5 Mga Pariralang Panlapag at Pang-umpog
  (•• 5 •• Panlapag)

5-1 Pambungad

Nagpapasok kami ng pariralang panlapag sa Patakaran. Ito'y ang pariralang ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop na -ng/na. Ipinapalagay naming pananda ng panlapag ang pang-angkop.

Sa Patakaran, pinagsama ang ilang pulutong ng pariralang sa isang uri; binibigyan ito ng katawagang pariralang pang-umpog. Ito'y mga pariralang walang pananda o may panandang nang. Pampalaugnayan, palaging malaya sa pangungusap ang mga ito, tanging pagