi. Kung kaya may pagtalikwas sa usapan. Una, sa loob ng pangungusap na Inggles may salita ng wikang Kayumanggi. Biglang ginagamit ang mga pangungusap sa wikang Kayumanggi na may salitang Inggles. Maaaring iangkop ang salitang Inggles sa balarilang Filipino nang hustong-husto: Iteteks kita.

Dahil sa naturang mga pagpansin ay malinaw na higit na pananalitang nasasalita kaysa nakasulat ang wikang Kayumanggi. Likas na di-lubhang mahigpit ang pananalitang nasasalita kaysa nakasulat. Pinapalakasan ito dahil walang sanggunian sa pananalitang nakasulat ang karamihan sa nagsasalita. Kung kaya halos hindi maaaring paunlarin ang pananalitang nasasalita mula sa nakusulat. Sa kabilang banda, hindi maaaring ihalintulad ang pananalitang pampamahalaan at pampaaralan sa pamumuhay na pang-araw-araw sa dahilan na hindi "magkiskisan" ang dalawa.

Iniisip at ginagawa sa "kapaligiran ng wikang Inggles" ang karamihan sa sinusulat sa wikang Kayumanggi. Maaari itong salin mula sa Inggles (halimbawa, marahil ang labas sa Filipino ng Saligang Batas ay salin ng orihinal na labas sa Inggles). Maaari ring ilapit sa wikang Inggles ang kasulatan sa wikang Kayumanggi nang sadya o di-sinasadya. Kung walang iisang aklat o pahayagang sinulat sa wikang Kayumanggi sa opisina o bahay at kung sa Inggles ang lahat na aklat sa kapaligiran at kung nagsisimula akong magsulat sa wikang Kayumanggi, malamang na nagkakabisa sa akin ang ganitong kapaligiran. Binabago ko ang pagsusulat ng wikang Kayumanggi sa dako ng Inggles. Kung binabasa ng ibang tao ang nasulat ko sa wikang Kayumanggi na inilapit na sa Inggles, ang pagtugon niya sa wikang Kayumanggi ay ulit at higit na malakas na ilalapit sa Inggles.

{1A-151 }   Paggamit ng mga katawagang pandaigdig sa Pilipinong aghamwika

(1) Sa aghamwikang Pilipino, walang pagkakaunawang magkakatulad kung paano dapat na iangkop sa wikang Filipino ang katawagang pandaigdig {*}. Pinapanggalingan ng karamihan sa katawagang pandaigdig ang mga wikang Lumang Griyego at Latino. Sa wikang pang-Europa, karaniwang iniaangkop ang katawagang katutubong Griyego at Latin upang likhain ang salitang hiram. Nasa Pilipinas ang kasalungat; ginagamit ang salitang inaangkop na nasa wikang Inggles (o Espanyol) upang gawain ang isa pang pag-aangkop para sa paggamit sa wikang Filipino. Kung gayon, bumubukal ang ilang suliranin; iba't iba ang paraaan upang lutasin ang mga ito. Sanhi ng kahirapan ang katangian ng wikang Inggles. Doon, magkatulad ang mga larawang pampalabaybayan ng wikang katutubo at ng wikang Inggles; ngunit binabago nang malakas ang bigkas para sa wikang Inggles. Dahil dito, malapit pa sa katutubong wika ang palabaybayang Inggles, ngunit malayo na ang bigkas.

{*}   Sa Pilipinas halos katumbas ang katawagang 'pandaigdig' at 'Inggles', bihira lamang tinatalakay ang lahat ng ibang wika.

(2) Nananatili ng pagkapag-angkop na Inggles na walang pagbabagong pampalabaybayan ang isang pulutong ng may-akda (halimbawa: { Aganan 1999}); marahil ang pag-iisip nila na kayang tamang bigkasin ng mga bumabasa ang salitang Inggles. Inaangkat ang mga salita alinsunod sa bahagi ng panalita ('verb' bilang pangngalan, ngunit 'verbal' bilang pang-uri, hindi na pangverb). May pakinabang na malaki ang paraang ito; kitang-kita pa ang mga salitang Inggles sa pakikipagtalastasang pandaigdig. Mayroon yatang kasahulan ang paraan ito; salitang banyaga pa ang salitang Inggles.

(3) Ang karamihan ng Pilipinong may-akda (halimbawa: { Paz 2003}) ay gumagamit ng paraang nananatili ng bigkas na Inggles at nagbabagay ng palabaybayan na Filipino. Mahirap ang paraan nila. Kulang ang kasangkapan ng Filipinong palabaybayan upang iangkop lahat ng salitang banyaga (halimbawa: <agriment>, <vawel> <titser>). Mayroon ding magkakaibang bigkas ng salitang Inggles (halimbawa: <inklitik>, <enklitik> o <ingklitik> para sa Inggles na salitang 'enclitic'). Madalas na mayroon pa ring pag-aangkop sa makalumang palatunugang Tagalog (halimbawa: Panghalili sa tunog na [ f ] <f> o <ph> ang [ p ] <p> na nasa <diptong>). Karaniwang nawala na ang bahagi ng panalita pagkatopos ng pag-angkat; dahil dito, ginagamit ang mga Filipinong panlapi kasama ang salitang Inggles (halimbawa: pagkaklasifay). Bunga nito, bumubukal ang mga bagong salita, hindi na Inggles, ngunit hindi pa bagay sa wikang Filipino. Mayroon pang katanungan kung ganito paunlarin ang pagkakaunawa ng salitang ito sa wikang Filipino. Maliwanag ang pagkawala ng kahit anong pagkakaugnay sa palabaybayang Inggles (at marahil din sa Inggles na bigkas; halimbawa: Inggles na 'clause' [klɔ:z] ang nagiging <klos> na marahil na may bigkas na [klɔs]; 'vowel' ['vaʊəl] ang nagiging <vawel> ['va.vɛl], mas tama yata (ngunit hindi pa tama) ang baybay na <vaw-el> na may bigkas na ['vaʊ.ʔɛl]).

Halatang nakikita ng ilang may-akda ang naturang suliranin; ginagamit nila ang wikang Espanyol upang lutasin ito. Mas magkatulad ang palabaybayan at palabigkasan ng mga wikang Espanyol at Filipino kaysa sa Inggles at Filipino. Dahil dito, maaaring makita bukod sa fonoloji pati ang ponolohiya.

(4) Hindi pa namin nakita ang pagsisikap na gamitin ang katutubong salitang Griyego o Latino mismo upang iangkop nang magaling ang mga ito sa wikang Filipino (halimbawa: mula sa Griyegong φωνη = fone = boses, tunog ay maaaring gawin ang mga salitang gaya ng palafonehan, pangfone).

{1A-201}   Katawagan sa pariralang pangkayarian

(1) Sa tabi ng panaguri at paniyak, ibinubukod namin ang apat pang pariralang pangkayarian dahil magkakaiba ang pananda nito. Dahil dito, kailangan namin ang apat na katawagang magkakaiba.

(2) Para sa pariralang ng, nagpapasok kami ng katawagang 'pantuwịd'; "tuwid" ang pagkakaugnay ng pantuwid sa pariralang pang-itaas nito (at kaunting kahawig ng kinaugaliang katawagang 'layon na tuwiran' ang katawagan namin).

Hindi napakagaling ang katawagang 'layon' para sa pariralang NG. Sa pananaw na pansemantika, kalimitan hindi ito 'layon ng kilos', ngunit 'tagaganap ng kilos' (sa pandiwang balintiyak) o 'may-ari ng bagay' (panuring sa ngalan).

(3) 'Pandako' ang bagong tawag sa pariralang sa. Inihuhudyat ng pandako ang dakong panluran o pamanahon o dako sa matalinghagang kahulugan (tagatanggap).

(4) Inihuhudyat sa pamamgitan ng pang-angkop ang baitang; sa likod ng pang-angkop umaakyat o bumababa ang pangungusap sa ibang palapag. Dahil dito, sa aming palagay, bagay ang katawagang 'panlapạg'.

(5) Nag-iisa at malaya sa pangungusap ang mga pariralang nang. Malimit na walang paggamit ng nang; at kung may nang, ito'y tanda ng paghihiwalay (hindi ng pagkakaugnay). Nauumpog ang pariralang ito sa ibang bahagi ng pangungusap, dahil dito ang katawagang 'pang-umpọg'.

Nababagay sa pariralang malaya, sa panuring sa ngalan at pati sa kaganapan ng pandiwa ang katawagang ito.

Pag-uuri ng parirala sa akdang pang-aghamwika → {1A-611 }.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_ugnay_1A.html

{1A-511 }   Pagbuo ng pangungusap na Filipino

Sa wikang Filipino, may pagbuo gaya ng [1] ang lahat na pangungusap.

 
[1]{P-P} {P-T} {P-../L}

Sumisipi kami kay { Himmelmann 1987 p. 76}

'Die Beziehung zwischen Prädikat und Prädikationsbasis ist eine simple Zuschreibung oder Gleichsetzung (X ist Y), wie sie im Nominal- oder Äquationalsatz der meisten Sprachen geläufig ist. … Im Tagalog sind Sätze durchgängig nach dem Muster des Äquationalsatzes aufgebaut, die Verbalsatzstruktur (mit von einem Verb abhängiger Argumentenstruktur) fehlt völlig.'

'Simpleng pakikipagsulat o pagkakapareho (X = Y) ang kaugnayan ng panaguri at saligan ng panaguri (paniyak) katulad ng mga uring pangungusap na pampareho o makangalan sa karamihan ng wika. Sa Tagalog ay binubuo ang lahat ng pangungusap batay sa tularang ito. Walang-walang pagbuo ng pangungusap na makadiwa (pangungusap na may pandiwa, at depende dito ang lahat na kaganapan nito).'

Sa talatang sinipi ay idinidiin ang napakahalagang pagkakaiba ng wikang pang-Europa at Filipino (Tagalog). Upang sabihin ito sa ibang salita: Kulang sa Filipino ang masikap na kilos ng pandiwang pang-Europa, sa halip nito may pagkakaparehong di-masikap ng dalawang katawagan o larawan ang Filipino. Sa Filipino, walang tanging tungkulin ng pandiwa; ito'y isa sa mga salitang pangnilalaman.

{1A-521 Θ}   Kaukulan at 'declension' sa wikang Filipino

(1) Sa mga akdang pang-aghamwikang tungkol sa Filipino ay malimit na ginagamit ang katawagang gaya ng 'nominative, genitive, dative' at 'locative'. Kung ginagamit ang katawagang ito, maaaring hinuhain na may "banghay ng ngalan" ('declension') o tularan ng kaukulan ang wikang Filipino. Karaniwang ginagamit ng aghamwika ang katawagang kaukulan 'for inflectional languages that have declension'. Talagang may tularang kawangis nito ang wikang Filipino upang ihudyat ang mga tungkuling pampalaugnayan sa pangungusap. Ito ang tularang pinadali:

KaukulanPariralaPanghalili
Kaukulang ANG-AYPariralang ANGPaniyak 'Nominative'
Pariralang AYPanaguri'Nominative'
Kaukulang NGPariralang NGPantuwid 'Genitive, accusative, ergative'
Kaukulang SAPariralang SAPandako 'Dative, locative'
Kaukulang
-NG/NA		Pariralang
-NG/NA		 Panlapag'Nominative' ?
'Appellation Appositional'
{ Lopez 1941 p. 37}
Kaukulang ?Pariralang ?Pang-umpog??

(2) Karaniwan, kaugnay sa ngalan lamang ang katawagang 'declension' (halimbawa wikang pang-Europa). Sa kabilang dako, kaugnay ang "kaukulang Filipino" sa halos lahat ng salita at pariralang pangnilalaman.

May isa pang kahirapan ang katawagang 'nominative'. Maliwanag ang pagkakaiba ng panaguri sa paniyak. Inihuhudyat ng kaukulang 'nominative' ng paniyak ang katiyakang pansemantika; walang katiyakan ang 'nominative' ng panaguri. Dahil dito may alinlangan kung maaaring gamitin ang isa lamang 'nominative' para sa wikang Filipino.

Maliban sa panghalip ay walang 'declension' na pampalaanyuan sa kaukulan ang ngalang Filipino (bukod sa mga pananda). Kung gustong magpasok ng tularang pangkaukulan sa wikang Filipino ay dapat magsimula sa pananda.

Ipinapasok ni { Lopez 1941 p. 37} ang 'appellation Appositional' upang ilarawan ang pariralang -NG/NA. Mahirap din ang pagpapasok ng pariralang pang-umpog sa naturang tularan. Pariralang makangalan ang isang pulutong nito, karaniwang sana'y maaaring madaling ipasok ang ngalan sa tularan ng kaukulan.

Tinatalikdan namin ang katawagang kaukulan at "banghay ng ngalan" sa wikang Filipino. Wala din kaming katanungan kung 'inflectional language that has declension' ang wikang Filipino.

(3) Sinisipi mula kay { Bloomfield 1917 § 119}:
'Constructions 2 and 3 (yaring may ng at sa) make it possible to speak, in a very wide sense, of three "cases" in which an object expression may stand: "subjective", "disjunctive" and "local"; but it is to be observed that these "cases" are not confined to any class of words when it stands in the object construction (yaring may ang)*.'
' * Although grammatical terms are necessarily and properly employed in different meanings when referring to different languages, the Tagalog constructions in question are so different from what is ordinarily understood by "cases" that the above terminology has been avoided in the following sections.'

{1A-611 }   Pag-uuri ng parirala (bukod sa paniyak at panaguri)

(1) Napagbubukod ni { Bloomfield 1917 § 119} ang apat na uri ng 'Attributes':

Sumusunod kami kay Bloomfield, ngunit nagbabago kami nang bahagya:

Sa § 120, napagbubukod ni Bloomfiled ang 'loosely joined attributes' (malapit sa pariralang malaya namin), 'closely joined attributes' (malapit sa panuring namin) at 'enclitic attributes'.

Kay Bloomfield tinatalakay na 'expressions of indefinite quantity' bukod sa 'attributes' ang pariralang pangkaroon (§§ 69 - 71).

(2) Ginagamit ni { Lopez 1941 p. 269 ff.} ang katawagang 'Enlargement by Apposition' (panlapag), 'by Attribution' (pantuwid), 'by the Locative' (pandako) at 'Other Forms of Enlargement' (pang-ukol atbp.).

(3) Kina { Aganan 1999 p. 81 f.} ay pinapagsama ang pariralang NG at SA, bunga nito ang katawagang 'objekto', at pinagbukod-bukod sa uring pansemantikong tagaganap, layon, tagatanggap, ganapan, atbp. Ito ay nasa kabanatang Pagpapalawak ng Panaguri.

{1A-621}   Mga katangian ng panuring

 
[1][a b] Maraming halik at yakap ang ibinigay sa akin   ng aking walong kapatid. {W Mumo 3.8}
 [c d] Maraming halik at yakap ang ibinigay sa akin ng aking   walong kapatid.
 [e f] Halik at yakap ang ibinigay sa akin ng kapatid.
 [g] Ibinigay sa akin ang maraming halik.
[2][a b] Binibigyan na namin ng pagkain, humihingi pa ng pera. {W Angela 3.6}
[3] Nakita niya ang mga batang may tulak-tulak na maliit na kariton sa harap ng isang palengke. {W Anak ng Lupa 3.3} (Sugnay na makaangkop.)
Higit na maitim ang limbag = Salitang kaugnay. May salungguhit = Panuring.

{1A-631 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Ibayong kadiwaan ng parirala

Laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim tuwing bumibili sa tindahan. {W Nanyang 11.2}
[1] laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim [2] tuwing bumibili sa tindahan
{S-0/L/PT} {S-K/P0}
Pangungusap na tambalan. Pinaikli ang sugnay na [2], kinaltas ang paniyak na babaeng nakaitim {13-4.4.2}.

         
[1] Laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim.
laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim
{P-P=P-N} {P-T=P-D}
laging si Tan Suaang nilalapitan ng babaeng nakaitim
{P-N(P-L Y/Ta N/Ta)}  {P-D(DB P-W)}
lagingsi Tan Sua  nilalapitanng babaeng nakaitim
{P-L=P-A} {P-W=P-N}
 babaeng nakaitim
 {P-N(N P-L)}
 -ng nakaitim
 {P-L=P-U}
lagingsiTan Suaang nilalapitan ngbabaengnakaitim
A.LY/TaN/TaTTDB10/K TWN.LU
Sugnay na batayan na may panaguri at paniyak sa karaniwang ayos.
Pariralang makangalan ang nilalaman ng pariralang panaguri. Walang pananda ang panaguri dahil sa unahan ng pangungusap. Bahagi ng pariralang makangalan ang panuring laging. Ito'y pariralang panlapag na may pang-angkop at may nilalamang pang-abay na lagi.
 
Pariralang pandiwa ang pariralang pangnilalaman ng paniyak. May panandang ang ang paniyak.
 
May kaganapang ng babaeng nakaitim ang pandiwa; bahagi ng pariralang pandiwa ang pantuwid na ito.
 
Pariralang makangalang babaeng nakaitim ang nilalaman ng pantuwid.
 
Pariralang
panlapag ang panuring sa babae. Mayroon itong nilalamang pang-uring nakaitim.

{1A-632}   Pagkakasama ng pariralang pangkayarian at pangnilalaman

Ang bilang sa talahanayan ay galing sa pagsusuri ng 213 pariralang nasa Pagtitipong Panggawaan (tig-limampung parirala mula sa {W Aesop}, {W Daluyong}, {W Karla} at {W Salazar 1996}).

NgalanPandiwa
may		Pandiwa
walang		 Pang-
uri		Pang-abayPang-ukolBuo
    kabisaang buo
Panaguri1029. 7.551
Paniyak31 + 5*31 ...40
Pantuwid33– ..–. 33
Pandako23– 1–..24
Panlapag6 + 7** –4 2217258
P-umpog1– ––517
Buo116326 29228213

* = Panggitagang paniyak. ** = Panghalip na panaong SA.
. = Madalang. – = Hindi binubuo.

{1A-633 Θ}   Paradigmang ang - ng - sa ng pariralang makangalan

(1) Karaniwan, hindi sinasang-ayunan ng mga akdang pang-aghamwika ang aming palagay ng ibayong kadiwaan ng parirala. Sa halip nito, doon pinangingibabawan ang mga paglalarawan na nagbibigay ng tanging diin sa pariralang makangalan. Kahit may kaibahan ng ibat't ibang may-akda ay maaaring sabihin na binubuo ng pariralang makangalan (o 'determiner phrases') ang paradigmang may ang - ng - sa bilang salik nito. May may-akda na nag-uugnay nito sa katawagang 'kaukulan'; ilan ang ginagamit nang tuwiran ang salitang 'kaukulan'. May paraang di-tuwiran lamang ang isang pulutong; ginagamit nila ang mga katawagang pang-kaukulang 'nominative' atbp. Malimit, iniuugnay sa pariralang ito ang katawagang paksa (paniyak sa amin) o layon (pantuwid sa amin). Kahit hindi ito sinasabi nang maliwanag ay dapat ipalagay na pariralang makangalan ang paksa at layon. Pinadali, maaaring ilarawan ang tularang ganoon:

Pariralang makangalan
ang
ng
sa

Sa unang tingin, ito'y larawang magaling para sa wikang Filipino sapagkat may ngalan bilang salitang-ubod ang karamihan sa mga pariralang ang, ng at sa {1A-632}. Bukod dito, may paradigmang ganito ang mga anyo ng panghalip {8A-401 Θ}

(2) Hindi kami sumusunod sa palagay na ito sapagkat "bukas" sa dalawang dako ang paradigmang ganito. Una, may pulutong ng pariralang ang na hindi pariralang makangalan (pangkat na (3)). Sa kabila, may pariralang makangalan na hindi maaaring isama sa naturang tularan (pangkat na (4-6)).

(3) Pariralang ang na hindi ngalan ang salitang-ubod nito.
Halatang hindi ilang kataliwasan lamang ang mga pariralang ito, ngunit mga pulutong na buo. Tinuklas ng maraming may-akda ang lunas na kapansin-pansin sa kahirapang ito. Kasi hindi maaaring umiral ang ipinagbawal, tinitiyak nila na magiging ngalan ang salitang-ubod ng pariralang ang {2A-102 (2-6)}.

(4) Pariralang makangalan bilang panaguri.
Hindi kailangan ng pandiwa sa pangungusap na Filipino. Maaaring magamit na panaguri ang ngalan o pariralang makangalan. Ito ang unang pulutong na hindi "kasiya" sa naturang paradigma. Hindi maaaring isama sa paradigma ang salitang ay dahil hindi pariralang makangalan ang karamihan sa pariralang ay. Nasa unahan ng pangungusap ang napakaraming panaguri at wala itong pananda. Kung ito'y pariralang makangalan, wala itong ang, ng o sa.

(5) Pariralang makangalan na may pang-angkop.
May ilang pulutong ng pariralang makangalan na ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop na -ng/na sa halip ng ang - ng - sa. Karaniwang panuring ang pariralang pang-angkop (panlapag ang tawag namin), maaari ding kaganapan ng pandiwa. Dito rin, walang kalutasan ang pagpasok sa naturang paradigma, sapagkat hindi pariralang makangalan ang karamihan sa pariralang pang-angkop.

Kay { Lopez 1941 §80}, may tularan ng 'Articles of the Proper Noun and the Common Noun'; nandoon ang isa pang 'appellation Appositional' para sa pariralang pang-angkop na -ng/na {1A-521 Θ}.

(6) Pariralang makangalan na walang pananda.
Hindi maaaring ipasok ang iba pang mga pulutong ng pariralang makangalan, dahil wala itong ang, ng o sa. Doon nabibilang ang pariralang makangalan sa loob ng pariralang pang-ukol at ang pariralang makangalang pang-umpog.

{1A-701 }   Pag-uuri ng salita sa mga akdang pang-aghamwika

(1) Inihaharap ni { Bloomfield 1917} ang dalawang uring-salita ('parts of speech'): 'Full words' at 'particles'. Sa § 55 ang katuturan ng 'full words': 'In contrast with the particles, full words act not only as attributes, but also as subject or predicate, and any full word may, in principle, be used in any of these three functions.' "Uring natira" ang 'particles'. Sa § 54 inihihiwalay ang mga 'particles' sa dalawang uri. Una, ang salitang 'to stand in the relations' at pangalawa 'to express the relations'. Pampalaugnayan ang katuturan ng uring-salita (§ 55 ang ikaapat na pangkat sa kabanatang 'B. Syntax').

Pinapalawak namin ang katuturan ng salitang pangnilalaman kay Bloomfield, isinasama namin doon ang lahat ng salitang maaaring bumuo ng parirala (nagiging salitang pangnilalaman ang salita katulad ng araw-araw, § 258). Katulad ni Bloomfied, inihihiwalay namin ang uring natira sa salitang pangkayarian at kataga.

Sa § 56: 'Independent of this classification into parts of speech are certain less important groupings of words and certain phrase types, some of which will appear in the course of the analysis.' Katumbas sa bahagi ng panalitang nakaugalian ang 'less important groupings of words'. Kahit 'less important' ginagamit niya ang mga ito nang mas malimit kaysa 'parts of speech' niya. Mapapansin ang sinulat niya na 'independent of this classification into parts of speech'; ibig sabihing hindi nasa itaas ng bahagi ng panalitang nakaugalian ang dalawang uri.

(2) Ipinapalagay na di-lubhang mahalaga ang kahirapan ng bahagi ng panalita sa wikang Filipino ang iba pang pulutong ng dalubwika. Inaangkat nila ang bahagi ng panalitang nakaugalian at kung saan may kahirapan inaangkop ito. Nagiging uring pang-ibaba ng dalawang uri ang bahagi ng panalita. Halimbawa, kay { Lopez 1941 p. 36} 'particles' ang panghalip, samantala itong salitang pangnilalaman kina { Aganan 1999 p. 21} at { Santiago 2003 B p. 121}.

(3) Kina { Aganan 1999 p. 21} 'salitang pangnilalaman' ang katawagang pang-itaas sa ngalan, pandiwa, pang-uri at pang-abay.

{1A-711}   Halimbawa ng uring-salitang pampalaugnayan

 
 HalimbawaBahagi ng panalita
Salitang pangnilalaman
lumakad ◊, salitạ ◊, bago ◊ Pandiwa, pangngalan, pang-uri
akọ ◊, ko ◊, dito ◊, sino ◊ Panghalip
bukas ◊, noọn ◊ Pang-abay (maaaring may panuring)
lagi ◊, higịt ◊ Pang-abay (maaaring may pang-angkop, maaaring bumuo ng parirala)
bakạ ◊, hindị ◊ Pang-abay (maaaring salitang makatukoy ng panggitaga)
kamakalawạ (dalawạ ◊), sabạy-sabạy ◊ Pang-abay {*}
para ◊, buhat, nasa ◊, walạ ◊ Pang-ukol
bago ◊ Pangatnig (maaaring salitang makatukoy ng panggitaga)
Salitang pangkayarian
ang ◊, na {11-5}, nang ◊Pananda
Kataga
na ◊, ba ◊, muna ◊Pang-abay na hutaga
halos ◊, tila ◊Pang-abay na untaga
akọ ◊, ko ◊Panghalip sa panggitaga
kahit ◊, kung ◊Pangatnig
si ◊, mga ◊Pantukoy
a, hay, nakuPadamdam
{*} Maaaring may alinlangan kung salitang pangnilaman ang ilang pang-abay.

{1A-8011 }   Mga puna sa kayarian ng palaugnayang Filipino kay L. Bloomfield

(1) Binubuod namin ang ilang paksa ng akda ni L. Bloomfield { Bloomfield 1917}:

(2) Pinapuna namin ang mga kaparaanan ni Bloomfield sa sumusunod na mga lugar:

{1A-8012 }   Mga puna sa kayarian ng palaugnayang Filipino kay N. Himmelmann

Sinisipi sa akdang { Himmelmann 1987 p. 78}:

'Es gibt also fünf grundlegende morphosyntaktische Positionen im Tagalog: Prädikat (Markierung: Satzanfangstellung bzw. ay), attributives Gefüge (na), attributives Gefüge mit referentiellem Attribut (ng), Umstandsbestimmungen (im weitesten Sinne) (sa) und Prädikationsbasis. Letztere ist notwendig referentiell und wird deshalb immer durch eine ang-Phrase realisiert, ang aber markiert nicht Prädikationsbasen per se, sondern Referentialität. Die Beziehung zwischen Prädikat (P) und Prädikationsbasis (PB) ist eine simple Zuschreibung oder Gleichsetzung (X ist Y), wie sie im Nominal- oder Äquationalsatz der meisten Sprachen geläufig ist. Sie wird nicht segmental realisiert, sondern zum einen durch die Stellung (P vor PB), zum andern durch das Fehlen eines besonderen Markers gekennzeichnet; alle anderen morphosyntaktischen Relationen sind dagegen explizit (segmental) markiert. Zur Prädikatsphrase gehören alle mit dem prädikativen Kern verbundenen Elemente; d.h. alles, was mit durch ng, na oder sa dem Kern attribuiert wird.'

Sa siping ito nakikita namin ang sumusunod na pagkakaayon na masaklaw:

{1A-8013 }   Mga puna sa kayarian ng palaugnayang Filipino kay P. Schachter at F. T. Otanes

Nasa harapan ng 'Tagalog Reference Grammar' nina P. Schachter at F. T. Otanes { Schachter 1972} ang pagkakabuo alinsunod sa tungkuling pansemantika (malimit na pinaghahambing sa wikang Inggles). Dahil dito, bahagyang nasa likuran ang paglalahad na pampalaugnayan. Kapansin-pansin ang mga sumusunod:

{1A-8014 }   Mga puna sa kayarian ng palaugnayang Filipino kay C. Lopez

Binubuod namin mula sa akda ni C. Lopez { Lopez 1941}:

{1A-8015 }   Mga puna sa kayarian ng palaugnayang Filipino sa Sangguniang Gramatika ng UP

Binubuod namin mula sa akda ng UP na { Aganan 1999}:

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_ugnay_2A.html

2A Mga Pangabit sa Panaguri at paniyak   (•• 2A)

{2A-101}   Paggamit ng katawagang 'paniyak'

Sa nakaugaliang balarilang Filipino, ang tawag na 'simuno' ay nagamit na katawagan para sa kasalukuyang 'paksa'. Hindi lubhang nakabagay ang salitang 'simuno' kung ipinapalagay itong pasimuno ng kilos; natatakdaan lamang sa pangungusap na may pandiwang tahasan ang katawang ito.

Sa mas makabagong aghamwika ay ipinalit ang salitang 'simuno' sa 'paksa'. Pinag-uusapan ang karaniwang kahulugan ng salitang paksa. Sa gayon ginawa ang kaguluhan gaya nito sa Inggles na salitang 'subject' na pati may dalawang kahulugan ('subject of a clause' bilang pampalaugnayang katawagan at pinag-uusapan 'subject of a story' bilang katawagang pansemantika).

Ginagamit nina { Schachter 1972 p. 60} ang katawagang 'topic' sa halip ng 'subject': 'One of the chief distinctions between the Tagalog topic and the English subject is that the topic never expresses a meaning of indefiniteness while a subject may or may not.' (tingnan din kay { Katagiri 2006}).

Ipinasok namin ang katawagang 'paniyak' para sa paksang pampalaugnayan dahil may katiyakan ang pariralang ito; at katiyakan ang pinakamahalagang katangian nito.

{2A-102 }   Paniyak at pariralang makangalan; tungkulin ng ang

Punang pauna
Nagsasaad ng paniyak at pariralang makangalan ang pagtatalakay na sumusunod. Hindi ito nagsasaad ng pandiwaring makangalan at pang-uring makangalan.

(1) Sinipi mula kay { Bloomfield 1917 § 55}: 'Full words act not only as attributes, but also as subject and predicate, and any full word may, in principle, be used in any of these three functions.' Isinasalin namin ang pahayag na ito sa wika namin: "Maaaring maging panaguri at paniyak ang halos anumang pariralang pangnilalaman."

(2) Sa kabilang banda, kalimitang sinasabing palaging ngalan ang paniyak sa wikang Filipino. Sinulat ni { Bloomfield 1917 § 88}: 'The subject of a sentence is always an object expression' (halos gaya ng pariralang makangalan ang object expression). Pag hindi ngalan mismo ang paniyak, "pagiging ngalan" ito ('objectivized'). Sipi mula sa § 104 (kung saan inilalarawan ang pagpapalitan ng paniyak at panaguri): 'The transient part of the sentence (halos gaya ng pandiwa ang transient part) being put into object construction and used as subject'.

Mukhang halata, iniuugnay sa ngalan ang ang (at hindi sa paniyak); sa § 61: 'When a word or phrase denotes an element of experience viewed as an object, it is, with certain exceptions, preceded by the atonic particle ang'. Nabibilang ang kataliwasang sumusunod:

(3) "Pagiging ngalan" ng paniyak na di-makangalan ang inilalarawan din ng iba pang may-akda. Sinisipi mula kina { Schachter 1972 p. 150}:

'In a derived sentence, then, an adjectival or verbal may occupy virtually any sentence position that, in a basic sentence, is occupied exclusively by an unmarked noun: An adjectival or verbal used as something other than an unmarked predicate or a modifier is said to be nominalized, or a nominalization. Tagalog adjectivals and verbals undergo no change of form when they are nominalized.'

Kawangis ang sinulat nina { Aganan 1999}:

'Ayon naman sa makabagong gramatika na batay sa estruktural pagkakabuo, tumutukoy ang pangngalan sa anumang salitang isinusunod sa mga panandang ang/ang mga, ng/ng mga, sa/sa mga, si/sina, ni/nina, kay/kina.' (p. 22)
'Laging pariralang nominal ang paksa ng pangungusap sa Filipino. Nanganagahulugan ito na laging may iniuunang pananda o marker (ang, si/sina) ang paksa, kung hindi ito panghalip. Ginagamit ang ang sa anumang bahagi ng panalita na ginawang nominal, maging ito ay pangngalan, pang-uri, pang-abay, o maging pariralang modal, eksistensiyal, o preposiyonal.' (p. 75)

Halatang may kaunting alinlangan ang dalawang may-akda tungkol sa kanilang sinulat. Nagdaragdag sina Schachter ng 'is said to be' at sina Aganan ng 'ayon naman sa makabagong gramatika na batay sa estruktural pagkakabuo', walang bukal ng pagsisipi ang dalawa. Tinatalakay ng puspsusan nina { Schachter 1972} ang katiyakan ng paniyak; gayunman doon walang katanungan tungkol sa katiyakan ng paniyak na "pagiging ngalan".

(4) May akdang nakaugalian kung saan malabo ang pagpapaliwanag tungkol sa ang:

'Ang mga pangngalan ay sinasamahan ng isa o dalawang salitang tinatawag na pantukoy.'
'Ang mga pantukoy na ang, ang mga, si at sina ay mga pananda sa simuno ng pangungusap.' { Villanueva 1868/1998 vol. 4 p. 56 f.}
'Ang mga pananda ng pambalarilang gamit ng isang salita [sa loob ng pangungusap] ay ang mga pantukoy na si, sina, ang at ang mga, …' { Santiago 2003-B p. 228}

(5) Ang paradigmang ang - ng - sa na inilalahad sa {1A-633 } ay nangangailangan na nabibilang sa pariralang makangalan ang ang. Hindi ibinabagay ang salitang "naging ngalan" sa tularang ito.

(6) Hindi pa namin nakita ang pangangatwiran - ni hindi kay Bloomfield, ni hindi sa iba pang may-akda - kung bakit dapat maging pariralang makangalan ang lahat ng mga pariralang may ang. Pati may sulat na 'Tagalog adjectivals and verbals undergo no change of form when they are nominalized.' (Sipi sa talataang (3)). Wala ni anumang pahiwatig ang nakita ng pagsusuri namin kung bakit nagiging pangngalang "segunda-mano" ang salitang di-pangngalan kung nagagamit na paniyak. Karaniwang hindi nagbabago ang bahagi ng panalita ng isang salita kung ginagamit sa bagong tungkuling pampalaugnayan.

{2A-211 }   ay bilang pananda

(1) May alinlangan (lalo na sa dating mga akda) ang pag-uuri ng ay bilang pananda ng panaguri.

(2) Nababasa kay { Bloomfield 1917 § 53}: 'The particle y expresses the predicative relation' (sa pangungusap na halimbawa sinulat ang 'y sa halip ng ay.) at kay { Himmelmann 2005 p. 9} 'The predicate marker ay (…) signals the beginning of the predicate'.

(3) May ibang may-akda na nag-uugnay ng ay sa pangungusap na buo. Ginagamit ni Lopez ang katawagang 'linguistic copula' { Lopez 1941 p. 264} at 'particle (equalizing sentence)' { Lopez 1940 p. 117}.

(4) Nababasa sa talasalitaan ni L.J. English { LJE ay} ang sumusunod kung sa likod ng malayang parirala o sugnay ang ay sa unahan ng panaguri:

'ay2 ligature used instead of a comma, as Bukas ay magpasyal tayo, which could also be: Bukas, magpasyal tayo: Tomorrow let's take a walk (go for a short trip).'

(5) Tinatawag na 'pandiwang pang-angkop' o 'pandiwang pantulong' ang ay nina { Villanueva 1968/1998 vol. 4 p. 71}. Nagpapasok sina { Santiago 2003-B p. 231} ng uring pang-ibabang 'pangawing' ng pananda. Isa lamang kasapi nito ang ay 'bilang pananda ng ayos ng pangungusap'.

{2A-231 }   Pagpapalitan ng tungkulin ng panaguri at paniyak

(1) Maaaring ipalagay na pagkamaaari sa pagpapalitan ang paglalarawan ni { Bloomfield 1917} sa § 55: 'Full words act not only as attributes, but also as subject and predicate, and any full word may, in principle, be used in any of these three functions.'

(2) Isa pang pahiwatig na ganito ang sinulat ni { Lopez 1941 p. 267 f., §156}:

 
'[6a]Ako'y guro.  Guro ako.  I am (a) teacher. (Teacher I.)  I am a teacher.
[6b]Ang guro'y ako. Ako ang guro. (The teacher is I.) I am the teacher. (I the teacher.) I am the teacher.
[7a]Ito'y paaralan.  Paaralan ito.  This is (a) schoolhouse. (Schoolhouse this.)  This is a schoolhouse.
[7b]Ang paaralan ay ito.  Ito ang paaralan.  (The schoolhouse is this.) This is the schoolhouse.  (This the schoolhouse.) This is the schoolhouse.
Various types of words may be used either as subject or as predicate. In [6a], a personal pronoun is subject to a predicative common noun which in [6b] has changed places as well as in use; a demonstrative pronoun can also be a subject [7a] or a predicate [7b].'

{2A-232 }   Pagpapalitan ng panaguri at paniyak at wikang pang-Europa

(1) Katangian ng wikang Filipinong walang katulad sa wikang pang-Europa ang pagpapalitan ng tungkulin ng panaguri at paniyak. Bunga nito, maaaring mahirap ang pag-unawa at salinwika kung ginagamit ang pananaw na pang-Europa. Dahil dito, ibig naming ipaliwanag nang puspusan sa tulong ng halimbawang madali.

Sa wikang Filipino ay maaaring pag-ugnayin ang salitang pagọng at matalino sa apat na ibang pangungusap na pasalaysay [1-4]. Dalawa lamang pagkaaaari sa wikang pang-Europa: 'The turtle is clever.' (Inggles), 'Die Schildkröte ist klug.' (Aleman) at 'Clever is the turtle.' (Inggles), 'Klug ist die Schidkröte.' (Aleman). Sa mga pangungusap na pang-Europa ay palaging paniyak ang pangngalang 'turtle, Schildkröte' at bahagi ng panaguri ang pang-uring 'clever, klug'.

Dapat ibang pananaw ang pag-unawa ng Filipinong pangungusap. pagọng at pati matalino ang maaaring maging panaguri at paniyak. Maaari ring palitan ang pagkakasunud-sunod nito; bunga nito ang sumusunod na apat na pagkamaaari katumbas ng apat na anyo sa {13-2.3 Θ [1*-4*]}:

 
[1]Matalino ang pagong. {S-1/PT}{P-P=P-U} {P-T=P-N}
[2]Pagong ang matalino. {S-1/PT}{P-P=P-N}{P-T=P-U}
[3]Ang pagong ay matalino. {S-1/TYP}{P-P=P-U}{P-T=P-N}
[4]Ang matalino ay pagong. {S-1/TYP}{P-P=P-N}{P-T=P-U}
Higit na maitim ang limbag = Panaguri. May salungguhit = Paniyak.

Sa pangungusap na [1|2] nagpapalitan ng tungkulin ang panaguri at paniyak. May ayos na kabalikan ang pangungusap na [3] na nanggaling sa [1], at pangungusap na [4] sa [2]. Sa mga wikang pang-Europa maaaring pangungusap gaya ng [1] at [3], walang pagtutulad ng [2] at [4].

(2) Upang magsalin ng Filipinong pangungusap na gaya ng [2] at [4], malimit ay ang pagtutulad sa wikang pang-Europa ang hinahanap. Nililikha ang yari tulad ng 'The turtle is the one who is clever.' (yata kahawig sa Pransas na pagtatanong na katulad ng 'Est-ce que vous allez chez Legros?'). Ganito hindi inilulutas ang suliranin. Nananatiling paniyak ang 'turtle', ngayon sa bagong sugnay na pang-itaas at nananatiling panaguri naman ang 'clever' sa bagong sugnay na pang-ibaba. Pagpapalitan ng panaguri at paniyak ang hindi iniisagawa ng dagdag na 'the one'. Mas magaling (ngunit hindi pa tama) ang salinwikang 'The clever being is a turtle.'; ito'y puwede dahil palaging pariralang makangalan ang paniyak sa wikang pang-Europa.

(3) Malimit na ginagamit ang mga 'participle' kung isalin ang mga pandiwa sa wikang Inggles [5c 6b 6c]. Ganito, pangungusap na tambalan na may 'progressive' [6b] ang maaaring lumitaw. Sa aming palagay, di-bagay ang pagsalin gaya ng [5c 6b], mas magaling ang [5d 6c]. Walang tanging diin ang panaguri sa [7 8]; mali ang pagsasalin na may sugnay na nagbibigay-diin [7c 8c].

 
[5][a] Araw-araw, kumakain ako ng mangga. [b] Araw-araw, ako'y kumakain ng mangga.
 [c] Everyday, I'm eating mangoes. [d] Everyday, I eat mangoes.
[6][a] Ako ang kumakain ng mangga.
 [b] I'm the one eating mangoes. [c] I'm eating mangoes.
[7][a] Isang lobo ang nahulog sa balon na walang tubig. {W Aesop 3.1.1}
 [b] A wolf fell into a well without water. [c] A wolf was the one who fell into a well without water.
[8][a] Wala ni sinumang tao ang maaari kong malapitan. {W Damaso 4.3}
 [b] I could not approach anybody. [c] Nobody was the one I could approach.

(4) Minabuti ni { Lopez 1941 p. 38ff.} sa halimbawa niya ang ayos na kabalikan na tinatawag naming pananalitang kanluranin; katulad ng [3 4] ang pangungusap niyang [9a 10a].

 
[9][a] Si Mayon ay dumating. [b] The Mayon is arrived. { Lopez 1941 p. 38}
[10][a] Ang dumating ay si Mayon. [b] The one which arrived is (the) Mayon. { Lopez 1941 p. 38}

{2A-301 }   Katiyakan sa wikang Filipino at sa wikang pang-Europa

(1) Magkaiba nang batayan ang paniyak na Filipino at ang 'subject' sa wikang pang-Europa; may katiyakang likas ang paniyak na Filipino, samantalang kumukuha ng katiyakan ang 'subject' na pang-Europa sa pamamagitan ng tanging paraan. Kaya nga, hindi kailangan ng tanging tanda ng katiyakan ang paniyak na Filipino dahil malinaw ang katiyakan. Kaya nga din, kailangan ng wikang pang-Europa ang tanging pantukoy na pantiyak ('the' sa Inggles) na naghuhudyat ng katiyakan ng pariralang makangalan.

May malaking karamihan sa pangungusap na may pangngalan kung saan "nagkataong" katumbas ng pantukoy na pantiyak na pang-Europa ang Filipinong ang. Gayunman may isang tabi sa labas ng karamihang ito sa wikang pang-Europa; doon ginagamit ang pantukoy na pantiyak upang ihudyat ang katiyakan ng pariralang di-pampaniyak. Ang katumbas na pariralang Filipino (halimbawa pantuwid o pandako) ay hindi maaaring maging tiyak sa pamamagitan ng panandang ang. Sa ibang tabi sa labas ng naturang karamihan ay ginagamit din ng wikang Filipino ang ang upang ihudyat ang paniyak kung hindi ngalan ito. Walang katumbas na yaring ito ang wikang pang-Europa dahil doon palaging ngalan ang paniyak {2A-232 (2) }.

(2) Walang tanging kasangkapan ang wikang Filipino upang ihudyat ang kawalan ng katiyakan. Sa wikang pang-Europa ay tinutupad ng 'indefinite articles' (sa Espanyol 'un - una - unos - unas') ang tungkuling ito. Dahil sa kawalan nito sa wikang Filipino ay madalas na ginagamit ang pamilang na isạ bilang "di-tiyak na pantukoy" {8-7.2 (2)} (lalo na sa pananalitang kanluranin {13-5.1}). Gayunman, magaling na pagbuo ng pangungusap ang maaaring piliin upang ilarawan ang di-katiyakan ng pariralang makangalan kung ito'y panaguri o pantuwid.

{2A-311 }   Katiyakan ng paniyak

(1) Ipinag-uugnay ni { Lopez 1940 p. 111, 113} ang 'known' sa paniyak at ang 'unknown' sa panaguri:

'Arrangement of a simple thought into a known (subject) and an unknown (predicate).' (p. 111)
'The participation of emotion, of suspense, is particularily clear in questions in which the unknown must always form the predicate.' (p. 113)

(2) Kina { Schachter 1972 p. 60} napakahalaga ang katiyakan ng paniyak:

'One of the chief distinctions between the Tagalog topic and the English subject is that a topic never expresses a meaning of indefiniteness, while a subject may or may not.'

{2A-331 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: ANG na makaabay

Ngayong ako ay may sapat nang edad ngunit kaunting kaalaman, napagtanto kong ang pagkalinga ng magulang ang tunay kong hinahanap. {W Damaso 4.1}
[1] Ngayong ako ay may …  [2+3] napagtanto kong ang pagkalinga … hinahanap
{S-0/L/TYP} {S-Tb(S-0 S-L]}
  [2] napagtanto ko-  [3] -ng ang pagkalinga … hinahanap
{S-0/L/P0} {S-L/PT}
Binubuo ng dalawang bahaging nagsasarili [1 2+3] ang pangungusap na tambalan.
Binubuo ng dalawang sugnay ang pangalawang bahaging [2+3]. Pang-itaas na sugnay na walang paniyak ang [2], paniyak nito ang sugnay na makaangkop na [3].
May pandiwang nakakabit na napagtantong hanapin ang yaring [2+3]. Binubuo ang pangungusap na tambalan dahil hindi nagkakabagay ang pandiwang pang-itaas na napagtanto at ang paniyak ng sugnay na pang-ibabang na tunay kong hinahanap {13-4.4.1}:
      Napagtanto ko ang tunay kong hinahanap.

[1] Ngayong ako ay may sapat nang edad ngunit kaunting kaalaman
ngayong ako ay may sapat nang edad ngunit kaunting kaalaman
{S-0/L/TYP}
ngayongakoay may sapat nang edad ngunit kaunting kaalaman
{P-L=P-A}{P-T=P-N} {P-P=P-OD}
may sapat nang edad ngunit kaunting kaalaman
{P-OD(OD P-N K P-N}
sapat nang edad  kaunting kaalaman
{P-N(U A/HG.L N)} {P-N(U.L N)}
ngayongakoaymay sapatnangedadngunitkaunting kaalaman
A.LHTTPODUA/HG.L NKU.LN
Tangi ang pang-angkop sa pang-abay na ngayon (kasapi ng pulutong na kanina {9-5.3 (1)}). Pampalaugnayan, ito'y panuring sa ako (at kaya bahagi ng paniyak); pansemantikang nagsasaad ito ng buong sugnay.

[2] napagtanto ko 
napagtanto ko
{S-0/L/P0(P-P=P-D(DB P-W))}
napagtantoko
DB10/NTW.HT
Paniyak ng sugnay na [2] ang sugnay na makaangkop na [3] {2-4.9 (1)}.

[3] -ng ang pagkalinga ng magulang ang tunay kong hinahanap
-ng ang pagkalinga ng magulang ang tunay kong hinahanap
{S-L/PT)}
ang pagkalinga ng magulang ang tunay kong hinahanap
{P-P=P-N} {P-T=P-D}
ang pagkalinga ng magulang tunay kong hinahanap
{P-N(A/UG N P-W)} {P-D(A//U TW.HT.L DB} = {GGW}
-ngangpagkalinga ngmagulangangtunaykonghinahanap
.LA/UGNTWNTTA//U TW.HT.LDB
Pagkalinga ang hinahanap ko ang ubod ng sugnay. Nakaugaliang sa pangungusap na may hanapin ◊, nagiging paniyak ang pandiwa at kinukuha ng panaguri ang ANG na makaabay kung tiyak ang hinahanap (halimbawa: Ang mga bata ang hinahanap ko.).
Dahil pang-abay at hindi pananda ang ANG na makaabay {2-3.3 (2) Θ} ay walang pangalawang pananda sa likod ng pang-angkop na -ng ng ko. Bahagi ng pariralang makangalan ang ANG na makaabay.

{2A-332 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: ANG na makaabay (tanging pansin sa pariralang pangkaroon sa panaguri), panuring sa pariralang pangkaroon

[1] Ngunit tanging ang may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito. {W Samadhi 4.1} {13A-101 [5] Σ}
ngunittanging ang may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito
{P-P=P-OD(A//U.L A/UG OD P-N)} {P-T=P-D}
tangingangmaymabubuting kalooban lamang
{P-N(U.L N A/HG)}
ngunittangingangmaymabubuting kaloobanlamangangmaaaringmakakuha nito
KA//U.LA/UGODU/M.LN A/HGTTAH.LDT10/WTK.HP/3
Bukod sa "karaniwang" panuring ng pariralang pangkaroon, may dalawa pang panuring (tanging at ang) ang pangkaroong may. May pang-angkop ang pang-uring tanging; dahil dito, panlapag ito at hindi pariralang malaya. Sa kabilang banda, ito'y hindi bahagi ng pariralang makangalang nasa loob ng pariralang pangkaroon. Gayon din ang ANG na makaabay (panuring sa pariralang pangnilalaman sa panaguri).
Hindi nasa unahan ng panaguri ang ANG na makaabay, subalit sa harap ng pariralang pangkaroon nito. Dahil dito palakasin ng ang ang pariralang pangkaroon (ito'y nilalaman ng panaguri).
Pang-abay na untaga ang ANG na makaabay; tabi-tabi ang pang-angkop at ang ANG na makaabay.

 
Iba pang yari:
[2]Ngunit tanging may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito. (Walang ANG na makaabay.)
[3]Ngunit tanging taong may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito. (Pariralang pangkaroon bilang panuring.)

{2A-431}   Pariralang pandiwang may o walang kabisaang buo

(1) Nagsasaad ng pariralang pandiwa bilang paniyak o panaguri ang paglalahad sa pangkat na {2-4.3}. Kung ganito may kaganapan at may kabisaang buo ang pandiwa.

(2) Tinatawag naming pandiwari ang pandiwa kung hindi ito maaaring magkaroon ng kaganapan at samakatwid wala itong kabisaang buo. Maaaring magamit na pang-uri, pang-abay o pangngalan ang pandiwari. Pampalaugnayang iba ito sa pandiwang may kabisaang buo. Walang pagkakaibang pampalaanyuan.

Napakaliwanag ang kaibahan ng pandiwang may at walang kabisaang buo kung may pandiwari sa loob ng pariralang pangkaroon [1|2].

 
[1]Pandiwang makataguring may kabisaang buo
 Pinakiramdaman ko kung maririnig ko ang tinig niya. (Ang pandiwang makataguring maririnig ay may dalawang kaganapan: paniyak na tinig bilang tagatiis at pantuwid na ko bilang tagaganap.)
[2]Pandiwaring walang kabisaang buo
  Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} (May pariralang pangkaroon bilang panaguri ang pangungusap, ako ang paniyak nito. Pandiwaring maririnig ang panuring sa loob ng pariralang pangkaroon. Wala itong kaganapan at walang kabisaang buo. Sa halip nito may panuring na tinig at kalabog na may pang-angkop.) {10A-411 Σ}


{2A-451 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pariralang pandiwang pang-ibaba bilang paniyak

[1] Sinikap ng lobo ang tumalon upang makaahong palabas. {W Aesop 3.1.1}
sinikap ng lobo ang tumalonupang makaahong palabas
{S-0/L/PT} {S-K/B/P0}
sinikap ng loboang tumalon
{P-P=P-D} {P-T=P-D}
sinikapngloboang tumalonupangmakaahong palabas
DB10/NTWN/EsTTDT01/WK DT00/W.LA
 
Pandiwang pang-ibabang kaugnay sa panaguring sinikap ang paniyak na tumalon. May dalawang pandiwa ang sugnay; bilang panaguri at pati paniyak.
 
Walang paniyak ang sugnay na may pangatnig na pang-ibaba.


Iba pang yari:

 
[2]Sinikap ng lobong tumalon upang makaahong palabas.
[3]Sinikap na tumalon ang lobo upang makaahong palabas.
[5]Sinikap ng lobo ang talon upang makaahong palabas.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-P_A.html

3A Mga Pangabit sa Mga Pantuwid   (•• 3A)

{3A-401 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: pariralang makangalang walang salitang-ubod

Iniayos muna (ni Bidong) ang higaan ni Lino bago ang sa kaniya. {W Daluyong 15.05}
[1] Iniayos muna (ni Bidong) ang higaan ni Lino [2] bago ang sa kaniya 
{S-0/L} {S-K/B}

[2] bago ang sa kaniya  
bago [iniayos] ang [higaan] sa kaniya
[iniayos]ang [higaan] sa kanya
{P-P=P-D(  D  )} {P-T=P-N}
 [higaan] sa kaniya
  {P-N(  N  P-K)}
bago ang  sakaniya
K TT TKHT/K
Malimit na binubuo ang pangatnig na bago ang sugnay na pinaikli kung saan kinakaltas ang panaguri {13-4.6.3 (2)}.
Walang salitang-ubod na  higaan  ang pariralang makangalan na bumubuo ng paniyak.
Dahil kinaltas ang salitang pang-ubod ng pariralang makangalan ay pinapalitan ng pandako ang pantuwid (ang higaan niya → ang sa kanya).

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-W_A.html

5A Mga Pangabit sa
Mga Panlapag at mga Pang-umpog   (•• 5A)

{5A-201 Θ}   Panuring at pariralang itinuturing

Bilang pariralang pang-ibaba, panuring ang panlapag. Dahil iniuuna o inihuhuli ang panlapag sa pariralang itinuturing ay maaaring bumubukal ang katanungan kung anong parirala ang panuring at ano ang pariralang itinuturing. Ang mga kalagayan ang sumusunod:

Dapat mananatiling makabuluhan ang pangungusap kung iaalis ang panuring.

 
[1][a] Mukhang pagod ka. {W Karla 5.205}
 [b] Pagod ka. (Makabuluhan.)
 [c] Mukha ka. (Di-makabuluhan.)
[2][a] Wala namang nagsabi na hindi ako marunong mag-Ingles. {W Cao 2013 3.15}
 [b] Hindi ako marunong. (Medyo makabuluhan.)
 [c] Hindi ako mag-Ingles. (Walang kabuluhan.)
[3][a] Nag-iisang pumanhik sa bundok Duhat simula pa kaninang tanghali si Samadhi. {W Samadhi 4.1}
 [b] Simula pa kanina. (Makabuluhan.)
 [c] Simula pa tanghali. (Di-makabalarila.)
[4] [a] Walang nagdaraang bus dito. Wala ring kalesa. {W Nanyang 12.21}
 [b] Walang bus dito, wala ring kalesa. (Makabuluhan.)
 [c] Walang nagdaraan dito, wala ring kalesa. (Di-makabuluhan.)
[5][a] Pag may dumarating na ilang mamimili, napipilitang pumasok si Lim Kui sa tindahan para harapin ang mga ito. {W Nanyang 11.10}
 [b] Pag may dumarating. (Tamang kabuluhan.)
 [c] Pag may ilang mamimili. (Maling kabuluhan.)
Higit na maitim ang limbag = Salitang pang-ubod ng pariralang itinuturing. May salungguhit = Panuring.

{5A-221}   Di-pagkakabagay ng pang-angkop

(1) Di-pagkakabagay ng hindị at pang-angkop
Walang pang-angkop sa likod ng hindị ◊ [1] o sa likod ng huling hutaga kung binubuo ng hindị ang panggitaga [2]. Sa labas nito may pang-angkop [3 4].

 
[1]Hindi nagkamali ang Lola. {W Damaso 4.3}
[2]Nang magbalik ang uwak sa kanyang mga kauri, hindi na rin siya tinanggap ng mga ito. {W Aesop 3.2.3}
[3]Maaaring hindi na niya kasama ito dahil promoted na ito. {W Karla 5.206}
[4]Hindi kasi ako maaaring lumagpas sa panahong itinakda sa akin ng aming dakilang hari. {W Samadhi 4.4}

{Θ} Ipinapalagay naming panlapag ang pariralang may hindị, sapagkat pansemantikang matalik ang pagkakaugnay ng hindị sa kagyat na sumusunod na salitang-ubod, kahit walang pang-angkop ang pariralang hindị. Maaaring kumuha ng panuring ang hindị (halos hindị) at maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Dahil dito bumubuo ng parirala ang hindị; salitang pangnilalaman ito. Katulad din nito ang kilos ng pang-abay na bakạ ◊ at sana ◊.

(2) Ang pang-abay na pananong
na paano (anọ ◊) at gaanọ (anọ ◊) ay may pang-angkop o wala.

(3) Ang salitang kapuwạ, kạpwa ◊
ay walang pang-angkop.

(4) Ilang salitang hiram na Espanyol
ay karaniwang walang pang-angkop: mas ◊ [5], mẹdyo, mịsmo ◊ kung pang-abay [6], siguro [7]:

 
[5]Mas maganda.
[6]May pagtatangka mismo ang diksiyonaryo. {W Javier 3.5}
[7]Napansin mo siguro ang aking katahimikan. {W Madaling Araw 3.10}

{5A-301}   Kabuuran ng pariralang malaya at halimbawa

 
[1][a b] Hindi gaanong marami ang gawain sa kapihan   sa umaga't hapon. {W Nanyang 22.1}
[2]Isang gabi, dinalaw ako nina Fernando at Melody. {W Angela 3.13}
[3]Pagbalik mo, may palasyo na tayo. {W Rosas 4.1}
[4]Wala siyang pakialam kung anuman ang sasabihin ng ibang tao tungkol sa kanya. {W Estranghera 3.2}
[5]Magkita tayo ngayong gabi. {W Nanyang 22.14}
[6]Malimit nasa hardin si Ana.

{5A-302 }   Pariralang makaabay

Kung ipasok ang pansemantikang katawagang 'pariralang makaabay' (kasalungat ng katawagang pariralang pang-abay), maaaring makita ang mga pagkakaugnay na sumusunod:

Pariralang makaabay na malaya
(malaya sa pangungusap)		 Pariralang makaabay na pampalaugnayang di-malaya
(bahagi ng ibang parirala)
Pariralang pandakoPariralang panlapag
  Pang-abay na nasa loob ng pariralang pandiwa, pang-uri at pang-abay
Kataga (Hindi parirala.)
Pariralang pang-umpog
  Pariralang makangalang pang-umpog
Pariralang pangngaladiwa
Pariralang pang-abay na malaya
Pariralang pang-ukol na malaya

Kina { Aganan 1999 p. 64 ff.} ay ipinapalagay na pang-abay ang lahat ng pariralang katumbas ng pariralang makaabay sa itaas. Pariralang walang pang-abay ang nabibilang doon (halimbawa sa eskuwelahan).

{5A-321 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pariralang pangngaldiwa

Paglabas ko ng banyo, isang matabang matandang lalaki ang naghihintay sa akin. {W Damaso 3.6}
paglabas ko ng banyoisang matabang matandang lalaki ang naghihintay sa akin
{P-0=P-ND} {P-P=P-N}{P-T=P-D}
paglabaskong banyo
ND{P-W} {P-W}
paglabaskongbanyoisangmatabang matandanglalakiangnaghihintaysa akin
NDTW.HTTWNUB.LU.L U.LNTTDT01/KTKHT/K
Inihihiwalay sa sumusunod na panaguri ang pariralang pangngaldiwang malaya sa pamamagitan ng kuwit.
Hindi sugnay na pinaikli ang pariralang pangngaldiwa; hindi maaari itong palawakin hanggang sa pangungusap na ganap {5-3.2}.
May dalawang pantuwid bilang panuring ang pangngaldiwa, "tagaganap" na ko at "lunang" ng banyo.
Karaniwan, may pandako ang pandiwang lumabas {DT01/fg|fn}, maaari ding pantuwid na panlunan {DT10/fg|fn}.

{5A-341}   Mga pangungusap na may nang

Sa Pagtitipong Panggawaan, sinuri ang 129 pangungusap na may nang (baybay na <nang>).

{5A-351 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Panggitagang may pariralang makangalang pang-umpog at pang-angkop

[1] Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2}
ilang araw nahindi nasasalamin ko ang isang larawan 
{P-0=P-N} {P-P=P-D}{P-T=P-N}
ilang araw ko nang hindi nasasalamin
{GGW/P-0|(HT A/HG.L)|(A DB)}
ilangarawkonanghindi nasasalaminangisanglarawan
U.LNHTA/HG.LADB10/N TTD.LN
Pariralang pangngalang pang-umpog ang ilang araw na. Mayroon itong pang-angkop dahil sa hutagang na [2 3] {5-3.5}.
"Salitang" makatukoy ng panggitaga ang pariralang pang-umpog {11-6.1 (3)}
 
Inilalagay sa harap (o sa unahan?) ng parirala nito (panaguring hindi ko nasasalamin) upang bumuo ang panggitaga kasama ang pang-abay ng pang-umpog na na.

 
Iba pang yari:
[2]Ilang araw hindi nasasalamin ng kapatid ko ang isang larawang mahal sa kanya.
[3]Ilang araw nang hindi nasasalamin ng kapatid ko ang isang larawang mahal sa kanya.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_P-L_A.html

6A Mga Pangabit sa Mga Pandiwa   (•• 6A)

{6A-101 Θ}   Banghay sa panahunan at pananaw ng pandiwang Filipino

Kakaibhan ng wikang Filipino (at ng iba pang wika sa Pilipinas) ang malinaw na banghay sa panahunan at pananaw. Walang ganitong banghay ang ibang mga wikang Kanluran-Malay-Polynesia (halimbawa Bahasa Indonesia). Kawangis sa mga wikang ito ang pagkakamaaari ng wikang Filipinong ginagamit ang ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon {6-6.3}.

{6A-102}   Mga pag-uuri ng pandiwa

Mga halimbawa sa iba't-ibang katangian ng pandiwa:

PanlapiKaganapanFokus Bago
[1]Binigyan niya ng pera ang kanyang anak. -an{DB20}fpGawa
[2]Pinuntahan ko siya kahapon. -an{DB10}fnGawa
[3] Naipanggapos ng leon ang taling matibay. maipang-{DB10}fmKaya
[4]Labis kong ikinatuwa iyon. {W Angela 3.14} ika-{DB10}fsGawa
[5]Nagpadala siya ng larawan nila ni Papa. {W Nanyang 21.7} magpa-{DT10}fhHimok
[6]Basahin mo na lamang ang kalakip na sulat. {W Arrivederci 3.11} -in{DB10}ftGawa
[7] Napansin niya na pawang hugis bilog ang mga ito. {W Prutas 3.1} ma-{DB10}ftTaon
[8]At kapag nakalabas na ako. {W Aesop 3.1.2}maka- {DT10}fgKaya
[9]Napag-away ko ang dalawang gagamba.mapag-{DB10}fg Kaya Himok
[10]Masiglang pumunta si Nene sa kaniyang kuwarto. {W Ulan 20.13}-um- {DT01}fgGawa
[11]Siya ang nagluluto ng aming pagkain. mag-{DT10}fgGawa
[12]Nagugutom na kami.ma- {DT00}fyLagay

Bago = Pagkakabago. Gawa = Kilos walang pagkakabago.

{6A-103 Θ}   Anyong pamanahon at pandiwari

Walang pagkakaibang pampalaanyuan ang pandiwari at ang anyong may kabisaang buo. Dahil dito mukhang halata na pinagsasama ang dalawang pulutong sa isang uri. Itinataguyod ang pag-iisip na ito dahil maaaring ipalagay na sugnay na makaangkop na pinaikli ang yaring may pandiwaring makauri {13A-441 Σ}.

Maaaring piliin ang dalawang katawagan sa uring pinagsama. Maaaring sabihin na walang pandiwa ang wikang Filipino at sa halip nito ginagamit ang pandiwari. Maaari ding sabihin na may anyong pamanahon na nagagamit ding pandiwari. Sa aming palagay, magkaiba lamang ang katawagan at hindi ito mahalaga. Sa akda namin, ginagamit ang pangalawang katawagan.

Kahit walang pagkakaibang pampalaanyuan ay ginagamit namin ang katawagang pandiwari upang ilarawan ang pampalaugnayang paggamit na tangi ng anyong pamanahon kung saan nawalan ng kabisaang buo ang pandiwa. May iba pang katwiran: Madalang lamang maaaring gamitin ang pawatas bilang pandiwari. Kung kaya may pagkakaibang tunay ang paggamit ng anyong pamanahong may kabisaang buo at pandiwari.

{6A-201 Θ}   Katuturan ng kaganapan at panuring

(1) Ang mga kaganapan ang mga pariralang makangalang pansemantikang kaugnay sa panaguri (o paniyak) {*}. Unang kaganapan ang paniyak na nasa fokus ng pandiwa. Kaganapan din ang pantuwid, pandako at panlapag kung kaugnay sa pandiwa. Katawagang pansemantika ang kaganapan, ito'y paririlang kailangan sa pang-unawa.

{*}   Sa {13-2.3 (5)}, pinapalawak ang paggamit ng katawagang kaganapan sa panaguring di-makadiwa.

(2) Mga panuring ang yaring pampalaugnayang pang-ibaba sa salitang pang-ubod ng iba pang pariralang pangnilalaman {1-6.2 (2)}. Kaya katawagang pampalaugnayan ang panuring. Kung pandiwang may kabisaang buo ang panaguri ay kaganapan ang paniyak ngunit hindi panuring sa pandiwa (hindi bahagi ng pariralang pandiwa). Pati panuring ang iba pang mga kaganapan (bahagi ng pariralang pandiwa).

{6A-202}   Kayarian ng kaganapan sa palasusian

Sa palasusian ay inihuhudyat ang kayarian ng kaganapan.

Una, inihihiwalay ang pandiwang balintiyak at tahasang may susing {DB..} at {DT..} [1 2]. Hindi malinaw na napagbubukod ang tahasan at balintiyak sa mga pangungusap na walang paniyak. Inuuri namin ang mga pandiwang ito sa {D..} [3 6 7]. Bilang pandagdag, ikinakabit ang bilang ng pantuwid (unang numero) at ang bilang ng pandako (pangalawang numero). Kung kaganapan ng pandiwa ang panlapag ay maaaring idagdag ang bilang ng panlapag (ikatlong numero) [4 5]. Inilalarawan ang kalagayang pampalaugnayang kasalukuyan. Pag iba-iba ito sa karaniwang kayarian ng kaganapan ay maaaring idugtong ang ikalawa ([6 7], sa likod ng dalawang pahilis na guhit).

 
[1]Siya ang nagluluto ng aming pagkain. {DT10/fg|ft}
[2]Paghainin mo ng pagkain si Nanay. {DB20/fg|fh|ft}
[3]Umuulan na.{D00/f0}
[4]Ngunit nabansagan siyang Joe Carter. {W Suyuan 5.4} {DB001/ft|P-L=P-N}
[5]Nagkusa akong tumulong kay Fely sa pagtitinda. {W Nanyang 21.20} {DT001/fg|P-L=P-D}
[6]Pakiabot ng bote. {D10/f0|ft}{D10/f0|ft//DB10}
[7]Gusto kong uminom ng kape.{D20/f0|ft|fp} {D20/f0|ft|fp//DT10}

{6A-311 }   Pag-uuri sa fokus kina Schachter at Otanes

Sa akdang { Schachter 1972 pp. 283-330} inilalarawan nang puspusan ang iba't ibang fokus. Gusto itong ihambing sa pag-uuri namin at ipaliwanag ang kaibahan.

Schachter at Otanes  Paglalahad namin
Walang katawagang tangi {../f0}Walang fokus
Actor focusAF Katawagang pangkalahatan sa pandiwang tahasan
Actor focusAF {../fg}Tagaganap
Secondary actor focusA2F {../fg}Tagagawa
Actor permitting or causing the actionAF {../fh}Tagahimok
Walang katawagang tangi {../fa}Tagaakala
Social verbs AF {../fr}Resiprokal
Intransitive verbs that are essentially non-actional in character AF {../fy}Panlagay
Goal focusGF Katawagang pangkalahatan sa pandiwang balintiyak
Object focusOF {../ft}Tagatiis
Referential focus
Uri ng fokus na tagatiis kung saan pariralang pang-ukol (karaniwang may tungkol) ang tagatiis sa katumbas na pangungusap na tahasan.		RfF Malayang pariralang pang-ukol, pakunwaring kaganapan ng pandiwa.
Benefactive focusBF {../fp}Tagatanggap
Directional focusDF {../fn}Panlunan (pinanggalingan o tinutungo)
Locative focusLF {../fn}Panlunan (pook)
Wala kaming pagbubukod sa dako at pook.
Causative focusCF {../fs}Sanhi
Walang katawagang tangi {../fl} Pagpalit
Instrumental focusIF {../fm}Kagamitan
Reservational focusRF Tanging yari ang 'reservational focus' kung hinango ang pandiwa sa pang-uring 'reservational' sa halip ng pang-uring 'instrumental'.
Measurement focusMF Walang pagbanggit na tangi.

{6A-321}   Dalasan ng yaring balintiyak at tahasan

(1) Sinuri namin ang dalasan ng yaring balintiyak at tahasan sa ilang kasulatan {W Akt-Pass}. Kung may mapagpipilian, minamabuti ang balintiyak sa mahigit na 80 % ng kalagayan.

(2) Binilang ang dalasan ng anyong pamanahon ng pandiwang payak sa Pagtitipong Panggawaan. Isinasama din sa bilang na |..| ang anyong nagagamit na "di-makadiwa" (halimbawa {N//D..}). Hindi binibilang ang pangngaldiwa.

UgatBalintiyak Tahasan
sabi ◊ sabihin |200| magsabi |8|
kita ◊ makita |170| magkita |15|
bigạy ◊ bigyạn |30|, ibigạy |35| magbigạy |30|
puntạ ◊ puntahạn |12|pumuntạ |15|, magpuntạ |25|

{6A-3421}   Tagagawa at tagahimok

(1) Sa pandiwa ng paghimok, ibinubukod ang tagagawa (taong gumagawa ng kilos) at ang tagahimok (taong humihimok ng kilos, ngunit wala siyang gawa). Iniuugnay namin ang katawagang tagahimok at tagagawa sa saligang kahulugan ng ugat ng pandiwa. Ibig ilarawan ang halimbawang [1-3]. Sa pangungusap na [4], walang pagkakabago ng paghimok ang pandiwa; sa halip nito, pag-uutos ang pansemantikang kahulugan ng ugat utos ng pandiwang utusan. Dahil dito, sa pananaw na pampalaugnayan mayroon itong tagaganap lamang (ginaganap niya ang pag-uutos) at walang tagahimok.

 
[1]Nagpaluto ako ng pansit kay Ate. Sino ang tagaluto (tagagawa)? Ate.
[2]Pakainin mo ang aso. Sino ang tagakain (tagagawa)? Aso.
[3]Napatakas ng bata ang manok bago katayin. Sino ang tagatakas (tagagawa)? Manok.
[4]Nautusan ko si Ate na magluto ng pansit. Sino ang tagautos (tagaganap)? Ako.
Higit na maitim ang limbag = Tagahimok. May salungguhit = Tagagawa o tagaganap.

(2) Pinapangalanang 'indirect-action verbs' ni { Schachter 1972 p. 321 ff.} ang pandiwa ng paghimok, katawagang 'actor' ang ginagamit para sa tagahimok at 'secondary actor' para sa tagagawa.

(3) Kay { Ramos 1985 p. 267}, katawagang 'causative actor (initiator, causer)' ang ginagamit para sa tagahimok at 'non-causative actor (agent)' para sa tagagawa.

(4) Kay { Santiago 2003 B p. 192}, katawagang 'pagpapagawa sa iba' ang ginagamit para sa paghimok.

{6A-3431}   Panlagay, pagbabago ng panlagay at kilos na katulad ng panlagay

May pagsanib ang mga pandiwang naglalarawan ng panlagay na tumpak, pagbabago ng panlagay at kilos na "katulad ng panlagay":

 
(1) Panlagay na tumpak
 [1]magutom ◊ Nagugutom na kami. {DT00/fy}
(2) Pagsanib mula sa panlagay hanggang sa pagbabago ng panlagay
 [2]mabihasa Nabihasa na siya sa kahirapan.{DT01/fy|ft}
 [3]magtakạ ◊ Saglit siyang nagtaka. {W Samadhi 3.3}{DT00/fy}
(3) Pagbabago ng panlagay
 [4]mabingị Nabingi siya nang bata pa.{DT00/fy}
(4) Pagsanib mula sa panlagay hanggang sa kilos na "katulad ng panlagay"
Ibinibilang dito ang pandiwang may nangyayari, ngunit hindi tagaganap ang tagafokus (ibig sabihing wala siyang sinisadyang ginagawa) at hindi tagatiis ang tagafokus (ibig sabihing walang ibang tao o bagay na gumagawa ng kilos). Sa tanawang makaagham sa labas ng isip ng nagsasalita maaaring tagaganap at tagatiis.
 [5]mangamọy ◊ Nangangamoy ang sirang isda. (Sa tanawang makaagham, bakterya ang tagaganap at isda ang tagatiis.){DT00/fy}
 [6]manatili ◊ Nananatili si Pepe sa kanyang mga kaibigang nasa kagipitan. {DT01/fy|ft}
 [7]mahiyạ ◊ Nahihiya ang bata dahil sa kanyang gula-gulanit na damit.{DT00/fy}
 [8]gumandạ ◊ Gumanda siya pagkatapos ikasal.{DT00/fy}
(5) Kilos na "katulad ng panlagay"
Hindi pandiwang panlagay dahil tagaganap ang tagafokus, mayroon itong kilos.
 [9]matuyọ Natutuyo ang tubig at naiiwan ang asin.{DT00/fg}

{6A-401}   Palaugnayan ng pandiwang may hulaping -an

{6A-421}   Katawagang 'paradigma'

Galing sa wikang Lumang Griyego ang katawagang 'paradigma'.
Katuturan: Kinakatawang modelo o padron, karaniwan ng teorya o pananaw. Ganap at puspusang tularan ang paradigma.

Mahalagang mga paradigma sa wikang Filipino:
Paradigmang pambanghay ng mga pandiwa {6-6.1}.
Paradigma ng mga panghalip {8A-401 Θ}.

Hindi paradigma, pagbabatay ('derivation') lamang:
Paglalapi ng pandiwa (hindi ganap) {6-4}.
Pagkakabago ng pandiwa (hindi ganap) {6-5}.

{6A-422}   Katuturan ng homomorfem at alomorfem

Homomorfem (tulanyo ?) :: Kabigkas na morfem, ngunit iba ang tungkulin, kahulugan, pamuhatan at kung minsa'y iba rin ang baybay ('homomorph' sa Inggles).
Alomorfem (ibanyo ?) :: Iba-ibang morfem na may magkatulad na tungkulin at kahulugan ('alomorfem' sa Bahasa Indonesia, 'allomorph' sa Inggles).

{6A-611} Talahanayan ng mga anyong pambanghay

Nagpapahiwatig ang tandang "&" kung inuulit ang unang pantig ng ugat-salita.

Pinapalitan ng n ang unang tunog na m ng unlapi sa anyong pangnagdaan at kasalukuyan
PanlapiUgatPawatas PangnagdaanKasalukuyanPanghinaharap
ma- tulog ◊ matulognatulog natutulog &matutulog &
  alịs ◊ maalịsnaalịs naaalịs &maaalịs &
ma- dinịg ◊ marinịgnarinịg naririnịg &maririnig̣ &
ma--an sakịt ◊ masaktạnnasaktạn nasasaktạn & masasaktạn &
ma--an alam ◊ malaman nalaman nalalaman & malalaman &
mag- handạ ◊ maghandạnaghandạ naghahandạ &maghahandạ &
 isạ ◊ mag-isạnag-isạ nag-iisạ &mag-iisạ &
 sulat ◊ magsulạt {*} nagsulạt nagsusulạt &magsusulạt &
mag--an tulong ◊ magtulungạn {*} nagtulungạn nagtutulungạn & magtutulungạn &
mag-um- piglạs ◊ magpumiglạs nagpumiglạs nagpupumiglạs magpupumiglạs
magka- doọn (dito ◊) magkaroọn nagkaroonnagkakaroọn magkakaroọn
magka- sundọ ◊ magkasundọ nagkasundọ nagkakasundọ magkakasundọ
magkang- galit magkanggagalitnagkanggagalit nagkakanggagalit magkakanggagalit
magpa- dala ◊ magpadalạnagpadalạ nagpapadalạ magpapadalạ
mai- bigạy ◊ maibigạynaibigạy naibibigạy & maibibigạy &
maipa- kita ◊ maipakitanaipakita naipapakita maipapakita
maipag- kailạ ◊ maipagkailạnaipagkailạ naipagkakailạ & maipagkakailạ &
maka- basa ◊ makabasanakabasa nakakabasa makakabasa
maka- kita ◊ makakitanakakita nakakakita makakakita
makapạg- aral ◊ makapạg-aral nakapạg-aralnakakapag-aral makakapag-aral
makapạgpa- baryạ ◊ makapạgpabaryạ nakapạgpabaryạ nakakapagpabaryạ makakapagpabaryạ
makapang- tiwala ◊ makapaniwala nakapaniwala nakakapaniwala makakapaniwala
maki- alam ◊ makialạmnakialạm nakikialạm makikialạm
mang- pulạ ◊ mamulạnamulạ namumulạ & mamumulạ &
 amọy mangamọynangamọy nangangamọy &mangangamọy &
mapạg- tantọ ◊ mapạgtantọ napạgtantọ napạgtatantọ & mapạgtatantọ &
{*}   !! Pandiwang may di-karaniwang diin.

Karagdagang gitlaping -in- sa anyong pangnagdaan at kasalukuyan ng pandiwang may hulaping -an o unlaping i-
PanlapiUgatPawatas PangnagdaanKasalukuyanPanghinaharap
-an bayad ◊ bayaranbinayaran binabayaran & babayaran &
 puntạ ◊ puntaḥanpinuntaḥan pinupuntaḥan & pupuntaḥan &
 haya ◊ hayaanhinayaan hinahayaan & hahayaan &
i- abọt ◊ iabọt iniabọt iniaabọt & iaabọt &
 bigạy ◊ ibigạyibinigạy ibinibigạy & ibibigạy &
ika- galit ◊ ikagalitikinagalit ikinagagalit &
ikinakagalit		 ikagagalit &
ikakagalit
ipa- dalạ ◊ ipadalaipinadalạ ipinapadalạ ipapadalạ
ipag- bawal ◊ ipagbawalipinagbawal ipinagbabawal & ipagbabawal &
ipang- bigạy ◊ ipamigạyipinamigạy ipinamimigạy &
ipinapamigạy		 ipamimigạy &
ipapamigạy
isa- gawạ ◊ isagawạisinagawạ isinasagawạ isasagawạ
ka--an bakạs ◊ kabakasạn kinabakasạn kinababakasạn &
kinakabakasạn		 kababakasạn &
kakabakasạn
pa--an tunay ◊ patunayanpinatunayan pinapatunayan papatunayan
pag--an mulạ ◊ pagmulạn pinagmulạnpinagmumulạn & pagmumulạn &

Gitlaping -in- sa halip ng hulaping -in sa anyong pangnagdaan at kasalukuyan
PanlapiUgatPawatas PangnagdaanKasalukuyanPanghinaharap
-in sulat ◊ sulatinsinulat sinusulat & susulatin &
 dalạ ◊ dalhịndinalạ dinadalạ & dadalhịn &
 bati ◊ batiinbinati binabati & babatiin &
 gawạ ◊ gawịnginawạ ginagawạ & gagawịn &
pa--in tawad ◊ patawarinpinatawad pinapatawad papatawarin
pag--in tibay ◊ pagtibayinpinagtibay pinagtitibay& pagtitibayin &

Pagwala ng gitlaping -um- sa anyong panghinaharap
PanlapiUgatPawatas PangnagdaanKasalukuyanPanghinaharap
-um- alịs ◊ umalịsumalịs umaalịs & aalịs &
 puntạ ◊ pumuntạpumuntạ pumupuntạ & pupuntạ &

{6A-6111}   Gitlaping -in-, unlaping ni- o na- (pandiwang -in, -an at i-)

Isinisingit ang gitlaping -in- sa likod ng unang katinig ng ugat [1-3] o ng unlapi [5 6]. Hindi isinasaalang-alang ang unlaping i- [4 7-9].

Kung patinig ang unang tunog ng ugat ay ginagamit ang unlaping in- sa harap ng ugat [10-12] o sa harap ng unlaping i- na nag-iisa [13].

{Θ} Sa wastong pagsasalitang pampalatunugan, palaging gitlaping -in- ang iniuunang in. Wala itong patinig na Po [ ʔ ]; dahil dito bawal ito sa unahan ng salita. Sa [10-13] isinisingit ito sa likod ng unang katinig na Po [ ʔ ] (halimbawa alisịn [ʔʌlɪ'sɪn] → inalịs [ʔ + ɪn + ʌlɪs = ʔɪnʌ'lɪs]). May Po [ ʔ ] ang unlaping i- [ ʔi ].

Kung sana'y dapat isingit ang -in- sa ugat at kung isa sa katinig na l o y ang unang tunog ng ugat ay ginagamit ang unlaping ni- sa harap ng ugat [14-16]. Mabisa ito din sa pandiwang may unang katinig na h kung binubuo sa pamamagitan ng unlaping i- [17 18]. Hinahalinhan pati ang -in- sa ni- sa salitang hiram o banyaga [19] {7-2.4.1}.

Tingnan sa {6A-6112} ang paghalili ng -in- sa na-.

 
(1) Isinisingit sa likod ng unang katinig ng ugat ang gitlaping -in-.
[1]tulong ◊ - tulungan Tinulungan ko si Lolo.
[2]basa ◊ - basahin Binabasa ko ang kuwentong ito.
[3]hati - hatiin Hinati niya ang mangga.
[4]baọn - ibaọnIbinaon niya ang haligi sa simento.

(2) Isinisingit sa kumpol-unlapi ang gitlaping -in-.
[5]dalạ ◊ - padalhạn Pinadalhan kita ng load.
[6]aral ◊ - pag-aralan Pinag-aralan ko ang mga sining.
[7]dalạ ◊ - ipadalạ Sa litratong ipinadala ni Ahia sa Tengsua … {W Nanyang 22.5}
[8]bote - isabote Isinabote ko ang suka.
[9]abay - ipang-abay Ipinang-abay ni Ate ang damit na hiniram sa kapitbahay.

 
(3) Unlaping in- kung patinig ang unang tunog ng ugat.
[10]alịs ◊ - alisịn Inalis mo ang tuntong ng palayok.
[11]inọm - inumịn Ininom mo na ba ang gamot?
[12]ulit - ulitin Inulit namin sa kanya ang iyong kahilingan.
[13]ayos ◊ - iayos Iniayos ko na ang mesa para sa hapunan.

(4) Unlaping ni- kung l, h, y ang unang tunog ng ugat.
[14]luto ◊ - lutuin Niluto ko ang gulay.
[15]labạs ◊ - ilabạs Inilabas mo ang basurahan.
[16]yakap - yakapin Niyakap ng ina ang kanyang sanggol.
[17]hanap ◊ - ihanap Inihahanap ko ng libro si Lola. (Ngunit hanapin → hinahanap.)
[18]handạ ◊ - ihandạ Inihanda ko ang mesa.
[19]save → ini-save, release → ni-released.

{6A-6112}   Unlaping na- sa halip ng gitlaping -in- sa pangnagdaan at kasalukuyan

(1) Marahil, dahil sa sanhing pampalatunugan, maaaring halinhan ang gitlaping -in- ng unlaping na-; malimit sa paggamit na pang-araw-araw ng pandiwang -in at i- (madalang sa pandiwang -an). Pati hinahalinhan ng na- ang -in- sa salitang hiram o banyaga (lalo na kung may kumpol-katinig sa unahan ng ugat, halimbawa plantsahin).

Ginagamit din ang anyong na- kung walang katumbas na pandiwang ma- (halimbawa napatigil ◊ ↔ mapatigil, naisaloọb ↔ maisaloob).

PanlapiPawatas PangnagdaanKasalukuyanPanghinaharap
-an saktạn ◊ sinaktạn
nasaktạn [1]		 sinasaktạn
nasasaktạn		 sasaktạn
turan tinuran
naturan [2]		 tinuturan
natuturan		 tuturan
-in tanggapịn ◊ tinanggạp
natanggạp [3a]		 tinatanggạp
natatanggạp		 tatanggapịn
plantsahin plinantsa
naplạntsa		 plinaplantsa
napaplạntsa		 paplantsahin
i- iakyạt iniakyạt
naiakyạt		 iniaakyạt
naiiakyạt		 iaakyat
ipa- ipadalạ ◊ ipinadalạ
naipadalạ [3b]		 ipinapadalạ
naipapadalạ		 ipapadalạ
pa--in patigilin ◊ pinatigil
napatigil [4]		 pinapatigil
napapatigil		 papatigilin
isa- isaloọb isinaloob
naisaloọb [5]		 isinasaloọb
naisasaloọb		 isasaloọb

 
[1]sakịt - saktạn Nasaktan ako sa ginawa mo. {W Arrivederci 3.9}
[2]tuọd - turan Pawang bilingguwal ang mga naturang proyekto. {W Javier 3.3}
[3]tanggạp - tanggapịn
dalạ - ipadalạ		[a b] Natanggap mo ba ang card na naipadala ko? {W Rosas 4.8}
[4]tigil - patigilin Si Diana na napatigil sa pag-aayos ng mga nagdatingang korona. {W Suyuan 5.2}
[5]loọb - isaloọb Hindi siya hihinging tulong sa mga ito, naisaloob niya. {W Unawa 3.8}

(2) {Θ} Hindi maaaring maliwanag na ihiwalay sa panlaping pambanghay na na- ng pandiwang ma- ang na- na humahalili ng gitlaping -in-. Bukod dito, mahina lamang ang pagkakabago ng kakayahan sa anyong pangnagdaan ng pandiwang may "tumpak" na pagbabagong ito {7A-301 (2)}. Gayunman ipinapalagay naming alomorfem ng -in- ang unlaping na- kung pansemantikang walang kakayahan ang inilalarawan ng pandiwa.

{6A-621}   Kinalabasan ng pagsusuri hinggil sa panahunan at pananaw

(1) Nagsuri kami ng paggamit ng anyong pamanahon ng pandiwa sa isang kabanata ng kathambuhay na {W Nanyang 11}. Nagsasalaysay ang kabanata ng kuwento sa nakaraan. Dahil dito, nangingibabaw ang panahunang pangnagdaan, ilang pangungusap sa pagsasalitang sinipi ang kataliwasan. Sa layunin namin, maaaring mauri ang kabanata sa tatlong bahagi. Isinasalaysay sa unang bahagi ang nangyayaring karaniwan at inuulit "Ulit". Sumusunod ang kuwentong tangi "Tangi" sa ikatlong bahagi. Sa pagitan ng dalawa may bahagi ng pagsanib "Sanib".

{W Nanyang 11}WalaBa Anyong pamanahong "malaya"ΣΣ
D/W D/ND/ND/KD/KD/K D/HD/HΣ
Gan?Di-gUl? …(W)
[1][2][3] [4][5][6][7][8][9][10] [11]
Ulit3212 32036050 4658
Sanib1810 16039405 3765
Tangi2925 740124361 100154
ΣΣ7947 93215497116 183309
25 %15 %   60 %100 %
  51 %1 %8 %27 %4 %6 %3 % 100 %

Walang anyong pamanahon ang sangkapat na bahagi ng sugnay ("Wala", 25 % sa tudling na [1] sa talahanayan). Ginagamit ang pawatas ng 15 % [2] alinsunod sa tuntuning palaugnayan ng balarila "Ba". Mayroon pang 183 sugnay na may anyong pamanahong "malaya" at maaaring suriin sa panahunan at pananaw, ito ang bagong 100 % ng bahaging sinuri (hanay na nasa ilalim ng talahanayan):

 
Pangnagdaang pang-ulit, ngunit anyong pangnagdaan
[12]Lagi siyang nakasuot ng manipis na itim na bestida at lalong nagmukhang balingkinitan ang katawan dahil sa puting sinturon sa baywang. {W Nanyang 11.1}
Pangnagdaang di-pangganap, ngunit anyong pangnagdaan
[13]Paunti-unti, nalaman ko ang mga bagay-bagay tungkol sa babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.5}
Pangnagdaang pangganap, ngunit anyong kasalukuyan
[14]Lumabas si Isha na medyo gulo ang buhok, bahagyang namumula ang mga pisngi, at nagmamadaling umalis. {W Nanyang 11.6} (Iba pang mga pangungusap sa {W Nanyang 11.10}, {W Nanyang 11.12} at {W Nanyang 11.13}.)
Kasalukuyang pangganap, ngunit anyong kasalukuyan
[15]Naiintindihan mo ba? {W Nanyang 11.8} (Iba pang pangungusap sa {W Nanyang 11.9}.)

(2) Ginawa namin ang isa pang pagsusuri ng kuwentong maikli {W Krus} (159 sugnay). Kahambing ang kinalabasan nito. Pati may halimbawang [16] sa kataliwasang [13]:

 
Pangnagdaang di-pangganap, ngunit anyong pangnagdaan
[16]Matuling lumipas ang panahon at nasa mababang paaralan na kami ng kakambal ko. {W Krus 3.2}

{6A-6251 }   Panahunan at pananaw sa wikang Filipino

Panahunan  PawatasPagnagdaanKasalukuayan Paghinaharap
PananawPangganapDi-pangganap Mapagdili-dili
'Aspect''Contingent/Punctual' 'Actual/Punctual''Actual/Durative' 'Future/Durative'
{ Bloomfield 1917} {*}
'Aspekt' 'Irrealis/Perfektiv''Realis/Perfektiv' 'Realis/Imperfektiv''Irrealis/Imperfektiv'
{ Himmelmann 2005}
'Aspect' { NIU} 'Perfect''Imperfect' 'Contemplative'
Aspekto { Aganan 1999}PerpektiboImperpektibo Kontemplatibo
{*} Inihihiwalay ang dalawang 'modes (actual, contingent)' at dalawang 'aspects (punctual, durative)'.

{6A-631 Θ}   Ugat ng pandiwa bilang anyong pinaikli at katinigan

Hindi nakikita ang katinigan (tahasan o balintiyak) kung ginagamit ang ugat ng pandiwa bilang anyong pinaikli. Mayroon pang pagkakaibang pampalaugnayan, dahil hindi binabago ang paniyak at pantuwid. Kung kaya may pagkakaibang pampalaugnayan ng {DT//X} at {DB//X} na hindi na nakikita sa anyo ng pandiwa.

 
[1]Mahal kita. {DB//X}
[2]Tulog pa ako. {DT//X}

{6A-6521}   Pangngaldiwang pang-ulit

(1) Alinsunod sa { VCS ka-} may dalawang uri ng anyong makadiwang may unlaping ka-.

(2) Galing kay Domingo L. Diaz Mabisang Wika, Aralin 13, { Liwayway 15 Mayo 2006, p. 45} ang sumusunod na mga halimbawa ng pangngaldiwang pang-ulit.

 
[1]maligoSinipon ang mga bata sa kaliligo sa ulan.
[2]mangakoNagsasawa na ang bayan sa kapapangako ng mga pulitiko.
[3]humampạsKuminis ang mga bato sa kahahampas ng alon.
[4]uminọm Nagkasakit siya sa kaiinom ng alak.
[5]sumayạwPinapawisan sila sa kasasayaw.
[6]umulạnUmapaw ang ilog sa kauulan.
[7]umutangNayamot ako sa kanyang kauutang.
[8]magdilịgNamunga ang mangga sa kadidilig namin.

{6A-721 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwang nakakabit (pangungusap na tambalan)

[1] Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1}
halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika
{S-Tb(S-0/L S-L)}
halos apat na siglo nang sinisikap ||  sinupin ang bokabularyo ng ating wika
{S-0/L/P0}  {S-L/PT}
halos apat na siglo nangsinisikap  sinupin ang bokabularyo ng ating wika
{P-0=P-N(P-L N A/HG)} {P-P=P-D} {P-P=P-D} {P-T=P-N(N P-W)}
halosapatnasiglo nangsinisikap sinupinang bok. ngatingwika
AUBLN/EsA/HG.LDB10/K  DB10/WTTN/EsTWU//HT/K.L N
Tambalan ang pangungusap na may pandiwang nakakabit. Hindi maaaring pangungusap na payak dahil hindi magkabagay ang sinisikap at ang bokabularyo [2b].
Sa hulihan, may panuring (pang-abay na hutagang na) ang pariralang makangalang pang-umpog na halos na apat na siglo; mayroon itong pang-angkop dahil sa yaring hutagang payak {5-3.5}.
Maliban sa sugnay na makaangkop na may pandiwang pang-ibaba ay walang kaganapan ang pandiwang sinisikap.
Walang pang-angkop sa pagitan ng pandiwang nakakabit, maaaring kaltasin ang anyong na ng pang-angkop [1|3 4|5] {5-2.2 (1)}.

 
[2][a] Halos apat na siglo nang sinisikap ang pagtatangka.
[b] Halos apat na siglo nang sinisikap ang bokabularyo.
 
Yaring kahambing
[3]Halos apat na siglo nang sinisikap na sinupin.
[4]Kahapon sinisikap sinupin.
[5]Kahapon sinisikap na sinupin.

{6A-722 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwang nakakabit (pangungusap na payak)

[1] Hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan. {W Anak ng Lupa 2.5}
hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan
{S-0/L/PT}
hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Odenang mga tanawin ng gamasan
{P-P=P-D(A DB P-L=P-D} {P-T=P-N(Y/M N P-W)}
hindi maiwasangsumalimbay sa gunita ni Oden
  {P-L=P-D(DT P-K)}
hindimaiwasangsumalimbaysagunita ni Odenangmgatanawinng gamasan
ADB001/W.LDT01/WTKNTW.Y N/TaTTY/MNTWN
Pangungusap na payak dahil magkabagay sa dalawang pandiwa ang paniyak [2 3].
 
Kaganapan ng pandiwang maiwasan ang panlapag na sumalimbay …

 
[2]Hindi maiwasan sa gunita ni Oden ang mga tanawin.
[3]Sumalimbay ang mga tanawin.

{6A-723 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwang nakakabit (pangungusap na tambalan o payak)

Maaaring suriing tambalan [1] o payak [2] ang pangungusap na sumusunod.

[1] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5}
hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama
{S-0/L/P0} {S-L/PT}
hinayaan nilanatutulog si Busilaksa kama
{P-P=P-D} {P-P=P-D} {P-T=P-N}{P-K/L}
hinayaannilananatutulogsi Busilaksakama
DB10/NTW.HTLDT00/KY/Ta N/TaTKN/Es
Pangungusap na tambalan ang [1]. May panaguri ang sugnay na pang-itaas. Humahalili sa sugnay na makaangkop ang paniyak {13-4.4.1}.
Nasa kasalukuyan (pananaw na di-pangganap) ang pangalawang pandiwang natutulog, dahil walang kaguluan hinggil sa kabisaang buo.

[2] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama.
hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama
{S-1/PT}
hinayaan nila na natutulog si Busilaksa kama
{P-P=P-D(DB P-W P-L=P-D} {P-T=P-N}{P-K/L}
 nilana natutulog
 {P-W=P-N} {P-L=P-D}
Maaaring pangungusap na payak dahil magkabagay sa dalawang pandiwa ang paniyak na si Busilak kahit magkaiba ang uri ng fokus.
May tatlong kaganapan ang pandiwang pang-itaas: paniyak na si Busilak, pantuwid na nila at panlapag na na natutulog {6-2.3 (2)}.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_01A.html

7A Mga Pangabit sa
Mga Isa-isang Uring Pampalaanyuan ng Pandiwa   (•• 7A)

{7A-101}   Sanaysay na 'Syntax der einfachen Verben'

Sa sanaysay na 'Syntax der einfachen Verben' {W Einf Verb} sinuri namin ang lahat ng pandiwang payak mula sa 150 angkang-salita (300 pandiwa). Sa gayon, maaaring makita ang mga tuntunin ng kaugnayan at – kung mayroon – ang kataliwasan dito.

{7A-111 Θ}   Unlaping ma-

(1) Napakalimit na ginagamit sa wikang Filipino ang unlaping ma-, nag-iisa o sa loob ng kumpol-panlapi. Pang-uri at lalo na pandiwa ang binubuo sa pamamagitan ng ma-. Sa kumpol-panlapi, ito'y unang bahagi. Hindi ginagamit ang ma- (pati sa kumpol-patinig) upang bumuo ng pangngalan.

(2) Kung salita ang hinahango sa pamamagitan ng unlaping ma- (nag-iisa at di-dinidiinan) ay ginagamit ang dalawang iba't ibang paraan, ngunit nasa isang angkang-salita ang isa lamang (may ilang kataliwasang di-lubhang mahalaga).

Maaaring magkaroon ng (maliit na) paradigma ang salitang ma-; pang-uri ang mga ito, binubuo nito ang anyong pangmaramihan. Halimbawa:

[1] gandạ ◊ gandạ{N}
magandạ{U}
magagandạ{U/M}

Maaari ang isa pang paradigma. Bumubuo ang ma- ng pandiwang tahasan at balintiyak. Halimbawa:

[2] galit ◊ galit{N}
galịt{U}
magalit{DT00/W}
nagalit{DT00/N}
nagagalit{DT00/K}
magagalit{DT00/H}

(3) Sa tabi ng pandiwang ma- na di-dinidiinan ay may pandiwang ma- na dinidiinan. Masalimuot ang kaugnayan ng mga iba't ibang pandiwa { Himmelmann 2004}. Maaaring itayo ang tularang pinadali (maliban sa kumpol-panlapi):

Pangngalan---
Pang-urima-Katangian magandạ ◊ {9-2.2.1}
Pandiwama- Tahasan Panlagay magutom ◊ {7-1.1}
 Kilos na kamtaman matulog ◊ {7-1.1}
 Pagsanib  mahulog ◊ {7-3.1 [2*]}
 Balint.Kakayahan madalạ ◊ {7-3.1}
 Alomorfem na na- at -in- natanggạp ◊ {6A-6112}
 ma-TahasanPanlagay maibạ ◊ {7-3.5.1 [3*]}
   Kilos na kamtaman magisịng ◊ {7-3.5.1 [3*]}
  Pagsanib madapạ ◊ {7-3.5.1 [2*]}
  Balint.Pagkakataon mabasa ◊ {7-3.5.1 [1*]}

(4) Nagagamit na unlapi ng banghay ng pandiwang ma- ang unlaping na- sa pangnagdaan at kasakuluyan {6-6.1.1}. Dahil sa sanhing pampalatunugan, maaaring halinhan ng unlaping na- ang gitlaping pambanghay na -in- {6A-6112}.

Malinaw na inihihiwalay sa unlaping ma- ang unlaping mang- at ang pagbabago ng tunog ng ikalawa, kahit doon maaaring bumukal ang unlaping ma- (halimbawa mamalẹngke {DT00/mang+palengke}).

{7A-112}   Paggamit ng unlaping ma-

 
Salitang-ugat{U}{DT..}{DT..} {DT..}{DB..}
ma-mang--um- mag- ma-
May pang-uring ma-, ngunit walang pandiwang tahasang ma-
[1]bigạt{N} mabigạt  mamigạt bumigạt
[2]bilog{N} mabilog bilọgmamilog mabilog
[3]pulạ ◊{N}mapulạ pulạmamulạpumulạ
[4]gandạ ◊{N} magandạgumandạ
[5]sayạ ◊{N} masayạsumayạ magsayạ

Mga kataliwasan: May pang-uring ma- at may pandiwang tahasang ma-
[6]abọ{N} maabọmaabọmaabọ
[7]lugọd{N} malugọdmalugọd
[8]lungkọt{N} malungkọtmalungkọt

Walang pang-uring ma-, ngunit may pandiwang tahasang ma-
[9].. walạ ◊ mawalạ
[10]gutom ◊{N} gutọmmagutom
[11]buhay ◊ {N} buhạymabuhaymamuhay
[12].. tapọs ◊ mataposmagtapos matapos

Walang pang-uring ma- at walang pandiwang tahasang ma-
[13].. galing ◊ manggaling
[14]patạy ◊{N} patạy mamatạypumatạy

{7A-113}   Anyong narito, nandito atbp.

Nanggagaling sa panghalip na pamatlig na SA [2] ang mga anyong [3-6]:

Malapit sa nagsasalita
Unang layo		Malapit sa kausap
Ikalawang layo		Malayo sa dalawa
Ikatlong layo
[1]itọ ◊ iyạn iyọn HP
[2]dito ◊ diyạn doọnTK.HP
[3]naritọ (dito ◊)nariyạn naroọnDT00/N
[4]nariritọ (dito ◊)naririyạn naroroọnDT00/K
[5]nanditọ (dito ◊) nandiyạnnandoọn DT00/N
[6]nandiritọ (dito ◊)nandiriyạn nandoroọnDT00/K

Anyong makadiwang may banghay na di-ganap ang mga salitang [3-6]; hindi pang-uri:

Mga anyong [3-6] ang ipinapalagay naming anyong pangnagdaan at kasalukuyan ng pandiwang walang pawatas na [marito] atbp. at walang anyong panghinaharap. Maaari itong gamitin bilang panaguri; wala ibang pandiwa ang sugnay [7-9]. Hindi bumubuo ito ng pagtanggi sa pamamagitan ng hindị [10].

 
[7]Naroon ang pagmamalaki ng kanyang ina sa tuwing may pupuri sa kanya. {W Unawa 3.3}{P-P=P-D(DT00)}
[8]Hay, bakit nga ba ako nandito sa tabi mo? {W Madaling Araw 3.7} {P-P=P-D(DT00)}
[9]Nandiyan ka na naman tinutukso-tukso ang aking puso. {P-P=P-D(DT00)}
[10][a] Hindi ako narito.
 [b] Wala ako dito. (Pang-uring wala ang panaguri.){U}

{7A-121}   Pagbabago ng tunog sa panlaping may [ ŋ ]

(1) May huling tunog na [ ŋ ] ang panlaping mang- ◊, pang- ◊, sang- ◊ at sing- ◊. Pinapalitan ito ng [ m ] kung [ b p ] ang unang tunog ng pantig na sumusunod. May pagpapalit na ganito hanggang sa [ n ] kung [ d l r s t ] ang unang tunog ng pantig na sumusunod.

Sa pananalitang nakasulat at pang-araw-araw ginagamit ang pagbabago sa mga naturang hulapi. Maaari ring kinaltas ang unang tunog ng ugat. Karaniwang katumbas ang kahulugan ng salitang may o walang pagkakaltas ng unang tunog ng ugat (halimbawa punas → pamunas at pampunas).


Pagbabago		Unang
tunog
ng ugat		 Kinakaltas ba
ang unang tunog
ng ugat?
Walamang-
pang-
sang-
sing-		 g h k m n
w y ŋ ʔ		Hindi gamọt [gʌ'mɔt] → manggamọt [mʌŋ.gʌ'mɔt]
abay ['ʔa:.baɪ] → pang-abay [pʌŋ'ʔa:.baɪ]
Ookahoy ['ka:.hɔɪ] → mangahoy [mʌ'ŋa:.hɔɪ]
anạk [ʔʌ'nʌk] → manganạk [mʌ.ŋʌ'nʌk]
→ [ m ] mam-
pam-
sam-
sim-		 b pHindi bahay ['ba:.haɪ] → pambahay [pʌm'ba:.haɪ]
pulạ [pʊ'lʌ] → pampulạ [pʌm.pʊ'lʌ]
Oobilị [bɪ'lɪ] → pamilihan [,pa:.mɪ'li:.hʌn]
patạy [pʌ'taɪ] → mamatạy [mʌ.mʌ'taɪ]
→ [ n ] man-
pan-
san-
sin-		 d l r s tHindi dila ['di:.lʌʔ] → mandila [mʌn'di:.lʌʔ]
sayạw [sʌ'jaʊ] → pansayạw [pʌn.sʌ'jaʊ]
Oosagọt [sʌ'gɔt] → managọt [mʌ.nʌ'gɔt]
tiwala [tɪ'va:.lʌʔ] → maniwala [mʌ.nɪ'va:.lʌʔ]

(2) Kung inuulit ang unang pantig, alinsunod sa bagong pantig na pansalita ang pag-uulit [1-4].

 
UgatPalaanyuanPagbabatay na wala at may pag-uulit ng pantig
[1]tahi |mang+&+tahi| manahi [mʌ'na:.hɪʔ] → mananahi [,ma:.nʌ'na:.hɪʔ]
[2]babaw |mang+&+i+babaw| nangibabaw [nʌ.ŋɪ'ba:.baʊ] → nangingibabaw [nʌ,ŋi:.ŋɪ'ba:.baʊ]
[3]kabayo |pang+&+kabayo| pangabayo [pʌ.ŋʌ'ba:.yɔ] → pangangabayo [pʌ.ŋʌ.ŋʌ'ba:.yɔ]
[4]usap |pang+&+usap| pangusap [pʌ.'ŋu:.sʌp] → pangungusap [pʌ.ŋʊ'ŋu:.sʌp]

(3) Hindi alinsunod sa tuntunin sa itaas ang pagbuo ng ilang pamilang na panunurang may pang-: dalawạ → pangalawạ ◊ at tatlọ → pangatlọ ◊. Iba pang kataliwasan ang mga salita gaya ng pangpasarạp {13-4.2.2 (2)}.

{7A-141}   Pandiwang mag- na di-tumpak

(1) Pandiwang mag- na di-tumpak na may ugat-salita galing sa banyagang wika (lalo na sa Inggles)

 
[1]mag-displey'Yun nga ang ikinainis ng mga anak ni Nimfa dahil kung mag-displey daw ang dalawang 'yan sa plaza noon ay parang mga tinedyer. {W Suyuan 5.3}
[2]magklikSa horror films ay nagklik gaya sa Malikmata at Spirit of the Glass. {W Rica 5.2}
[3]magsilbị ◊ Ngunit hindi ko gustong nagsisilbi sa mga lasing. {W Nanyang 22.29}
Kataliwasang pakunwari ang rumitreat na may gitlaping -um-. Halatang pagbabatay na may "tunog na Inggles" mula sa salitang hiram na Espanyol na rumetirado.

(2) Pandiwang tahasang may salitang-ugat na makangalan
Sa pandiwang ito, karaniwang nagiging ugat ng pandiwa ang dating pantuwid; kung kaya {DT00/fg} ang kayarian ng kaganapan (o mas wasto {DT10-10/fg}) [4]. Maaari ding maging pandiwa ang pariralang makangalan na may panuring [5].

 
[4]magbahay Magbabahay sila sa Lipa.
[5]magdalawạng isip ◊Hindi siya nagdalawang isip na sundan at hanapin agad ang dulo ng bahaghari. {W Samadhi 4.1} {13A-101 [1b] Σ}

(3) Pandiwang mag- sa halip ng pandiwang -um- dahil sa katwirang pampalatunugan
Gitlapi ang panlaping -um- na naghahati ng ugat-salita. Kung "mahirap" ito sa katwirang pampalatunugan ay pandiwang mag- ang binubuo. Halos pangkaraniwan ito sa salitang hiram at banyaga, lalo na kung isapantig ang ugat o kumpol-katinig ang unahan ng ugat. Halimbawa ang [2 6], saka magkrus, magshow.

 
[6]magtrabaho ◊ Karamihan sa tao ay kailangan magtrabaho upang mabuhay. {DT00/fg}

(4) Pandiwang mag- at pangatnig na pagkatapos at bago
Ginagamit ang pangatnig na pagkatapos (tapos ◊) at bago ◊ kasama ang pawatas ng pandiwa {13-4.2.2}. Sa pahayag ng panahon ay binubuo ang pandiwang mag- {D00} mula sa pamilang [7 8].

 
[7]bagoBago mag-alas-doze.{D00/f0}
[8]pagkatapos [a] Pagkatapos mag-ikasampung-Mayo. [b] Pagkatapos mag-Mayo-10. {D00/f0}

{7A-301}   Pagkakabago ng kakayahan

(1) Dapat talakayin nang puspusan ang katawagang kakayahan sa wikang Filipino. Nagsasaad ng tagaganap ang pagkakabago ng kakayahan. Nasa fokus ito kung ginagamit ang mga pandiwang ng pulutong na maka- {7-3.4}. Dahil dito napakalakas ang katangian ng kakayahan. Sa kabilang dako mas mahina ang kakayahan kung ginagamit ang pandiwang balintiyak ng kakayahan, dahil doon hindi nasa fokus ang may-ari ng kakayahan.

(2) Karaniwang ginagamit ang pandiwang may kakayahan kung sa nakaraan tinupad ang kilos [1]. Sa wastong pagsasalita, kung tinupat na ang kilos na mayroon itong katunayan at hindi na lamang kakayahan. Pati ang pagtanggi ng kakayahan ay katunayan [2]. Kung nagsasaad ng kinabukasan [3] o ng pahayag na pangkalahatan [4] ay "tumpak" ang kakayahan.

 
[1]Nakatulog na ako sa paghihintay sa iyo! {W Bulaklak 8.20}
[2]Naalaala ko si Ina at magdamag na hindi ako nakatulog sa pag-iyak. {W Daluyong 15.16}
[3]Kinabukasan ng hapon, nang araw na makatulog ako sa tinitirhan ng aking kasama. {W Daluyong 15.31}
[4]Nakapagtatakang hindi ginagamit ang salitang "patawarin" bilang pantapat sa "perdon". {W Dasal 3.32}

(3) Kung gustong ipahayag ang kakayahang pangkalahatan (ibig sabihin walang kaugnayan sa katuparang tangi) ay maaaring gumamit ng pang-uri [5] o pang-abay na pangmarahil [6 7] sa halip ng pandiwa ng kakayahan (o kasama nito [6]).

 
[5]Marunong tumugtog ng piyano at mahusay umawit. {W Pag-ibig ni Rizal 3.6} {U}
[6]Wala ni sinumang tao ang maaari kong malapitan. {W Damaso 4.3} {AH/DN}
[7]Kaya kong umakyat sa punong ito.{AH/N}

{7A-311}   Pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan na may unlaping ma- na di-dinidiinan

Walang pagkakabago ng kakayahan ang pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan.

 
[1]mahulog ◊[a] Isang lobo ang nahulog sa balon na walang tubig. {W Aesop 3.1.1} (Marahil balintiyak; nangyari lang, hindi tagaganap ang lobo. Marahil tahasan; tagaganap ang lobo.){DT?DB}
  [b] Nahulog ko ang tinidor. (Balintiyak; pantuwid ang tagaganap na ko; paniyak na ang tinidor ang tagatiis.){DB}
[2]masunog[a] Nasunog ang tindahang katabi ng Li Hua no'ng isang gabi. {W Nanyang 21.9}{DT?DB}
  [b] Pero masusunog ka sa init ng araw. {W Gubat 3.37}{DT?DB}
[3]matapos ◊[a] Higit na marami siyang natapos kaysa iba. { LJE tapos}{DT}
  [b] Laging di natatapos ang laro namin ni Ate Rowena at ni Ate Sally dahil sa malakas na naririnig namin. {W Mumo 3.4} {DT?DB}
  [c] Natapos na naman niya ang isang semester ng kursong nursing. {W Pang-unawa 3.5}{DB}

{7A-411}   Pandiwang magpa-, pa--an, pa--in at ipa-

Pandiwang DTPandiwang DBPandiwang DB Pandiwang DB
magpa-pa--anpa--in ipa-
alịs ◊ paalisịn
dalạ ◊magpadalạ  ipadalạ
hirap ◊magpahirap pahirapan
kilala ◊magpakilala ipakilala
kita ◊magpakita ipakita

Hindi pandiwa ng paghimok ang pandiwang hinango sa pangngalang may unlaping pa-.

 
[1]hingạ pahingạmagpahinga |mag+pahinga|
[2]lagạy ◊ palagạyipalagạy |i+palagay|
[3]salamat ◊ pasalamat[a] magpasalamat |mag+pasalamat|
    [b] pasalamatan |pasalamat+an|
[4]tuloy ◊ patuloymagpatuloy |mag+patuloy|

{7A-412}   Pandiwang "pasarili" ng paghimok

 
[1]magpatakotNagpatakot ako sa aso.{DT00/fh?fg}
[2]magpatabạ ◊ Magpataba ka na. {W Madaling Araw 3.10}{DT00/fh?fg}

Sa kalagayang ganito, maaaring mabago sa magpati- ang panlaping magpa-. Mga halimbawa: magpatianọd, magpatihulog, magpatirapạ { VCS magpati-}. Madalang ang paggamit ng pandiwang ito.

May alinlangan kung may tumpak na pandiwang pasarili ang wikang Filipino at kung nababagay ang katawagang "pasarili" ('reflexive').

{7A-501}   Pandiwang pag--in, pag--an, ipag- at katumbas na pandiwang balintiyak na payak

pag--inpag--anipag--in -ani-
[1]pagluwagịn ---luwagạniluwạg {7-5.1}
[2]pagbutihin ◊ butihin {U}--- ibuti {7-5.1}
[3] pag-isipan ◊ isipinisipan {N}--- {7-5.2}
[4] paglingkurạn ◊ ---lingkurạn {N}--- {7-5.2}
[5]pagsabihin ◊ pagsabihan ipagsabi sabihinsabihan--- {7-5.3}
[6]  pagbawalan ◊ ipagbawal --------- {7-5.3}

{7A-511 }   Anyong papag--in

(1) Maaaring ipalagay na anyong panghinaharap ng pandiwang pag--in ang anyong papạg--in kung sinasabing kataliwasan ang pag-uulit ng unlaping pag- sa banghay {6-6.1.2}. Kay { VCS} ay itinatala ito bilang pandiwa (kasalungat ng ibang anyong panghinaharap):

 
[1]sikịp pagsikipịn'to make tight, narrow, or crowded'
[2]papạgsikipịn'1. to make tight or tight-fitting'
[3]'2. to cause a place to become overcrowded'

(2) Alinsunod kay { Schachter 1972 p. 327}, ang anyong papạg--in ay pawatas ng pandiwang may fokus na tagahimok na katumbas ng pandiwang mag-. Sa panghinaharap ang pangungusap na halimbawang may pag-uulit ng pantig ng ugat [5].

 
[4]alab Upang muling papag-alabin ang buhay natin kay Kristo. {W Katesismo 3.32} (Isa-isang halimbawang may anyong papạg--in sa Pagtitipong Panggawaan.){DB00/fg}
[5]turo Papagtuturuin nila siya ng aritmetika sa mga bata. They'll have him teach the children arithmetic. { Schachter 1972 p. 327} {DB21/fg|fh|ft|fp}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_D_09A.html

8A Mga Pangabit sa Mga Ngalan at mga Pariralang Makangalan   (•• 8A)

{8A-321 }   Walang kailanan ang pangngalang Filipino

(1) Sa mga talasalitaan, hindi inilalarawan ang kailanan ng pangngalang dahil sa katwirang halata. Sa wastong pagsasalita, dapat sulatin: bahay 'House, houses'.

(2) Ginagamit ni { Bloomfield 1917 § 251} ang katawagang 'explicit plurality'. At kina { Schachter 1972 p. 111}: 'In Tagalog, although there is a way of explicitity pluralizing most unmarked nouns, the pluralization of a noun need not - and, in some cases in fact, cannot - be formally signaled if the context makes the plural meaning clear.'

{8A-401 Θ}   Paradigma ng panghalip

Sa {1-6.1}, naghaharap kami ng anim na pariralang pangkayarian. Ipinapakita sa {1A-632} na maaaring bumuo ng nilalaman ng lahat ng anim ang pangngalan. Sa kabilang dako, may tatlo lamang anyo ang paradigma ng panghalip (panghalip na ANG, NG at SA). Dahil dito ang punang sumusunod:

Kung kaya, may paradigmang iniangkop ang panghalip:

Pariralang pangkayarianPanghalip
Panaguri(ay +) Panghalip na ANG
PaniyakPanghalip na ANG
PantuwidPanghalip na NG
PandakoPanghalip na SA
Panlapag {HT} Panghalip na SA + pang-angkop
Panlapag {HP} Panghalip na ANG + pang-angkop
Pang-umpog---

{8A-4311}   Salitang panaklaw na bumubuo sa pamamagitan ng kung, kahit at man

 kungman kahit
Panghalip na pananong {HN} → Panghalip na panaklaw {HS} {8-4.3.2}
sinokung sino sino man, sinumạnkahit sino
kanino kung kaninokanino man, kaninumạn kahit kanino
kung tungkọl sa kaninotungkọl sa kaninumạnkahit tungkọl sa kanino
para kaninumạnkahit para kanino
nino* nino man, ninumạn*
anọkung anọ anọ man, anumạnkahit anọ
saạnkung saạn saạn man, saanmạnkahit saạn
kung tungkọl saạn tungkọl saạn mankahit tungkọl saạn
ng anọ**ng kahit anọ
Pang-uring pananong {UN} → Pang-uring panaklaw {US} {9-2.4}
alịnkung alịn alinmạnkahit alịn
ilạnkung ilạn ilanmạnkahit ilạn
Pang-abay na pananong {AN} → Pang-abay na panaklaw {AS} {9-4.3.3}
bakitkung bakit **
kailạnkung kailạn kailanmạn, kailanmạtkahit kailạn
gaanọkung gaanọ gaano mankahit gaanọ
paanokung paano paano mankahit paano
ba(gạ)kung bagạ, kumbagạbagamạn, bagamạtkahit bagạ
Pang-ukol na pananong → Pang-ukol na panaklaw
nasaan (◊ sa)kung nasaạnnasaạn man kahit nasaạn

{8A-721}   Dalasan ng isa bilang "pantukoy na di-tiyak"

Sa Pagtitipong Panggawaan binilang namin ang paggamit ng isạ sa likod ng pananda (lahat ng mga paggamit, kasama ang "pantukoy na di-tiyak"). Sa mga tatlong bahagdan (3 %) ay ginagamit ang isạ.

Paniyakang isa118 ang57252.1 %
Panaguriay isa, 'y isa49 ay, 'y12753.8 %
Pantuwidng isa267 ng48255.5 %
Pandakosa isa220 sa58753.7 %
Kabuuan654 177003.7 %

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_N_A.html

9A Mga Pangabit sa
Mga Pang-uri at mga Pang-abay   (•• 9A)

{9A-211}   Pagbubukod ng pang-uri sa pangngalan

May angkang-salita walang kaibahan ang pangngalan at pang-uring walang panlapi. Nagiging maliwanag ang kaibahan ng dalawang bahagi ng panalita kung ginagamit ang pang-uring may pang-angkop samantalang may panandang ng ang pangngalan bilang pantuwid [1a|c]. Maaaring iuna o ihuli sa salitang kaugnay ang panuring makauri; dahil dito maaaring magpalitan ng katayuan [1a|b]; bawal ito kung pangngalan dahil sa gawing makahuli ng pantuwid.

 
[1][a] Batong ◊ tulay. (Tulay na yari sa bato.){U}
 [b] Tulay na bato. (Tulay na yari sa bato.){U}
 [c] Bato ng tulay. (Bato mula sa tulay.){N}
[2][a] Patay ◊ na kabayo. (Kabayong wala nang buhay.){U}
 [b] Patay ng kabayo. (Katawan ng namatay na kabayo.){N}

{9A-2211}   Anyong pangmaramihan ng pang-uring ma-

Malimit na nagagamit na panuring ang anyong pangmaramihan [1-5]. Madalang ang panaguring makauri [6] at ang paggamit bilang pangngalan [7]. Sa karamihan sa yari, walang iba pang paghuhudyat ng maramihan [1-3 7]. Kung nagagamit na pangalawang paghuhudyat ang pantukoy na mga ito'y nasa harap ng pang-uri [4 5].

 
Anyong pangmaramihang ma- bilang panuring
[1]Ipagtabuyan ng malilinis na tao. {W Damaso 4.4}
[2]Hindi ako katulad ng ibang bata na may magagarang damit. {W Material Girl 3.2}
[3]Kinailangan niyang daanan ang matatarik na burol at ilang mga sapa. {W Samadhi 4.1}
[4]Ang mga masusuyo mong paghalik sa aking buhok. {W Madaling Araw 3.9}
[5]Kumausap sa mga magagandang rosas. {W Rosas 4.15}
 
Anyong pangmaramihang ma- bilang panaguri
[6]Matutulis ang dulo ng pares ng mga bota. {W Samadhi 4.2} (Inihuhudyat ang maramihan sa pang-uri at pati sa pamamagitan ng mga sa loob ng paniyak.)
 
Paggamit na makangalan ng anyong pangmaramihang ma-
[7]Ang mga bata at matatandang n'yan. {W Halukay Ube}

{9A-431}   Pang-abay na siya

Dapat ibukod sa panghalip na panaong siyạ ang siyạ ◊ na 'contrast marking' {Schachter 1972 p. 151} (kay { Bloomfield 1917 § 106 f.} 'circumlocutary definite object predicate'); maaaring magamit na panaguri [1 2] o paniyak [3] ang ikalawa. Maaari itong magsaad ng bagay at ng yaring pangmaramihan. Kasalungat ng panghalip na panaong siyạ na maaaring hutaga ng panggitaga, maaari iyong magamit na salitang makatukoy ng panggitaga, kung kaya salitang pangnilalaman iyon [4]. Halos gaya ng pang-abay kumikilos ang siyạ na ito; maaari mang ipalagay na pangngalan. Hindi malinaw na unawain ang yaring [5].

 
[1]Ang sombrerong ito ay siyang binili ng lolo ko.
[2]Si Pedro ay siyang tumutuktok.
[3]Ang wikang pambansa ang siyang nagiging tagapagpahiwatig. {W Salazar 1996 2.1.22}
[4]Si Rosa ang siya niyang nakita. (Salitang makatukoy, hindi hutaga ng panggitaga ang siya.)
[5]Wari niya'y siya ang kausap ng ina sa tula. {W Suyuan 5.4}

{9A-511 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pariralang pang-abay bilang panuring sa pangngalan

[1] Hindi ko na kayang sakyan ang kahon ng kanyang kaligayahang ngayong madaling araw. {W Madaling Araw 3.10} {*}
        {*}   Sa kasulatang sarili sinulat ng may-akda ang ang kahong sa halip ng ang kahon ng.
hindi ko na kayang sakyan ang kahon ng kanyang kal_hang ngayong madaling araw
{S-1/PT}
hindi ko na kayang sakyan  ang kahon ng kanyang kal_hang ngayong madaling araw
{P-P=P-D} {P-T=P-N}
hindi na kayang sakyan ko  kahon ng kanyang kal_hang ngayong madaling araw
{P-D(A A/HG AH.L DB P-W)} {P-N(N P-W)}
hindi ko na kayang sakyan  ng kanyang kal_hang ngayong madaling araw
{GGW/A|TW.HT|(AH D)} {P-W=P-N(U//HT/K N P-L)}
    -ng ngayong madaling araw
    {P-L=P-A(A P-L)}
 -ng madaling araw
  {P-L=P-N(U.L N)}
hindi konakayangsakyan angkahonngkanyangkal_hang ngayong madalingaraw
A TW.HTA/HGAH.L DB00/WTTN/EsTWU//HT/K.LN.L A.LU.LN
sakyan ang kahon ang ubod ng pangungusap. Tumuturing sa pandiwang sakyan ang pang-abay na pangmarahil na kaya.
 
May panlapag na inihuhuling
ngayong madaling araw ang pangngalang kaligayahan.
 
ngayon ang salitang-ubod
ng panuring na ito na muling may panuring na madaling araw. Hindi iniuugnay ito sa kaligayahan nang tuwiran; di-makabalarila ang pariralang kaligayahang madaling araw.
 
Madalang lamang
ginagamit ang pang-abay na ngayon bilang panuring sa pangngalan {8-7.5}. Sa ganitong kalagayang hindi ito malaya sa pangungusap, kundi panlapag ito na ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop ng kaligayahan.

 
Iba pang yari:
[2]Kahon ng kanyang kaligayahang ngayon.
[3]Kahon ng kanyang kaligayahang madaling araw.

Sa [1], sinusuri na payak ang pangungusap. Maaari ito ding ipalagay na pangungusap na tambalan [4] {9A-611 Θ (2)}.

[4]   hindi ko na kayang sakyan ang kahon ng kanyang kaligayahang ngayong madaling araw
{S-Tb(S-0/L/P0 S-L/PT)}
hindi ko na kaya -ng sakyan ang kahon ng … 
{S-0/P0} {S-L/P-T}
hindi ko na kaya   sakyan ang kahon ng …
{P-P=P-U}  {P-P=P-D} {P-T=P-N}
 
May sugnay na makaangkop bilang paniyak ang pangungusap na tambalan {2-4.9}.
 
Pinaikli ang sugnay na makaangkop, hindi inuulit ang kaganapan ko ng pandiwang sakyan. Pangungusap na batayang may panaguri at paniyak ang sugnay na makaangkop.

{9A-611 Θ}   Palakuruan ng pang-abay na pangmarahil

(1) Ipinapalagay naming pang-abay na tumuturing sa pandiwa ang salitang pangmarahil. Wala itong katangian ng pandiwa. Kulang ang banghay na pamanahon. Bukod dito, wala itong anyong tahasan at balintiyak; nagmumula sa pandiwa ang katinigan. Saka wala itong kaganapan; tinitiyak ng pandiwa ang kayarian ng kaganapan (kahit na maaari itong baguhin ng pang-abay). May panlapi ang mga anyo ng pandiwa; nawawala din ang katangiang ito sa karamihan sa salitang pangmarahil.

May magkatulad na katangian ang salitang pangmarahil at ang pang-abay. Lalo na maaaring tumuturing ang dalawa sa pandiwa, may pang-angkop ang yaring ito. Dahil dito nabibilang namin sa pang-abay ang salitang pangmarahil ang tinatawag itong 'pang-abay na pangmarahil'.

(2) Panuring sa pandiwa ang pang-abay na pangmarahil; dahil dito payak ang pangungusap. Ang panaguri ang pariralang pandiwa, at bahagi nito ang pang-abay na pangmarahil. Hindi pangalawang panaguri ng pangalawang sugnay ang salitang pangmarahil. Sa ilan lamang kalagayan ay maaaring ipalagay na tambalang pangungusap ang yaring may pang-abay na pangmarahil.

(3) Di-batayan ang pangungusap kung wala itong paniyak (pang-abay na may gawing makangalan at pandiwang tahasan). Payak pa rin ang pangungusap kung palawakin sa iba pang kaganapan upang ilarawan ang tagagawang pangmarahil [1a|b]. Kung binubuo ang panggitahil na paniyak ay di-batayan ang pangungusap dahil nasa harap ng pandiwang makataguri ang paniyak at dahil ginagamit ang pang-angkop sa halip ng panandang ay [2a|b] {13-2.2.1}.

 
[1][a] Gusto ni Nanay na kumain ng lugaw.
 [b] Gusto ni Nanay na kumain ng lugaw ang bata.
[2][a] Ang pahagayan ay binabasa ni Miguel.
 [b] Puwede ang pahayagang basahin ni Miguel.

(4) Sa kabilang dako, kaipala'y maaaring suriing tambalan ang pangungusap na may salitang pangmarahil. Kung ganiyon, halatang panaguri ng sugnay na pang-itaas ang salitang pangmarahil; ito'y nagiging pangngalan o pang-uri (hindi pandiwa dahil kulang ang banghay). Sugnay na makaangkop (dahil sa pang-angkop sa yaring ito) ang sugnay na pang-ibaba, ito'y nagiging paniyak ng sugnay na pang-itaas. Sa pangkat na {2-4.9} inilalahad ang ganoong yaring.

Sa sumusunod ay inihahambing kung maaaring payak [..a] o tambalan [..b] ang pangungusap na may salitang pangmarahil. Sa [1b=3a] maaaring ipalagay na sugnay na makaangkop ang na kumain ang bata ng lugaw; sugnay na ito ang paniyak ng sugnay na pang-itaas na gusto ni Nanay bilang panaguri [3b]. Sa pagsusuring ito ay pantuwid na tumuturing sa pangngalang gustọ ang tagaakalang ni Nanay. Kawangis ang pangungusap na kahambing na [3c]; ngunit may kaibahan: sa [3c] pandiwa ang panaguri ng sugnay na pang-itaas samatalang sa [3b] salitang pangmarahil. Maaaring ganito din suriin ang pangungusap na [4-6]. Sa mga pangungusap na tambalang [4b 5b] ay salitang pangmarahil lamang ang laman ng sugnay na pang-itaas.

 
[3][a] Gusto ni Nanay na kumain ng lugaw ang bata.
 [b] Gusto ni Nanay || kumain ng lugaw ang bata. {*}
 [c] Sinabi ni Nanay na kumain ng lugaw ang bata. (Pangungusap na may pandiwang nakakabit {13-4.5}.)
[4][a] Puwedeng basahin ni Miguel ang pahayagan.
 [b] Puwede || basahin ni Miguel ang pahayagan.
[5][a] Gustong kainin ng bata ang manggang iyon.
 [b] Gusto || kainin ng bata ang manggang iyon.
[6][a] Hindi ko na kayang sakyan ang kahon ng kanyang kaligayahang ngayong madaling araw. {W Madaling Araw 3.10} {9A-511 Σ [4]}
 [b] Hindi ko na kaya || sakyan ang kahon ng kanyang kaligayahang ngayong madaling araw .

{*}   Ginagamit ang tandang || upang ihudyat ang hangganan ng dalawang sugnay (karaniwang nandoon ang pang-angkop).

Sa [7b 8-10] hindi maaari o mahirap [7c] ang pagsusuri kung tambalan ang pangungusap. May dalawang panggitahil ang pangungusap na [7a], bunga nito ang [7b 7c].

 
[7][a] Gusto ni Nanay ang batang kumain ng lugaw.
 [b] Gusto ni Nanay || ang batang kumain ng lugaw. (Kulang ang pang-angkop sa hangganan ng dalawang sugnay. Hindi makabalarila ang sugnay na ang batang kumain ng lugaw dahil dapat ang panandang ay at bawal ang pang-angkop kung kabalikan ang ayos ng panaguri at paniyak.)
 [c] Gusto ni Nanay ang bata || kumain ng lugaw. (Kaunting bihira ang paggamit ng pawatas, ngunit makabalarila ang pangungusap na tambalan. Iba ang kahulugang pansemantika ng [7c] sa [7a], ibig sabihin Minamahal ng nanay ang batang kumakain ng lugaw.)
[8]Puwede ang pahayagan || basahin ni Miguel. (Hindi makabuluhan ang sugnay na puwede ang pahayagan.
[9]Puwede ng guro || basahin ang Intsik. (Hindi makabalarila ang pantuwid na ng guro sa sugnay na pang-itaas.)
[10]Gusto || pumunta ng kapatid ko sa Maynila. (Mahirap na unawain na may pantuwid sa halip ng paniyak ang pangalawang sugnay.)

Ibig buurin na palaging maaaring suriin na payak ang pangungusap na may pang-abay na pangmarahil.

Salitang pangmarahil sa aghamwika → {9A-612 }
Yaring may pang-abay na pangmarahil at yaring may pandiwang nakakabit → {13-4.4.3 Θ}

{9A-612 }   Salitang pangmarahil

(1) Sa mga wikang pang-Europa, tanging pandiwa ('modal verbs') ang ginagamit upang ipahayag ang tungkuling pansemantika ng kilos na pangmarahil. Dinadala ng pandiwang pangmarahil ang panauhan, kailanan at panahunan; nasa pawatas ang pangalawang pandiwa.

Sa aming paglalahad, pang-abay na tumuturing sa pandiwa ang salitang pangmarahil sa wikang Filipino.

(2) Kay { Lopez 1941 p. 199 ff.} tinatawag na 'Auxiliary Verbs' ang salitang pangmarahil.

(3) Kay { Schachter 1972 pp. 261-273} tinatalakay ang salitang pangmarahil sa 'Chapter 4 Adjectivals' at 'may be called pseudo-verbs' dahil mayroon itong 'verb-like meanings' (?).

(4) Kay { Kroeger 1991 p. 205 ff.} tinatawag na 'Modal verbs' o 'Modals' ang salitang pangmarahil: 'These predicates differ from normal verbs in several respects. They are morphologically defective, accepting neither voice nor aspect marking affixation, and (with a single exception) allow no variation in subject-selection'. Kung ganito may dalawang pandiwa kahit ng dalawang uri nang tabi-tabi sa pangungusap; dalawang sugnay muna ang yari na saka maaaring pagsama-samahin sa pamamagitan ng 'Clause Reduction'. Maaari itong maging pangungusap na payak.

Kay { Kroeger 1991 p. 207 ff.} may pag-uuri sa dalawang pulutong ang 'Modals'. Gaya ng gawing makangalan namin ang 'experiencer-modals'. Doon nabibilang ang gustọ, ayaw, ibig, nais. Gaya ng gawing di-makangalan ang 'sentential operators', nandoon ang dapat, puwede at maaari. 'One predicate can occur in either of these two patterns, namely kailangan. There is a third type of predicate which must be included in our discussion of modals. This class includes a number of words which are basically nouns, such as kaya, ugali, hilig etc. I will refer to words in this class as "modal nouns".

Nasa tanging pangkat kay { Kroeger 1991 p. 169 ff.} ang huwạg na 'Auxiliary' at ibinubukod ito sa mga 'Modal verbs'.

(5) Kay { Romero 2004 vol. 1 p. 109, 112} ipinapalagay na anyong pinaikli ng pandiwang gustuhịn und kailanganin ang salitang gustọ at kailangan, saka inihahambing ang ayaw sa pandiwang -in na katumbas. Kung ganito nagiging pandiwang nakakabit ang yaring ito.

(6) Sa araling pangwika ni { Ramos 1985 p. 123} at { Castle 2000 p. 150} ipinapalagay na 'pseudo-verbs' ang salitang pangmarahil.

{9A-801}   Salitang pang-usapan

Nagsuri kami ng kuwentong maikli hinggil sa salitang pang-usapan {W Piso}. Sa tabi ng kasulatang nagsalaysay ay may pagsasalitang sinipi, isang pulutong mula sa nagsasalitang may karunungang mataas, isa pa naman mababa. Ito ang mga kinalabasan:

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_U_A.html

Mga Pang-ukol   (•• 10A)

{10A-101 }   Pang-ukol at pariralang pang-ukol

(1) Tinatalakay ni { Bloomfield 1917 § 270 ff.} ang 'particles' na ayon, bukọd, kay (kaysạ), laban, tungkọl, ukol sa pulutong kung saan 'Certain words form with their attributes phrases that are used as absolute attributes for the most part loosely joined. The phrase-forming attributes are local'. Ibig sabihing bumubuo ng pariralang karaniwang malaya ang pang-ukol kasama ang panuring nito. Pariralang pandako ang panuring na nasa loob ng pariralang pang-ukol.

Hinggil sa nasa (§ 212): 'The particle sa has a number of derivates which are transient [makadiwa] in meaning.'

Hinggil sa pangkaroon (§ 69): '… to express indefinite quantities when preceeded by certain modifiers. These modifiers are the pretonic particles' may, mayroọn, walạ, … at marami.

(2) Ipinapalagay na 'lexical prepositions' na may 'dative NP's as objects' ni { Kroeger 1991 p. 203} ang pang-ukol.

{10A-201}   Paggamit ng kaysa sa hambingang palamang

(1) Sa hambingang palamang ng pang-uri {9-2.7 (2)}, karaniwang ginagamit ang pang-ukol na kaysạ (nagsasaad ng paniyak, panaguri, sugnay). Kung pantuwid o pandako ang inihahambing ay ginagamit ang yaring kaysạ sa (kung pantuwid ay nagiging ito pandako {3-4 (3)}).

(2) Kung iniuugnay ang kaysạ sa taong may pantukoy na si o sinạ, binubuo ang pandakong kaysạ kay o kaysạ kinạ. Kahambing ang mga yaring may panghalip na panao o pananong.

Mga pangungusap na halimbawa → Talasalitaan kaysạ ◊

(3) Sa diksiyonaryong { UPD}, ipinapalagay na pang-ukol at pangatnig ang kaysạ. Kay { VCS}, ito'y pangatnig.

{10A-411 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pariralang pangkaroong may pandiwaring may panuring

Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10}
pinakiramdaman ko  kung may maririnig akong tinig at kalabog
{S-0/L/P0} {S-K/B/GGD}
pinakiramdaman ko may maririnig na tinig at kalabogako
{P-P=P-D} {P-P=P-OD(OD P-N)} {P-T=P-N(HT)}
maririnig na tinig at kalabog
{P-N(N//DB/H L (N K N))}
maririnig akong tinig at kalabog
{GGD/N//DB|HT|(N K N)}
pinakiramdamankokungmaymaririnig akongtinigatkalabog
DB10/NTW.HTKODN//DB/H HT.LNKN
Tambalang ang pangungusap. Nagsasarili at di-batayan ang unang sugnay. Ang paniyak nito ang pangalawang sugnay (sugnay na may pangatnig).
Panaguri ng pangalawang sugnay ang pariralang pangkaroon na may maririnig, paniyak nito ang ako. Hindi maaaring salitang makatukoy ng panggitaga ang anyong dinaglat na may.
Isinisingit sa pariralang pangkaroon ang paniyak na ako. {11-6.5 (4)}.
May panuring na tinig at kalabog (panlapag na may pang-angkop) ang pandiwaring maririnig. Sa pangungusap na kahambing na may marinig bilang panaguri ay tinig ang paniyak: Naririnig ko ang tinig.
Marahil na ginagamit ang anyong panghinaharap upang ipahayag ang pasakali (pananaw na di-tunay) {6-6.2.3}.

{10A-412 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwari sa loob ng pariralang pangkaroon, pagpapalitan ng pantuwid sa pandako

Marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi. {W Damaso 4.7} 
marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi
{S-Tb(S-0/L S-L)}
marami pa siyang sinabi-ng halos aking ikinabingi
{S-0/L/GGD}  {S-L/P0}
marami pang sinabisiya    halos aking ikinabingi
{P-P=P-OD} {P-T=P-N(HT)}  {P-P=P-D}
marami pang sinabi
{P-OD(OD A/HG.L N//DB)}
marami pa siyang sinabi
{GGD/OD|(A/HG HT)|N//DB}
maramipasiyangsinabing halosakingikinabingi
ODA/HGHT.LN//DB/D.L A/UGU//HT/K.LDP10/N/fs|fg
Pangungusap na tambalan. Nagsasarili ang unang sugnay. Sugnay na makaangkop na may salitang kaugnay na sinabi ang pangalawa.
maraming sinabi ang pariralang pangkaroon. Sapagkat panghalip na panao ang paniyak, binubuo ang panggitagang pangkaroon.
Pandiwari makangalan ang sinabi na itinuturing sa sugnay na makaangkop na halos aking ikinabingi.
May fokus na sanhi ang pandiwang
ikabingi. Ang paniyak nito ay sinabi (bahagi ng pariralang pangkaroon sa sugnay na pang-itaas), dahil dito walang pag-uulit sa sugnay na makaangkop {13-4.6.2}.
Karaniwan, may
pantuwid na inihuhuli (tagaganap) ang ikinabingi ko, hinahalinhan ito ng iniuunang panhalip na SA upang iwasan ang isapantig na panghalip na panao sa hulihan ng pangungusap {8-4.1 (3)}.

{10A-413 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pang-abay na pangmarahil sa pariralang pangkaroon

At sa panahong mahina ang negosyo, sino ang may gustong mawalan ng isang suki? {W Nanyang 22.12}
sa panahong mahina ang negosyo  sinoang may gustong mawalan ng isang suki
{P-K/L(N.L S-L)}  {P-P=P-N} {P-T=P-OD}
mahina ang negosyo  may gustong mawalan ng isang suki
{S-L(P-P=P-U P-T=P-N)}  {P-OD(OD P-N)}
gustong mawalan ng isang suki
{P-N(AH/N N//DT P-W)}
sapan.mahinaangnegosyo  sinoangmaygustong mawalanngisangsuki
TKN.LUTTN/Es  HNTTODAH.LN//DT/W TWUB.LN
Pariralang pandakong malaya ang sa panahon. Tumuturing sa pangngalang panahon ang sugnay na makaangkop na mahina ang negosyo.
Dahil sa pagbuo ng pariralang pangkaroon ay maaaring itanong ang tagaakala {10-4.1 (4)}.
Panuring sa loob ng pariralang
pangkaroon ang pandiwaring makangalang nawalan. Itinuturing ito sa pang-abay na pangmarahil na gusto at sa pantuwid na ng isang suki.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_O_A.html

11A Mga Pangabit sa
Mga Pananda at mga Kataga   (•• 11A)

{11A-621 }   Pagsusuri ng pangungusap: Paghahati ng pariralang makangalang bumubuo ng paniyak na nasa pangungusap na pangkaroon

[1] Wala kaming permanenteng tirahan ni Ina. {W Material Girl 3.3}
wala kaming permanenteng tirahan ni Ina 
{S-1/GGD}
walang permanenteng tirahan kami ni Ina
{P-P=P-OD(OD P-N(U.L N))} {P-T=P-N(HT P-W)}
wala kaming permanenteng tirahan ni Ina
{GGD/OD|HT|P-N} {P-W}
walakamingpermanentengtirahan niina
ODHT.LU/Es.LNTW.Y/TaN
Bumubuo ng panggitagang pangkaroon ang paniyak na kami; inilalagay ito sa kauuna-unahang katayuang maaari. Hindi maaaring isama nito ang panuring ni Ina; dahil dito dapat hatiin ang paniyak at ang pariralang makangalang bumubuo nito. Sumusunod ang pangalawang bahagi ng pariralang makangalang ni Ina sa hulihan ng pangungusap sa likod ng panaguri.

 
Iba pang yari:
[2]Walang permanenteng tirahan kami ni Ina. (Walang panggitaga.)
[3]May permanente kaming tirahan ni Ina. (Panggitagang pangkaroon sa loob ng pariralang makangalan {11-6.5 (3)})

{11A-651 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Panggitagang pangkaroon

[1] Sa kabutihang-palad, may nasalubong silang kalesang walang pasahero. {W Nanyang 13.12}
sa kabutihang-paladmay nasalubong na kalesa sila
{P-K/L} {P-P=P-OD(OD P-N(U//DB L N))} {P-T=P-N}
 may nasalubong silang kalesa
  {GGD/U//DB|HT|N}
 kalesang walang pasahero
 {P-N(N P-L=P-OD)}
 walang pasahero
 {P-OD(OD N)}
sakabutihang-paladmaynasalubong silangkalesangwalangpasahero
TKNODU//DB/NHT.LN.LOD N
Pariralang pandakong malaya ang sa kabutihang-palad.
 
sila ang paniyak ng pangungusap na may pariralang pangkaroon bilang panaguri [2].
 
Hindi maaaring bumuo ng panggitaga ang dinaglat na pangkaroong may.
 
Panuring sa kalesa ang pandiwaring makauring na nasalubong (hindi baligtad [3a|b]) {5A-201 Θ [4]}.
 
Nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang pandiwaring nasalubong.
 
May panuring na walang pasahero ang pangngalang kalesa.

 
Pangungusap na pantulong
[2]Kalesa ang nasalubong nila. (Pangungusap na may pandiwang may kabisaang buo; tagatiis na kalesa ang panaguri.)
[3][a] May kalesa sila. (Makabuluhan.)
 [b] May nasalubong sila. (Di-makabuluhan.)

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_taga_A.html

13A Mga Pangabit sa
Mga Pangungusap at mga Sugnay   (•• 13A)

{13A-101 Σ}   Pagsusuri: Pangungusap na tambalan

 
[1a]Kasabay sa muling pagkaakit niya sa nakabibighaning mga kulay nito
[1b]ay hindi siya nagdalawang isip
[2]na sundan at hanapin agad ang dulo ng bahaghari,
[3]na ayon pa sa kuwento ng kanyang lolo ay lugar
[4]na kung saan maaaring matagpuan ang isang banga ng kayamanan
[5]ngunit tanging ang may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito. {W Samadhi 4.1}

[1a] Kasabay sa muling … [1b] ay hindi siya … [5] ngunit tanging …
[2] na sundan …
[3] na ayon pa …
[4] na kung saan …
[1a+1b] {S-0/L} [5] {S-K/L}
[1a] {P-A/L} [1b] {GGT/A|HT|D}
[2] {S-L}
[3] {S-L}
[4] {S-K?S-L}
Binubuo ng [1a+1b] ang sugnay na nagsasarili; katabi nito ang sugnay na [5].
Sa ibaba ng sugnay na [1a+1b] ang mga sugnay na [2-4].
          

[1a] Kasabay sa muling pagkaakit niya sa nakabibighaning mga kulay nito
kasabay sa muling pagkaakit niya sa nakabibighaning mga kulay nito
{P-0=P-A(A P-K)}
sa muling pagkaakit niya sa nakabibighaning mga kulay nito
{P-K=P-N(U.L N P-W P-K}
kasabaysamulingpagkaakit niya sanakabibighaningmgakulaynito
A//UTKU.LNTW.HTTK U//DT/K.LY/MNTW.HP
Pariralang pang-abay na malaya ang [1a] (bahagi ng sugnay [1a+1b]). Tumuturing sa pang-abay na kasabay ang pandakong sa muling …
May tatlong panuring ang salitang-ubod ng pariralang pandakong pagkaakit, iniuunang pang-uring muli, inihuhuling pantuwid na paaring niya at pariralang pandakong may kulay bilang salitang-ubod at may panandang sa.

[1b] ay hindi siya nagdalawang isip 
ay hindi nagdalawang isipsiya
{P-P=P-D(A DT)} {P-T=P-N(HT)}
ayhindi siya nagdalawang isip
{GGT/A|HT|D}
ayhindisiyanagdalawangisip
TPAHT DT00/N/mag+(dalawang isip)
Sa likod ng mahabang pariralang pang-abay na [1a] ay nasa harap ng salitang makatukoy ng panggitagang paniyak ang pananda ng panaguring ay.
Ipinapalagay na iisang katawagan ang dalawang isip; sa pamamagitan ng mag- ay binubuo ang iisang pandiwa {7A-141 (2)}.

[2] na sundan at hanapin agad ang dulo ng bahaghari
na sundanathanapin agad ang dulo ng bahaghari
{S-L/P0}K {S-L/PT}
nasundanathanapinagadang dulongbahaghari
LDB10/WKDB10/WATTN TWN
Ang sugnay na makaangkop na [2] ay binubuo ng dalawang bahagi na pinag-uugnay ng pangatnig na at. Nasa pawatas ang dalawang pandiwa ng panaguri (pandiwang pang-ibaba sa nagdalawang isip).
Walang paniyak ang unang bahagi (pansemantikang hindi bagay sa sundan ang paniyak ng pangalawang bahaging ang dulo).
Kasapi ng pulutong na kanina ang pang-abay na agad; wala itong pang-angkop {9-5.3}.

[3] na ayon pa sa kuwento ng kanyang lolo ay lugar
naayon pa sa kuwento ng kanyang loloay lugar
{P-0=P-O(O A/HG P-K)} {P-P=P-N}
naayonpasakuwentong kanyangloloaylugar
LOA/HGTKN/EsTW U//HT/K.LN/EsTPN/Es
Pinaikli ang sugnay na makaangkop. Kinaltas ang paniyak na ang dulo dahil ito ang salitang kaugnay ng sugnay (sa hulihan ng sugnay na nauna).
Malaya ang pariralang pang-ukol.

[4] na kung saan maaaring matagpuan ang isang banga ng kayamanan
kung saanmaaaring matagpuan ang isang banga ng kayamanan
{P-K/L} {P-P=P-D(AH DB)} {P-T=P-N(U.L N P-W)}
nakungsaanmaaaringmatagpuanang isangbangangkayamanan
LKTK.HNAH.LDB10/WTT UB.LNTWN
Inilagay sa harap ng pangatnig na kung ang pang-angkop na na upang idiin ang kaugnayan sa nauunang lugar.

[5] ngunit tanging ang may mabubuting kalooban lamang ang maaaring makakuha nito
Tingnan sa {2A-332 Σ} ang pagsusuri.

{13A-211}   Pagsusuri ng pagkakasunud-sunod ng panaguri at paniyak

Nagsuri kami ng ilang kasulatan sa sanaysay naming 'Statistische Untersuchung der Reihenfolge von Prädikat und Subjekt' (sa wikang Aleman {W Stat P-S}, Pampalabilangang pagsusuri ng pagkakasunud-sunod ng panaguri at paniyak). Nauuri ang mga kasulatan (higit sa 1000 sugnay) sa tatlong pangkat:

Uri ng kasulatanKaraniwan (PT) Kabalikan (TYP)
Pasalaysay95 % - 100 %0 % - 5 % {*}
Pampantasan49 % - 96 %4 % - 51 %
Pampaaralan20 % - 76 %24 % - 80 %
{*}   Sa isang tanging bahagi ng isang kasulatan 18 % {W Daluyong Didang}.

Kapansin-pansin ang pagkakaiba ng tatlong pangkat, lalo na ang mga pagkakaibang nasa loob ng mga pangkat. Pagkakasuring puspusan ay maaaring sabihin na kaunti lamang nagkakabisa ang balarila sa naturang bilang; mas malaki ang kalayaang piliin ng may-akda.

Sa pananalitang kanluranin, "karaniwan" ang ayos na kabalikan (higit sa 25 % ng pangungusap) {13-5.1}. Malimit nasa kasulatang pampantasan at pampaaralan ang pananalitang kanluranin.

{13A-401 }   Pagkakabit ng sugnay na pang-ibaba

Ginagamit sa wikang Filipino ang pangatnig upang pampalaugnayang ihudyat ang sugnay na pang-ibaba kung may pagkakaugnay na tangi sa sugnay na pang-itaas. May kabuluhang pansemantika ang pangatnig na Filipino (halimbawa: kasị para sa pagkakaugnay na pansanhi). Kung walang pagkakaugnay na pansemantika ginagamit ang pang-angkop upang ihudyat ang sugnay na pang-ibaba. Kataliwasan ang pangatnig na kung na nagpapasimula ng sugnay na pang-ibaba kasama ang pananong {8-4.3.1}; kung gayon wala itong kabuluhang pansemantika.

Sa wikang pang-Europa may sugnay na pangatnig at sugnay na pamanggit ('relative clause'). Magkakatulad ng sugnay na pamanggit ang Filipinong sugnay na makaangkop na may salitang kaugnay. Kung kulang ito, binubuo ang sugnay na may pangatnig sa wikang pang-Europa. Kung kailangan, pangatnig na halos walang nilalamang pansemantika ang ginagamit (halimbawa pangatnig na 'that' (iba sa panghalip na pamatlig) sa Inggles, 'dass' sa Aleman). Dahil dito maaaring may kaugnayang pansemantika o wala sa sugnay na pang-itaas ang sugnay na may pangatnig sa wikang pang-Europa.

{13A-4311 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Sugnay na makaangkop

Umalis ako ng Kinaway na bitbit ang ilang damit at kaunting pera na pabaon ng Lola na talaga namang ayaw akong payagang umalis. {W Damaso 4.3}
[1] Umalis ako ng K. 
{S-0/L}
 [2] na bitbit ang … pera
{S-L}
  [3] na pabaon ng Lola
{S-L}
   [4] na talagang ayaw akong payagang umalis
{S-L}
Pang-ibabang-baba ang sugnay na makaangkop na [2-4] sa sugnay na pang-itaas na [1].
Sa sugnay na [3 4] ay pinili ang anyong na ng pang-angkop kahit maaaring gamitin ang anyong -ng.

[1 2] Umalis ako ng Kinaway na bitbit ang ilang damit at kaunting pera …
[1] umalis ako ng Kinaway  [2] na bitbit ang ilang damit at kaunting pera
{S-0/L/PTP} {S-L/PT}
umalis ng Kinawayako  bitbitang ilang damit at kaunting pera
{P-P=P-D} {P-T=P-N} {P-P=P-D}{P-T=P-N}
umalisakongKinaway nabitbitangilangdamitat kauntingpera
DT10/NHTTWN/TaLDB10//X TTU.LNKU.LN/Es
Pinaikli, ngunit batayan ang sugnay na [2].
Sa sugnay na makaangkop ay nawala ang pantuwid na ko sa pandiwang bitbit; hindi ito inuulit dahil ako sa sugnay na pang-itaas ang salitang kaugnay ng sugnay na makaangkop (kahit panghalip na ANG ang ako, samantalang panghalip na NG ang ko) {13-4.6.3}.
bitbit ang ugat-salita sa halip ng anyong pandiwa (binitbit ko ang damit) {6-6.3}.

[3 4] … na pabaon ng Lola na talaga namang ayaw akong payagang umalis.
[3] na pabaon ng Lola  [4] na talaga namang ayaw akong payagang umalis
{S-L/P0} {S-L/GGT}
pabaon ng Lola  talaga namangayaw payagang umalis ako
{P-P=P-N(N P-W)} {P-0=P-A} {P-P=P-D(AH DB.L P-D)} {P-T=P-N}
ayaw akong payagang umalis
{GGT/AH|HT|DB}
napabaonngLola natalaganamangayawakongpayagang umalis
LNTWNLA//U A/HG.LAHHT.LDB/W.LDT/W
Panaguring baon ng Lola ang nag-iisang parirala ng sugnay na makaangkop na [3]. Hindi inuulit ang paniyak na ang pera.
Dahil sa panggitagang paniyak, di-batayan ang sugnay na [4].
Sa sugnay na [4], nababagay sa salitang kaugnay na Lola (sa sugnay na pang-itaas na [3]) ang kinakaltas na niya (ayaw niya).
Dahil sa gawing makangalan
ng pang-abay na pangmarahil na ayaw maaaring ilawaran ang tagagawang pangmarahil na ako bilang paniyak.
Pandiwang nakakabit ang
payagang umalis. Tagagawang pangmarahil ng dalawang pandiwa ang ako. Walang salungatan sa kayarian ng kaganapan; payak ang sugnay na [4] {13-4.5.2}.

{13A-4321 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Sugnay bilang paniyak

Bakit ba ipinasiya ng 1935 Kumbensiyong Konstitusyonal na isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas ang ating maging wikang pambansa? {W Almario 2007 3.1}
{S-Tb/PT(P-P=S-0 P-T=S-L}
[1] bakit ba ipinasiya ng 1935 KK  [2] na isang wikang batay sa …
{P-P=S-0}  {P-T=S-L}
Pang-itaas ang unang sugnay na [1] ng pangungusap na tambalan. Wala itong paniyak. Sugnay na makaangkop na [2] ang paniyak nito.

[1] Bakit ba ipinasiya ng 1935 Kumbensiyong Konstitusyonal
{S-0/L/P0}
bakit baipinasiya ng 1935 KK
{P-0} {P-P=P-D(DB10 P-W)}
bakitbaipinasiyang1935 KK
ANAN/HGDB10/NTWN/Ta
Pangungusap na pananong ang sugnay na nagsasarili. Pang-umpog ang itinatanong.

[2] na isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas ang ating maging wikang pambansa?
{S-L/PT
naisang wikang batay sa isa sa mga … wika ang ating maging wikang pambansa
  {P-P=P-N(UB.L N.L P-O)} {P-T=P-N(U//HT/K.L U//DT N.L U)}
 batay sa isa sa mga … wika
  {P-L=P-O(O P-K=P-N)}
 isa sa mga … wika
 {P-N(N//UB P-K)}
naisangwikangbataysaisasa mgawikaangatingmagingwikang pambansa
LUB.LN.LOTKN//UBTK Y/MNTTU//HT/K.LU//DTN.L U
Sugnay na makaangkop na batayang may pangngalan bilang panaguri at paniyak sa karaniwang ayos.
May dalawang panuring ang pangngalang wika. Iniuuna ang pang-uring isang at inihuhuli ang pariralang pang-ukol na batay sa … Tumpak na panuring ang ikalawa dahil may pang-angkop sa harapan {10-2 (2)}.
Panuring sa pamilang nagagamit na pangngalang isa ang pandakong sa mga … wika {8-8.2}.

{13A-4322 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Sugnay bilang panaguri

[1] Ang tangi mo na lang nagawa upang alisin ang tensiyon ay paglaruan ang tungki ng aking ilong. {W Madaling Araw 3.1}
[a] ang tangi mo na lang nagawa  [c] ay paglaruan ang tungki ng aking ilong.
{S-Tb/TYP(P-T P-P=S-L}   
[b] upang …
 {S-K/B}
Ang tangi mo na lang nagawa  ay paglaruan ang tungki ng aking ilong.
{P-T=P-D(GGW)}  {P-P=S-0}
tangi mo na lang nagawa    paglaruan ang tungki ng aking ilong.
{GGW/A|HT|D} {S-0/PT}
paglaruanang tungki ng aking ilong.
{P-P=P-D} {P-T=P-N}
angtangimonalangnagawa aypaglaruanangtungkingaking ilong
TTA//UTW.HTAADB10/N TPDB10/WTTNTWU//HT/K.LN
Tatlong sugnay ang bumubuo ng pangungusap na tambalang ito. Halatang pang-ibaba ang sugnay na [1b]; hindi na banggitin ito sa sumusunod.
May dalawang paniyak ang panungusap [1a+1c], dahil dito tambalan ito.
Panaguri ng pangungusap na tambalan ang pangalawang sugnay na [1c]. Paniyak ang unang sugnay na [1a]. Wala itong panaguri sa loob ng sugnay {*}. Nasa ayos na kabalikan ang pangungusap na tambalan.
{*} Tinatawag naming "sugnay" ang yaring [1a] kahit mayroon ito lamang paniyak at walang panaguri. Maaari itong palawakin at maging pangungusap na payak {13-1.1 (2)}.
Panggitagang pantuwid ang pariralang pandiwang tangi mo na lang nagawa.
May panandang ay sa harap ng panaguri dahil sa iniuunang sugnay.
Di-pinaikli at batayan ang sugnay na [1c]. May kabisaang buo ang pandiwa; may paniyak ang sugnay.

 
Iba pang yari:
[2]Paglaruan ang tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa.
[3]Naglalaro ng tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa.

[4] Paglaruan ang tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa.
Paglaruan ang tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa
{S-Tb(P-P=S-0 P-T)}  
Paglaruan ang tungki ng aking ilong ang tangi mo na lang nagawa
{P-P=S-0/PT} {P-T=P-D}
Nasa ayos na karaniwan ang pangungusap na tambalan.

{13A-441 Θ}   Yaring makaangkop

Maaaring ipalagay na sugnay na makaangkop ang lahat ng yaring bumubuo ng pariralang panlapag bilang panuring. Karaniwang ipinapalagay na pangungusap na payak ang [1a 2a]. Maaaring palawakin ang panuring na pula o nilaga sa pangungusap na payak [1c 2b]. Kung ganito maaaring pagsamahin ang dalawang pangungusap na payak na [1b 1c] sa pangungusap na tambalang [1a] o sa [2c].

 
[1][a] Pinaglalaruan ng bata ang bolang pula. (Panuring sa pangungusap na payak, panaguri sa pangungusap na tambalan.)
 [b] Pinaglalaruan ng bata ang bola.
 [c] Pula ito.
[2][a] Bumili siya ng isang piling na nilagang saba. {W Nanyang 13.3} (Pandiwaring makaturing bilang panuring.)
 [b] Nilaga ni Nanay ang saba. (Pandiwang may kabisaang buo.)
 [c] Kumakain ako ng sabang nilaga ni Nanay kahapon. (Pandiwang may kabisaang buo; panaguri sa sugnay na makaangkop.)
Higit na maitim ang limbag = Panuring. May salungguhit = Panaguri.

Dahil sa "pagkakapareho" ng panuring sa ngalan at ng sugnay na makaankop ay maaaring maging panuring sa ngalan (panlapag) ang lahat na pariralang bumubuo ng panaguri sa sugnay na makanagkop at baligtad.

Kung anyong makadiwa ang panuring [2a] ito'y pandiwaring walang kabisaang buo {6-6.4}. Sa sugnay na makaangkop [2c], panaguri ang pandiwang may kabisaang buo.

Pinapayagan ng wikang Filipino ang kaisipang ito

{13A-451 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Sugnay na may magkasamang paniyak

Ambisyosa .. yan ang salitang karaniwan ay bukambibig ng mga taong nakapaligid sa akin. {W Material Girl 3.1}
ambisyosa ||  yan ang salitang karaniwan ay buk. ng mga taong nak. sa akin
  ||  {S-Tb(S-0/L/PT S-T/TYP)}
 yan ang salitang karaniwan
 {S-0/L/PT}
 yan ang salitang karaniwan
 {P-P=P-N}{P-T=P-N}
ang salitang karaniwan ay buk. ng mga taong nak. sa akin.
{S-T/TYP}
ang salitang karaniwan ay buk. ng mga taong nak. sa akin.
{P-T=P-N} {P-P=P-N}
ambiyosa yanang salitangkaraniwanaybuk.ngmga taongnak.saakin
U/Es HP/2TTN.LUTP NTWY/MN.LUTKHT/K
Paniyak ng una at pati ng pangalawang sugnay ang pariralang ang salitang karaniwan. Nasa ayos na karaniwan ang unang sugnay, samantalang nasa ayos na kabalikan ang pangalawa (Sugnay na may magkasamang paniyak).

{13A-452 Σ}   Pagsusuri ng pangungusap: Pangatnig na kasi at sugnay na may magkasamang paniyak

Palatanong kasi si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol sa kanyang mga sinusulat. {W Suyuan 5.5}
palatanong kasi si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol …
{S-Tb(S-T/B/PT S-0/TYP)}
palatanong kasi si Joe at si Nimfa naman
{S-T/B/PT}
Palatanongkasisi Joe at si Nimfa naman
{P-P=P-U}K {P-T=P-N}
si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol …
{S-0/L/TYP}
si Joe at si Nimfa naman ay naghahanap nang makakausapukol …
{P-T=P-N} {P-P=P-D(DT A/HG.L P-L)} {P-O/L}
palatanongkasisiJoeatsi Nimfanama'ynaghahanapnang makakausapukol …
UKY/TaN/TaKY/TaN/Ta A.TPDT00/KA.LDT01/HO
Karaniwang iniiwasan ang pangatnig na kasi sa harapan ng pangungusap; kaya ito'y katulad ng hutaga.
Magkasabay na paniyak ng sugnay na may pangatnig na iniuuna at ng sugnay na nagsasariling inihuhuli ang pariralang si Joe at si Nimfa. Sa karaniwang ayos ang unang sugnay at sa ayos na kabalikan ang pangalawa ('sugnay na may paniyak na magkasama').
Bahagi ng magkasamang paniyak ang pang-abay na hutagang naman.
Pandiwang nakakabit ang naghahanap na makakausap. Pang-abay na hutaga at pang-angkop ang nang |na+ng| {5-3.4 (2)}. Nasa panghinaharap ang pandiwang pang-ibaba.

{13A-511}   Mga halimbawa ng pananalitang kanluranin

 
[1]Ang mga pananda ng pambalarilang gamit … ay ang mga pantukoy. { Santiago 2003 B p. 228} (ANG na makaabay, ayos na kabalikan at di-kailangan na mga.)
[2]Ang mga pangatnig na palasak ang gamit ay ang mga sumusunod. { Villanueva 1968/1988 p. 4/40} (ANG na makaabay at ayos na kabalikan.)
[3]Si Mameng ay sumusulat. '(The) Mameng is writing.' { Lopez 1941 p. 38 ff.} (Ayos na kabalikan.)
[4]Ang waterfalls na ito ay atin. {Bantayog ni Recto, Lipa, Batangas} (Ayos na kabalikan.)
[5]Ang malaganap na mga salitang banyaga ay umaalinsunod sa pamantayan ng wastong gamit sa Filipino. Ang katutubong mga panumbas na di ganong nakilala ay marapat na gamitin lamang ng buong pag-iingat. { Domingo L. Diaz Mabisang Wika, LIW 27 Marso 2006, p. 44} (Ayos na kabalikan.)
[6]Ang isang republika ay isang estado. {Tagalog na Wikipedia Republika} (Ayos na kabalikan at paggamit ng isa na di-kailangan.)

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_usap_A.html

14A Palasusian   (•• 14A)

• 14A-1 Pambungad

(1) Sa Palasusian, inilalarawan ang mga pangungusap, sugnay, parirala at salita (tinatawag na 'bagay' sa sumusunod) sa pamamagitan ng 'susi'. Sa unahan ng susi ang daglat ng uri ng bagay; halimbawa: {S-} = 'sugnay' at {D} = 'pandiwa'. Pinapalawak ang susi sa iba pang mga titik at bilang upang ihambing ang mga uring pang-ibaba sa loob ng isang uri; halimbawa: {DB} = 'pandiwa ng uring pang-ibabang balintiyak'. Maaaring dagdagan ang mahalagang katangian na pampalaugnayan, pampalaanyuan, leksikal atbp. Sa pamamagitan ng pahilis na guhit ang pagbubukod ng katangian; halimbawa: pumupuntạ {DT01/K/fg|fn/um+punta/Es} = 'pandiwa ng uring pang-ibabang tahasan at ng uring pang-ibaba-babang walang pantuwid, may pandako' na may mga katangiang 'kasalukuyan, fokus na tagaganap', pagbuong pampalaanyuan |um+punta| at 'salitang hiram na Espanyol'.

Karaniwang ginagamit ang katawagang pambalarilang Filipino para sa pagbuo ng daglat ng susi (hinahango sa ugat-salita at hindi sa unlapi nito).

(2) Isinaayos ang aklat na Palaugnayan ng Wikang Filipino sa mga kabanata na nagkakaroon ng pamagat na may bilang (halimbawa 4 Pandako); pati ang mga pangkat na nasa loob ng kanabata (halimbawa 4-3.2 Pariralang SA-NG). May talataan sa loob ng pangkat. Kung kailangan, tinatandaan ito sa tulong ng bilang sa panaklong (halimbawa (3)). Tinatandaan naman ang halimbawa sa tulong ng bilang sa panaklong na pansulok (halimbawa [5]).

• 14A-2 Pangkaraniwan

 D N U A H T .. P- S-

{..-..}Pagkakaugnay ('link')
{..A-..}Pagkakaugnay sa Pangabit
{..A-.. Σ}Pagkakaugnay sa pagsusuri ng pangungusap (Σ Griyegong Sigma)
{..A-.. Θ}Pagkakaugnay sa talakay na pang-aghamwika (Θ Griyegong Theta)
{..A-.. } Pagkakaugnay sa ibang may-akda o sa puna tungkol sa ibang wika (larawang aklat)
{W …} Pagkakaugnay sa Pagtitipong Panggawaan
Pagsipi ng sarilinang pag-uusap sa internet
{ …}Pagkakaugnay sa Sanggunian

!!Di-panay GrKatawagang pambalarila
✉Pananalitang nakasulat [ʔʌ'bʌ]Pagkakasaling pantinig (IPA)
☺Pananalitang pang-araw-araw /ʔʌ'bʌ/Pagkakasaling pantunog (IPA)
≈Singkahulugan <aba>Pampalabaybayan
∼Salitang may kawangis na kahulugan |a+ba|Pagbuong pampalaanyuan
⊥Kasalungat |globo|Sa wikang pinanggalingan
≠Salitang may iba-ibang kahulugan <-kaka->Pag-uulit ng pantig

{…}Susi
{X(…)}Laman ng X; bahagi ng laman ng X
{X: Y)}Ginagamit ang X sa yari ng Y
/Pagbubukod ng mga katangian sa loob ng susi
. (tuldok)Dalawang susing ikinabit. Halimbawa: {TW.HT}
+Pagbubukod ng mga morfem. Halimbawa: pangibabawan {DB10/pang+i+babaw+an}
. (tuldok)Pagbubukod ng mga pantig na pansalita. Halimbawa: pangibabawan {DB10/pa.ngi.ba.ba.wan}
-Panlapi (mga halimbawa: ma-, -um-, -an, ka--an)
/&Pag-uulit ng pantig kung may diin ang inuulit na pantig
/&Pag-uulit ng pantig kung walang diin ang inuulit na pantig
/&&Pag-uulit ng ugat-salita
XUgat-salita (radix)
xPanlapi (affix) (Unlapi, gitlapi, hulapi)
/TbSalitang tambalan
/ChSalitang-ugat galing sa wikang Tsino (China)
/EsSalitang-ugat galing sa wikang Espanyol (España)
/EnSalitang-ugat galing sa wikang Inggles (English)
◊Salitang nasa dating Talasalitaang Pambalarila
⬧Salitang wala sa dating Talasalitaang Pambalarila
|7|Dalasan → Talasalitaang Filipino-Aleman: Dalasan.
~ ~~sa halip ng (mga) salita.
✦   ✧Lahok sa Kabihasnang Pilipino.
FBagong katawagan {1-1.5}.

• 14A-3 Pandiwa {6A-202}

DPandiwa; pandiwa sa pangungusap walang paniyak
DTPandiwang tahasan
DBPandiwang balintiyak
DT?DBPandiwang nasa pagsanib sa tahasan at balintiyak
..+01, ..+10Pandiwang may isa pang pandako o pantuwid upang ilarawan ang tagagawa {7-4.1 (2)}
/NPangnagdaan
/KKasalukuyan
/HPanghinaharap
/WPawatas
DT//X, DB//XUgat-salita sa halip ng anyong pamanahon
DPKatatapos
/f0Pandiwang walang fokus
/faFokus na tagaakala
/fgFokus sa tagaganap o tagagawa
/fhFokus sa tagahimok
/flFokus ng pagpalit
/fmFokus na kagamitan
/fnFokus na lunan
/fpFokus na tagatanggap
/frFokus na resiprokal
/fsFokus na sanhi
/ftFokus sa tagatiis
/fyPandiwang panlagay
/fKFokus na K {6-3.1 (2b)}
/f..(S-..)Sugnay bilang kaganapan {6-2.5}
/ft|fg|fpFokus at mga katungkulan (paniyak | (mga) pantuwid | pandako ang pagkakasunud-sunod) {6-3.1 (2)}
U//D A//D N//DPandiwaring makaturing, makaabay, makangalan

• 14A-4 Pangngalan

NPangngalan
N/XPangngalan bilang salitang-ugat ng angkang-salita
N/TaPangngalang pantangi
N/TbPangngalang pantambalan
NDPangngaldiwa
ND/GPangngaldiwang pangganap
ND/UPangngaldiwang pang-ulit
N//DPandiwaring makangalan
N//AHPang-abay na pangmarahil na nagagamit na pangngalan

• 14A-5 Pang-uri at pang-abay

UPang-uri
U/XPang-uri bilang salitang-ugat ng angkang-salita
U/MAnyong maramihan ng pang-uri
UNPang-uring pananong
UBPang-uring pamilang (bilang)
USPang-uring panaklaw (saklaw)
U/HPPang-uring hango sa panghalip na pamatlig
U//DPandiwaring makauri
U//HT/KPanghalip na panaong SA sa kaugnayang paari
U//HPPanghalip na pamatlig na nagagamit na pang-uri
U//HNPanghalip na pananong na ginagamit bilang panuring
APang-abay
A/XPang-abay bilang salitang-ugat ng angkang-salita
A/HGPang-abay na hutaga
A/UGPang-abay na untaga
A/LMPang-abay na pangnilalaman
A/KNPang-abay ng pulutong na kanina (salitang pangnilalaman)
ANPang-abay na pananong
AHPang-abay na pangmarahil
AH/NPang-abay na pangmarahil na may gawing makangalan
AH/DNPang-abay na pangmarahil na may gawing di-makangalan
ASPang-abay na panaklaw (saklaw)
A//UPang-uring nagagamit na pang-abay
A//DPandiwaring makaabay

• 14A-6 Panghalip

HTPanghalip na panao (tao)
/IIsahan
/MMaramihan
TW.HTPanghalip na panaong NG
HT/KPanghalip na panaong SA
HPPanghalip na pamatlig (patlig)
TW.HPPanghalip na pamatlig na NG
TK.HPPanghalip na pamatlig na SA
HNPanghalip na pananong
HSPanghalip na panaklaw (saklaw)

• 14A-7 Mga iba pang bahagi ng panalita

TPananda (tanda)
TTPananda ng pariralang paniyak (tiyak): ang
TPPananda ng pariralang panaguri: ay
TWPananda ng pariralang pantuwid: ng
TKPananda ng pariralang pandako: sa
T0Pananda ng pariralang pang-umpog: nang
LPang-angkop (pananda ng pariralang panlapag): -ng/na
YPantukoy
Y/MPantukoy na pangmaramihan: mga
Y/TaPantukoy para sa pangngalang pantangi: si, sinạ
TW.YPantukoy na tambalan sa ng: ni, ninạ
TK.YPantukoy na tambalan sa sa: kay, kinạ
OPang-ukol
ODPangkaroon (doon)
KPangatnig (katnig)
MPadamdam
/LM Salitang pangnilalaman
/UGUntaga
/HGHutaga

• 14A-8 Parirala

P-Parirala
P-..=P-..Pariralang pangkayarian at pariralang pangnilalaman {1-6.3 (1)}
P-../LPariralang malaya
P-TPariralang paniyak (tiyak)
P-PPariralang panaguri
P-KPariralang pandako
P-WPariralang pantuwid
P-LPariralang panlapag
.. L Pariralang panlapag (pinagaan) {5-2 *}
P-0Pariralang pang-umpog (0 = Wala para sa walang pangkabit)
P-0=P-NPariralang makangalang pang-umpog
P-DPariralang pandiwa
P-D/BPariralang pandiwang pang-ibaba ng mga pandiwang nakakabit
P-NPariralang makangalan
P-NDPariralang pangngdiwa
P-UPariralang pang-uri
P-APariralang pang-abay
P-OPariralang pang-ukol
P-ODPariralang pangkaroon (doon)
GGPanggitaga
GGTPanggitagang paniyak (tiyak)
GGWPanggitagang pantuwid
GGDPanggitagang pangkaroon (doon)
Paglalarawan ng mga bahagi ng panggitaga: {GG../ salitang makatukoy | kataga | salitang-ubod}
GHPanggitahil
GHTPanggitahil na paniyak (tiyak)
GHWPanggitahil na pantuwid

• 14A-9 Sugnay

S-Sugnay
S-1Pangungusap na payak (1 lamang sugnay)
S-TbPangungusap na tambalan
S-../LSugnay na nagsasarili
S-../BSugnay na pang-ibaba
S-0Sugnay na walang pagkakakabit
S-KSugnay na may pangatnig (katnig)
S-LSugnay na makaangkop (pang-ibaba)
S-TPangalawang sugnay na may magkasamang paniyak (tiyak)
Idinadagdag sa susi ng sugnay ang susi ng pagkakasunud-sunod ng pariralang nasa loob ng sugnay; halimbawa: {S-1/YPT}
/PTPagkakasunud-sunod na karaniwan: Panaguri - Paniyak
/PTPPagkakasunud-sunod na karaniwan: Panaguri - Paniyak - Panaguri
/YPTPagkakasunud-sunod na karaniwan: Panaguring may ay - Paniyak
/YPTPPagkakasunud-sunod na karaniwan: Panaguring may ay - Paniyak - Panaguri
/TYPPagkakasunud-sunod na kabalikan: Paniyak - Panaguring may ay
/GGTPanggitagang paniyak (Panaguri - (Paniyak) - Panaguri)
/YGGTPanggitagang paniyak (Panaguring may ay - (Paniyak) - Panaguri)
/GHTPanggitahil na paniyak
/P0Sugnay na walang paniyak
/YP0Sugnay na walang paniyak (may ay ang panaguri)


30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_susi.html

15A Talatawagan A - E
(Talaan ng mga katawagan)   (•• 15A)

[…] = Hindi ginagamit sa Palaugnayan namin ang lahok na ito.
F = Bagong katawagan {1-1.5}.


A B C D E F G H I K L M N O P R S T U W YA Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Abay   Pang-abay {9-4}
Pariralang pang-abay {9-5}
Pang-abay na pangmarahil {9-6}
Pang-abay na pangmarahil bilang pangngalan {9-6.2}
Pang-abay na pangmarahil bilang pang-uri {9-6.3}
Pang-abay na pangmarahil bilang pang-abay na tumpak {9-6.3}
Pang-abay na pananọng {12-2.3}
Pariralang makaabay {5-3 (3)}
[Pang-abay na panlunạn] {8-4.6 (6)}
Akala   Tagaakala F {9-6.1}
Alomorfem   {6A-422}
Anạk   Angkạng-salitạ {1-7.3}
ang (Pamimintạs sa ang) {1-8 (5)}
(Panandạ ng paniyạk) {2-2.2}.
ANG na makaabay {2-3.3}
ang - ng - sa (Paradigmang ang - ng - sa) {1A-633}
Angkọp   Pang-angkọp {11-5}
Sugnạy na makaangkọp {13-4.3}
Yaring makaangkọp {13-4.4}
Antạs   Kaantasạn {9-2.7}
Ari   Kaugnayạng paari {8-4.7}
[Aspẹkto] → Pananạw
Ayos   Ayos na karaniwan {13-2.1.1}
Ayos na kabalikạn {13-2.1.2}

A D E F G H I K L M N O P R S T U W Y B Palaugnayan
Pahinang pamagat na Filipino
Babạ   Pariralang pang-ibabạ {1-6.2 (2)}
Pandiwang pang-ibabạ {6-7.2}
Sugnạy na pang-ibabạ, [sugnay na pantulong] {13-4}
Bagay   Di-pagkakabagay ng pang-angkọp {5A-221}
Bago   Pagkakabago ng pandiwa F {6-5}
Bahagi   Bahagi ng panalitạ, [bahagi ng pananalita] {1-7}
Balarila, [gramatika]
Kabalarilaan F {1A-112}
Balịk   Ayos na kabalikạn, [ayos na di-karaniwan] {13-2.1.2}
Balintiyạk |baling+tiyak| {6-3.2}
Banggịt   [Panghalip na pamanggit] {8-4}
Banghạy ng pandiwa {6-6}
Batay   Salitạng batayạn {8-2.2}
Pangungusap na batayạn {13-2.1}
Pangungusap na di-batayạn {13-2.2}
Pagbabatay, [paghango] {6A-421}
Bilang   Pamilang {9-2.8}
Bisa   Kabisaang buọ ng pandiwa F {2A-431}
Pandiwang walạng kabisaang buọ {2A-431 (2)} → Pandiwari
Buọ   Pagbuọ ng salitạ {1-7.3}

A B E F G H I K L M N O P R S T U W Y D Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Dahil   Pang-abay na pangmarahil F {9-6}
Tagagawạng pangmarahil {9-6.1}
Pang-abay na pangmarahil na makangalan (gawịng makangalan) {9-6.1.2}
Pang-abay na pangmarahil na di-makangalan (gawịng di-makangalan) {9-6.1.3}
Salitạng pangmarahil F, [salitang modal] {9A-612}
Gitna + Dahil   Panggitahịl F {9-6.1.1}
Dako   Pandako F {1A-201 (3)}, {4}
Damdạm   Pakiramdạm-wika {1K-112}
Padamdạm, [pandamdam] {9-8}
Dami   Maramihạn, [damihan] {8-3.2}
Pandiwang pangmaramihạn {7-8.5}
Anyọng pangmaramihạn ng panghalịp na pamatlịg {8-4.2 (3)}
Pantukoy na pangmaramihạng mga {8-6.2 (3)}
Anyọng pangmaramihạn ng pang-uring ma- {9-2.2.1 (1)}
Pamparami, [pamilang na panaklaw {9-2.9}
Anyọng pangmaramihạn ng pananọng {12-2.1}
Daniw  Ayos na karaniwan {13-2.1.1}
Diin {1-7.3 (4)}
Dili   Pananạw na mapạgdili-dili F {6-6.2.5}
Diwa   Pandiwa {6}
Fokus ng pandiwa {6-3.1}
Katungkulan ng kaganapan ng pandiwa {6-3.1 (2)}
Pandiwang payạk {6-4 (2)}
Anyọng makadiwa {6-6 (3)}
Mga pandiwang nakakabịt {6-7.2}
Di-tumpạk na pandiwang mag- {7-1.4 (1)}
Di-tumpạk na pandiwang i- {7-2.4.1}
Anyọng maladiwa F {7-9}
[Pandiwang may buong laman] {6-1}
[Pandiwang pantulong] {6-1}
Diwa - uri   Pandiwari {6-6.4}
Pandiwaring makauri {6-6.4.1}
Pandiwaring makaabay {6-6.4.2}
Pandiwaring makangalan {6-6.4.3}
Diwa   Ibayong kadiwaạn (ng parirala) F {1-6.3}
Doọn   Pangkaroọn F {10-4}
Pariralang pangkaroọn, [pariralang eksistensiyal] {10-4}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_tala_ae.html

  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W YF G Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Fokus   Fokus ng pandiwa {6-3}
Fokus na K {6-3.1 (2b)}
Gamit   Fokus na kagamitạn {6-3.4.9}
Ganạp   Kaganapan ng pandiwa {6-2}
Kayariạn ng kaganapan F {6-2 (2)}
Fokus na tagaganạp {6-3.4.2}
Tagaganạp {6-3.5}
(Pananạw na) pangganạp F {6-6.2.5}
(Pananạw na) di-pangganạp F {6-6.2.5}
Pangngaldiwang pangganạp F {6-6.5.1}
[Pokus na ganapan] → Fokus na panlunạn
Gawạ   Tagagawạ {6-3.4.2}
Tagagawạng pangmarahil F {9-6.1}
Gawị   Gawịng hutagạ ng panghalịp F {11-6.2}
Gawịng makahulị F {3-1 (3)}
Gisịng   Wikang kinagisnạn {1A-112}
Gitnạ   Panggitagạ |pang+gitna+kataga| F {11-6}
Gitnạ + Dahil   Panggitahịl F {9-6.1.1}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W YH Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Halịp   Panghalịp {8-4}
Panghalịp na panao {8-4.1}
Panghalịp na pamatlịg {8-4.2}
Panghalịp na panaklạw {8-4.3.2}
Panghalịp na ANG {8-4.4}
Panghalịp na NG {8-4.5}
Panghalịp na ibayo, [panghalip na dalawahan] (kitạ) {8-4.5 (2)}
Panghalịp na SA {8-4.6}
Panghalịp na pananọng {12-2.1}
[Panghalip na paari] {8-4}
[Panghalip na pamanggit] {8-4}
[Panghalip na pasarili] {8-4}
Hambịng   Hambingang magkatulad {9-2.7 (1)}
Hambingang palamạng {9-2.7 (2)}
Hambingang pasahol {9-2.7 (3)}
Hango   Salitạng hango {1-7.3 (2)}
[Paghango, paghahango] → Pagbabatay
Harạp   Panghinaharap {6-6.2.3}
Hayag   Sugnay ng pagpapahayag F {13-2.2.3}
Himok   Tagahimok F {6-3.4.2}
Fokus na tagahimok {6-3.4.2 (5)}
Pandiwa ng paghimok {7-4}
Homomorfem   {6A-422} = Homomorphem.
Hulị   Yaring makahulị, yaring may gawịng makahulị F {3-1 (3)}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W YI Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Iklị   Pagpapaiklị (paggamit ng ugat sa halip ng anyong pamanahon) {6-6.3}
Pagpapaiklị (ng sugnạy) {13-4.4}
Ilan   Kailanạn {8-3.2}
Impịt   Impịt na pasarạ [ ʔ ], [Impit na tunog] {1-7.3 (3)}
Isạ   Isahan, [pang-isa] {8-3.2}
isạ ("Pantukoy na di-tiyạk") {8-7.2}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W YK Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
K   Fokus na K, Katungkulang K {6-3.1 (2b)}
Kabịt   Pandiwang nakakabịt F {6-7.2}
Sugnạy na walạng pagkakakabịt {13-4.1}
Kanluran   Pananalitạng kanluranịn F, [pananalitang pormal] {13-5.1}
Karaniwan → Daniw.
Katagạ {1-7.1 (3)}
Pang-abay na hutagạ F, [paningit, inklitik, enklitik] {9-4.1}
Pang-abay na untagạ F {9-4.2}
Yaring hutagạng payạk {11-4.1}
Panggitagạ F {11-6}
Salitạng makatukoy ng panggitagạ {11-6.1}
Hutagạ ng panggitagạ {11-6.2}
Gawịng hutagạ {11-6.2}
Panggitagạng paniyạk {11-6.3}
Panggitagạng pantuwịd {11-6.4}
Panggitagạng pangkaroọn {11-6.5}
Katnịg   Sugnạy na may pangatnịg {13-4.2}
Kaya   Pandiwa ng kakayahạn {7A-301}
Kilos   Tagaganạp ng kilos {6-3.4.2}
Kilos na katamtaman {6-4 (2)}
Di-sinasadyạng kilos {6-5}
Kumpọl   Kumpọl-panlapi {1-7.3 (2)}
Kumpọl ng hutagạ {11-4.3}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W Y L Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Lagạy   Pandiwang panlagạy {6-5}
Fokus na panlagạy {6-3.4.3}
Lamạn   Pariralang pangnilalamạn F {1-6.2}
Salitạng pangnilalamạn {1-7.1}
Lamạng   Hambingang palamạng, [pahambing na palamang] {9-2.7 (2)}
Lapạg   Panlapạg F {1A-201 (4)}, {5-2}
Lapi   Paglalapi {1-7.3 (2)}
Tungkulin ng panlaping makadiwa {6-4.1}
Laya   Pariralang malaya {5-3 (2)}
Pariralang pandakong malaya {4-4}
Pariralang pang-abay na malaya {9-5.3}
→ Sugnạy na nagsasarilị {13-4}
[Layon] {1A-201 (2)}
Lunạn   Fokus na panlunạn, [fokus sa lunạn, fokus na ganapan] {6-3.4.6}
Fokus na panlunạn sa matalinghagang kahulugạn {6-3.4.6 (3)}
[Pang-abay na panlunan] {8-4.6 (6)}
Lundạg   Paglundạg sa paniyạk {11-7}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W YM Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
mag-, pag- (Unlaping T at L) {7-1.4 (6)}
mang- (Pagbabago ng tunọg) {7A-121}
Mọrfem   Alomọrfem {6A-422}
Homomọrfem, [kabigkas na salita] {6A-422}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T U W YN Palaugnayan
Ngalan F {8-1}
"Pagigịng ngalan" ng paniyạk {2A-102 (3-7)}
Pariralang makangalang pang-umpog {5-3.1}
Pariralang makangalan {8-6}
Gawing makangalan {9-6.1.2}
Gawing di-makangalan {9-6.1.3}
Ngalan - diwa   Pangngaldiwa F {6-6.5}
Pariralang pangngaldiwa {5-3.2}
Pangngaldiwang pangganạp F {6-6.5.1}
Pangngaldiwang pang-ulit F {6-6.5.2}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_tala_fn.html

  
A B D E F G H I K L M N O S T U W YP R Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
[Paksa] → Paniyạk {2A-101}
Palịt   Pagpapalitạn ng tungkulin ng panaguri at paniyạk F {2-2.3}
Fokus na pagpalịt {6-3.4.8}
[Panagano] {6-6 (2)}
Panagurị {2-1}
Panahọn   Anyọng pamanahọn {6-6 (1)}
Panahunan {6-6.2.5}
Paradịgma {6A-421}
Paradịgmang ang - ng - sa {1A-633}.
Paradịgmang pambanghạy ng mga pandiwa {6-6}
Paradịgma ng panghalịp {8A-401}
Pareho   Pagkakapareho ng panagurị at paniyạk {2-2.4}
Parirala {1-2}
Pariralang pangkayariạn {1-6.1}
Pariralang pangnilalamạn {1-6.2}
Pariralang malaya {5-3 (2)}
Tanọng na pamparirala {12-2}
Patlịg   Panghalịp na pamatlịg {8-4.2}
Payạk   Pandiwang payạk {6-4 (2)}
Yaring hutagạng payạk {11-4.1}
Pangungusap na payạk {13-1.1}
Putọl   Pangungusap na putọl {13-2.2.4}
Resiprokal   Fokus na resiprokal {6-3.4.2 (4)}
  
A B D E F G H I K L M N O P R T U W YS Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Sahol   Hambingang pasahol {9-2.7 (3)}
Sakali   [Pasakali] {6-1 (1)}
Saklạw   Panghalịp na panaklạw {8-4.3.2}
Pang-uring panaklạw {9-2.4}
Pang-abay na panaklạw {9-4.3.3}
Salitạ   Salitạng-ubod ng parirala {1-6.2}
Uring-salitạ F {1-7.1}
Salitạng pangkayariạn {1-7.1 (2)}
Salitạng pangnilalamạn {1-7.1 (1)}
Bahagi ng panalitạ, [bahagi ng pananalita] {1-7.2}
Pagbuo ng salitạ {1-7.3}
Salitạng makatukoy ng panggitagạ {11-6.1}
Pagsasalitạng sinipi, [pagsasalita ng balagtas, pagsasabi ng talata] {13-2.2.3}
Salitạng kaugnạy (ng sugnạy) {13-4.3}
Pananalitạng kanluranịn F, [pananalitang pormal] {13-5.1}
Sama   Sugnạy na may magkasamang paniyạk {13-4.5}
Sangạ   Pagsasangạ sa kanan {1-5.4}
Sanhị   Fokus na sanhị {6-3.4.7}
Sanib   Pagsanib, sakop ng pagsanib (tahasan - balintiyạk) {6-3.3}
Sari   Kasarian {8-3.1}
Sarili   Pandiwang "pasarili" {7A-412}
Kaugnayạng pasarili {8-4.7 (3)}
Sugnạy na nagsasarilị {13-4}
[Siyạ]   Tanọng na pampasiyạ {12-3}
siyạ (pang-abay o pangngalan) {9A-431}
Sugnạy, [hugnay] {13-4}
Sugnạy na may pangatnịg {13-4.2}
Sugnạy na makaangkọp {13-4.3}
Mga sugnạy na may magkasamang paniyạk {13-4.5}
Sugnạy na pinaiklị {13-4.6}
Sukdọl   Pasukdọl {9-2.7 (5)}

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_tala_os.html

  
A B D E F G H I K L M N O P R S U W YT Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Tahạs   Tahasan {6-3.2}
Tambạl   Pangngalang tambalan {8-2.2}
Pangungusap na tambalan {13-1.1}
Tamtạm   Kilos na katamtaman {6-4 (2)}
Katamtaman {9-2.7 (4)}
Tanạw   Pananạw F, [aspekto] {6-6.2.5}
Tandạ   Panandạ, [pang-ugnay] {1-6.1}
Tanggạp   Fokus na tagatanggạp {6-3.4.5}
Tanggị   Pagtanggị {9-7}
Tanọng   Tanọng na pamparirala {12-2}
Panghalịp na pananọng {12-2.1}
Pang-uring pananọng {12-2.2}
Pang-abay na pananọng {12-2.3}
Tanọng na pampasiyạ {12-3}
Tao   Panghalịp na panao {8-4.1}
Taọn   Pandiwa ng pagkakataọn {6-5}
Tapos   Katatapos {6-6.6}
Tayọ   Katayuan ng kaganapan ng pandiwa {6-2.4}
Katayuan ng hutagạ {11-4.2}
Tiịs   Fokus na tagatiịs {6-3.4.4}
Tagatiịs na pangmarahil {9-6.1}
Tinig (1)   Katinigan {6-3.2}
Tinig (2)   Palatitikang Pantinig na Pandaigdịg {1-7.3 (3)}
Tiyạk   Paniyạk F, [Paksa] {2A-101}
Katiyakạn {2-3}
Panuring na tumitiyạk {8-8.1}
Panggitagạng paniyạk {11-6.3}
Pangungusap na walạng paniyạk {13-2.2.2}
Sugnạy na may magkasamang paniyạk {13-4.5}
Tukoy   Pantukoy {8-6.2}
Salitạng makatukoy ng panggitagạ {11-6.1}
Tulad   Hambingang magkatulad {9-2.7 (1)}
Tulong   [Pantulong] → Pang-ibabạ
[Pandiwang pantulong] {6-1}
Tumpạk   Di-tumpạk na pandiwang mag- {7-1.4}
Di-tumpạk na pandiwang i- {7-2.4.1}
Tungkọl   Katungkulan ng kaganapan F {6-3.1 (2)}
Katungkulang K {6-3.1 (2b)}
Turing   Panuring {1-6.2 (2)}
Salitạng tumuturing {8-2.2}
Turọl   [Paturol] {6-1}
Tuwịd   Pantuwịd F {1A-201 (2)}, {3}
Pantuwịd na tumitiyạk {8-8.1}
  
A B D E F G H I K L M N O P R S T W YU Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino
Ubod   Salitạng-ubod ng parirala {1-6.2}
Ugạt   Paggamit ng ugạt-salitạ (ng pandiwa) {6-6.3}
Ugnạy   Salitạng kaugnạy (ng pariralang pang-ibaba) {1-6.2 (2)}
Salitạng kaugnạy (ng sugnạy na pang-ibaba) {13-4.3.1}
→ Tukoy: Salitạng makatukoy ng panggitagạ {11-6.1}
Ukol   Pariralang pang-ukol, [pariralang preposisyonal] {10}
Huwạd na pang-ukol {4-3.2}
[Kaukulan] {1A-521}
Ulit   Pangngaldiwang pang-ulit F {6-6.5.2}
Umpọg   Pang-umpọg F {1A-201(5)}, {5-3}
Pariralang makangalang pang-umpọg F {5.3.1}
Una   Iniuuna {1-5.4}, ...
Uri   Uring-salitạ (na pampalaugnayan) {1-7.1}
Pang-uring makaabay {9-4.4}
Pang-uring pananọng {12-2.2}
Usap   Salitạng pang-usapan F {9-8}
Pangungusap na payạk {13-2}
Pangungusap na tambalan, [hugnayang pangungusap] {13-1}
Pangungusap na batayạn {13-2.1}
Pangungusap na pang-utos {13-2.1.3}
Pangungusap na di-batayạn {13-2.2}
Pangungusap na walạng paniyạk {13-2.2.2}
Utos   [Pautos] {6-6.2.4 (2)}
  
A-E   F-N   O-S   T U Y ZW Y Palaugnayan   Wikang Filipino
Wika   Wikang kinagisnạn {1A-112}
Yari   Pariralang pangkayariạn F {1-6.1}
Salitang pangkayariạn {1-7.1 (2)}
Kayariạn ng kaganapan F {6-2}
Yaring hutagạng payạk {11-4.1}

 

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_tala_tz.html

16A Mga Sanggunian   (•• 16A)

• 16A-1 Mga sangguniang pang-aghamwika

{ Aganan 1999}   Fernanda P. Aganan, Paulina B. Bisa, Wilfreda J. Legaspi, Carmelita S. Lorenzo, Fe Laura R. Quetua, Anatalia G. Ramos, Vilma M. Resuma, Teresita P. Sermolan: Sangguniang Gramatika ng Wikang Filipino
Quezon City 1999. ISBN 971-8781-50-1. Tingnan din sa {W Aganan}.

{ Alcantara 2006}   Alcantara, Teresita A.: Ang mga hispanismo sa Filipino at ang makabagong Filipino
Ika-9 na Kongreso ng Linggwistika sa Pilipinas, Enero 25-27, 2006, UP Diliman. Tingnan din sa {W Alcantara 2006}.

{ Bloomfield 1917}   Bloomfield, Leonard: Tagalog Texts with Grammatical Analysis
Urbana 1917: The Univ. of Illinois (University of Illinois Studies in Language and Literature Vol.III 2-4).

{ Castle 2000}   Corazon Salvacion Castle, Laurence Mcgonnell: Tagalog
London 2000/2006. ISBN 0-340-87101-0

{ Duden Gr}   Duden, Grammatik der deutschen Gegenwartssprache
Mannheim 1998, ISBN 3-411-04046-7

{ Himmelmann 1987}   Himmelmann, Nikolaus jr.: Morphosyntax und Morphologie -
Die Ausrichtungsaffixe im Tagalog
München 1987. ISBN 3-7705-2493-4

{ Himmelmann 2004}   Himmelmann, Nikolaus P.: How to miss a paradigm or two: Multifunctional ma- in Tagalog
pdf-file, July 2004
To appear in: F. Ameka, A. Dench, and N. Evans (eds) Catching Language, Berlin: Mouton de Gruyter.

{ Himmelmann 2005}   Himmelmann, Nikolaus P.: Tagalog
Sa: K. Alexander Adelaar and Nikolaus P. Himmelmann (eds), The Austronesian Languages of Asia and Madagascar
London 2005, pp. 350-376.

{ Katagiri 2006}   Katagiri, Masumi: Topichood of the Philippine topic
10-ICAL, Puerto Prinsesa, Philippinen, 2006.

{ Kroeger 1991}   Kroeger, Paul R.: Phrase structure and grammatical relations in Tagalog
Ph.D. thesis. Stanford University, USA, 1991.

{ LJE}   English, Leo James: Tagalog-English
Manila 1986/1995. ISBN 971-08-4465-2
English-Tagalog Mandaluyong City 1977/2003. ISBN 971-08-1073-1.

{ Lopez 1925/1970}   Lopez, Cecilio: On the Boak Tagalog of the Island of Marinduque
The Archive (New Series) 1 (2): 1-52 (1970) "Originally submitted as a paper in a class in Philippine Linguistics under Otto Scherer in 1925, College of Liberal Arts, University of the Philippines."
Sa: Constantino, Ernesto: Selected Writings of Cecilio Lopez in Philippine Linguistics
Diliman, Quezon City 1977. Siehe auch {W Boak}.

{ Lopez 1940}   Lopez, Cecilio: The Tagalog Language: An Outline of Its Psychomorphological Analysis
Manila 1940.
Sa: Constantino, Ernesto: Selected Writings of Cecilio Lopez in Philippine Linguistics
Diliman, Quezon City 1977.

{ Lopez 1941}   Lopez, Cecilio: A Manual of the Philippine National Language
Manila 1941.

{ Nolasco 2006}   Nolasco, Ricardo Ma.: Ano ang S, A at O sa mga Wika sa Pilipinas
Ika-9 na Kongreso ng Linggwistika sa Pilipinas, Enero 25-27, 2006, UP Diliman. Tingnan din sa {W Nolasco 2006}.

{ Oxford}   The Concise Oxford Dictionary
Oxford, Great Britain 1995. ISBN 0-19-861319-9

{ Paz 2003}   Consuela J. Paz, Viveca V. Hernandez, Irma U. Peneyra: Ang Pag-aaral ng Wika
Quezon City 2003. ISBN 971-542-374-4

{ Perdon 2003}   Perdon, Renato: Making out in Filipino
Boston, USA 2003. ISBN 0-8048-3373-7, 0-8040-3564-0

{ Ramos 1985}   Ramos, Teresita V.: Conversational Tagalog
Honolulu, USA 1985. ISBN 0-8248-0944-0

{ Romero 2004}   Romero, Victor Eclar: Learn Filipino
Vol. 1: Atlanta GA, USA 2004. ISBN 1-932956-41-2
Vol. 2: Atlanta GA, USA 2007. ISBN 1-932956-42-9
Website http://www.tagalog1.com

{ Santiago 2003 B}   Alfonso O. Santiago, Norma G. Tiangco: Makabagong Balarilang Filipino
Maynila 2003, ISBN 971-23-3681-6
Tingnan din sa {W Santiago 2003-B}.

{ Schachter 1972}   P. Schachter, F.T. Otanes: Tagalog Reference Grammar
Berkeley, USA 1972. ISBN 0-520-01776-5

{ SS}   Vito, C. Santos, Luningning E. Santos: New Vicassan's English-Pilipino Dictionary
Manila 1995/2001. ISBN 971-27-0349-5

{ UPD}   V. S. Almario et al.: UP Diksiyonaryong Filipino
Quezon City 2001. ISBN 971-8781-986

{ VCS}   Santos, Vito C.: Vicassan's Pilipino-English Dictionary
Manila 1978/86. ISBN 971-08-2900-9

{ Villanueva 1968/1998}   Antonia F. Villanueva, Federico B. Sebastian: Pampaaralang Balarila ng Wikang Pambansa
Quezon City 1968/1998, 4 tomo.
May-akda ng tomong 4:: F.B. Sebastian, B. Del Valle, A.F. Villanueva

• 16A-2 Iba pang mga sanggunian

Maaaring sipiin sa aking website na http://www.germanlipa.de ang mga lahok ng Pagtitipong Panggawaan na may markang {W …}. __

{W Aesop} Custodio, R. M.: Pabula: Isang Makabagong Koleksyon
Valenzuela, Metro Manila, 1996. Sinipi mula sa NIU: Northern Illinois University, DeKalb, Illinois, USA. Center for Southeast Asian Studies
Web-Site Tagalog http://www.seasite.niu.edu/tagalog/Tagalog_mainpage.html .
{W Aganan} Aganan, Fernanda P. et al.: Sangguniang Gramatika ng Wikang Filipino. { Aganan 1999}.
{W Alcantara 2006} Alcantara, Teresita A.: Ang mga hispanismo sa Filipino at ang makabagong Filipino. { Alcantara 2006}.
{W Almario 2006} Almario, Virgilio, S.: Pag-unawa sa Ating Pagtula
Pasig City 2006. ISBN 971-27-1781-X.

{W Almario 2007} Almario, Virgilio, S.: Bakit Kailangan ng Filipino ang Filipino?
Liwayway, Manila, 10 Disyembre 2007, p. 30. ISSN 1656-98-14.

{W Ambrosio 2006} Ambrosio, Dante L.: Sandaigdigan at Kalangitan: Katutubong Larawan, Katutubong Pangalan
Ika-9 na Kongreso ng Linggwistika sa Pilipinas, 25-27 Enero 2006, UP Diliman.
{W Anak ng Lupa} Landicho, Domingo G.: Anak ng Lupa
Quezon City 2005. ISBN 971-550-175-5.
{W Angara 2012} Angara, Rommel N.: Paano naiiba sa mga pag-aaklas sa ibang bansa ang rebolusyong people power sa Pilipinas
Liwayway, 27 Pebrero 2012.
{W Angela} Almena, Omer Oscar B.: Angela
Liwayway, 22 Setyembre 2008.
{W Aquino 2010} Aquino, Benigno: Talumpati sa pagtanggap ng tunkulin (30 Hunyo 2010)
Philippine Daily Inquirer 30 June 2010.
{W Arrivederci} Villanueva, Bella M.: Arrivederci
Liwayway, 15 Oktubre 2007.
{W Mga Awit} Mga Awit at Sikat na Kanta.
{ Biblia} Ang Banal na Kasalutan
Maynila 2004, ISBN 971-29-0103-3.
{W Boak} Lopez, Cecilio: On the Boak Tagalog of the Island of Marinduque { Lopez 1925/1970}.
{W Bulaklak} Landicho, Domingo G.: Bulaklak ng Maynila
Quezon City 1995/2004. ISBN 971-550-177-x.
{W Busilak} Gonzales, Lei de Chaves: Si Busilak, 2005.
{W Cao 2013} Cao, Sergio S.: Wikang Filipino bilang Wika ng Pananaliksik
Daluyan: Journal ng Wikang Filipino, Vol. 19 No. 1 (2013) pp. 108-118.
{ Ching 1991} Ching, Desiderio: Ang Munting Prinsipe
Salingwika ng Antoine de Saint-Exupery: Le Petit Prince
Diliman, Quezon City 1991. ISBN 971-501-488-7.
{W Daluyong} Francisco, Lazaro: Daluyong
Quezon City 1986. ISBN 971-550-166-4.
{W Damaso} Austria, LN: Kalye P. Damaso, Liwayway, 09 Enero 2006.
{W Dasal} Coraza, Michael M.: Unang Limbag na Salin sa Tagalog ng Popular na Dasal Katoliko
Liwayway, 04 Oktubre 2010.
{W Dayuhan} Medina, Buenaventura S.: Dayuhan
Maikling kuwentong sinipi mula sa Paquito B. Badayos et al.: Kulintang - Interaktibong Aklat sa Filipino IV
Pasig City 1999. ISBN 971-27-0718-0.
{W DC} Doctrina Christiana, en lengua españa y tagala
Manila 1593 / Manila 1991, ISBN 971-538-013-1.
{W Estranghera} Reymundo, Jeselle More Anne B.: Estranghera
Liwayway, 22 Oktubre 2007.
{W Gapos sa Puso} Patron, Elena M.: Gapos sa Puso
Liwayway, 04 Hulyo 2005.
{W Gubat} Ong, Bob: Alamat ng Gubat
Pasay City 2004. ISBN 971-92574-1-5.
{W Halina} Valera, Leonora P.: Halina't Magsaya
Audio-CD Alpha ARCD-2K5-8229
{W Hibik} Bonifacio, Andres: Katapusang Hibik ng Pilipinas
Sa: { Almario 2006} pp. 195-196.
{W Javier} Javier, E.Q.: Diksiyonaryong Filipino sa Bagong Milenyum
Pambungad sa { UPD}.
{W Kanta} Mga Awit at Sikat na Kanta
{W Karla} Bartolome, Denzelle: I Hate You, My Love
Maynila 2004, ISBN 971-02-1671-6
Tagalog Romance.
{W Katesismo} Katesismo Para sa mga Pilipinong Katoliko
Manila 2007, ISBN 971-0307-86-X
Salinwika ng "Catechism for Filipino Catholics" of the Catholic Bishops' Conference of the Philippines.
{ Kintanar 1966} Kintanar, Thelma B. et al: Cultural Dictionary for Filipinos
Quezon City 1996, ISBN 971-542-082-6 .
{W Krus} Claridades, Ana Rolina D.: Laruang Krus
Liwayway, 16 Hulyo 2007.
{W Kung saan} Bautista, Clemen M.: Kung Saan Ka Naroon
Liwayway, 02 Marso 2008.
{ Liwayway}

{W Liwayway}		 Liwayway
"Nangungunahang linguhang magasin pantahanan sa bansa. Inilalathala tuwing Lunes ng Manila Bulletin Publishing Corporation." Buhat noong 1925.
{W Lopez 1940} Sa: { Lopez 1940}.
{W Lunsod} Gonzales, M.V.M.: Lunsod, Nayon at Dagat-dagatan
Sa: Mag-atas, Rosario U. et al.: Panitikang Kayumanggi
Mandaluyong 1994, ISBN 971-08-5654-5.
Inilathala ng Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas.

{W Madaling Araw} Aguilar, Dheza Maria: Madaling Araw ni Dheza Maria Aguilar,
Liwayway, 05 Disyembre 2005.
{W Manunulat} Rubin, Ligaya Tiamson: Ang mga Manunulat sa Panahon ng Americano
Liwayway, 10 Oktubre 2005.
{W Matematika} Tangco, Jesufa T. et al.: Matematika para sa pankalahatang edukasyon
Quezon City 2002. ISBN 971-8781-48-X.
{W Material Girl} Sto. Domingo, Rubie B.: Material Girl
Liwayway, 24 Oktubre 2005.
{W Mumo} Cruz, Genaro R. G.: Mumu sa Bintana
Liwayway, 06 Hunyo 2005.
{W Naglaho} Almario, Salvador C.: Naglaho Man Ang Pag-Ibig
Liwayway, 02 Hunyo 2008.
{W Nanyang} Bai, Ren: Nanyang piaoliuji (Nobela sa wikang Tsino)
Salingwika sa Filipino ni Sy, Joaquin: Lagalag sa Nanyang
Quezon City 2007. ISBN 978-971-542-535-3.

{W Nolasco 2006} Nolasco, Ricardo Ma.: Ano ang S, A at O sa mga wika ng Pilipinas? { Nolasco 2006}.

{W Pagbabalik} Manzano, Leah D: Pagbabalik
Liwayway, 26 Enero 2010.
{W Piso} Cheathom, Rhia L.: Piso
Liwayway, 05 Pebrero 2007.
{W Plano} Coraza, Michael M.: Pagpaplanong Pangwika sa Filipinas
Liwayway, 15 Nobyembre 2010.
{W Prutas} Antonio, Billy T.: Si Apo Dakkel at ang Labingdalawang Bilog na Prutas
Liwayway, 09 Enero 2006.
{W Regine} Gonzales, Vir: Ang Tunay na Pagkatao ni Regine Velasquez
Liwayway, 21 Nobyembre 2005.
{W Rica} Alip, Nap C.: Jolina, Rica: May Feud ba Hanggang Ngayon?
Liwayway, 04 Hulyo 2005.
{W Pag-ibig ni Rizal} Bautista, Clemen M.: Ang una at huling pag-ibig ni Dr. Jose P. Rizal
Liwayway, 23 Hunyo 2008.
{W Rosas} Lahan, Virgie Guyguyon: Tanungin mo ang mga Rosas
Liwayway, 25 Setyembre 2006.
{W Sabong} Hidalgo, Antonio A.: Ang Masayang Mundo ni Nestor D.
Quezon City 2001. ISBN 971-828-010-3.
{W Salazar 1996} Salazar, Zeus A.: Ukol sa Wika at Kulturang Pilipino
Sa: Pamela C. Constantino at Monico M. Atienza: Mga Piling Diskurso sa Wika at Lipunan, Lunsod Quezon 1996 ISBN 971-542-064-8, pp. 19-45.
{W Samadhi} Tumbaga, Ronald Fababier: Si Samadhi At Ang Kayamanan Sa Dulo Ng Bahaghari
Liwayway, 22 Mayo 2006.
{W Santiago 2003-B} Alfonso O. Santiago, Norma G. Tiangco: Makabagong Balarilang Filipino { Santiago 2003 B}.
{W Simo} Dionela, Edgar G.: Simo - Ayos Lang
Quezon City 2002, ISBN 971-10-1068-2.
{W Supot} Rubin, Ligaya Tiomson: Supot - Praktikal na Sisidlan ng Halos Kahit Ano
Liwayway, 06 Hunyo 2005.
{W Suyuan} Baylon, Estrelito: Suyuan sa Bisikleta
Liwayway, 27 Hunyo 2005.
{W Tiongson} Tiongson, Nicanor G.: Kung Baga sa Kaban (1985)
Pambungad sa Rosario Torres-Yu, Lilia F. Antonio, Ligaya Tiamson-Rubin: Talinghagang Bukambibig
Pasig City 1999, ISBN 971-27-0788-1.

{W Tiya Margie} Manzano, Leah D.: Si Tiya Margie
Liwayway, 19 Enero 2009.
{W Uhaw} Arceo, Liwayway A.: Uhaw ang Tigang na Lupa (1943).
Sa: Bienvenido Lumbera,; J. Barrios, R.B.Tolentino, R.O. Villanueva: Paano magbasa ng Panitikang Filipino
Quezon City 2000/2006. ISBN 971-542-284-5.
{W Ulan} Sicat, Ellen: Unang Ulan ng Mayo
Pasig City 2009, ISBN 978-971-27-2065-9.
{W Unawa} Catungal, Nova: Pang-unawa
Liwayway, 12 Disyembre 2005.
{W Unggoy} L. Bloomfield (1917) / K. Saguid (2005): Unggoy at Pagong.

30. Mai. 2022 16:50:41   Ende der Datei www/filipino/ug_sangguni.html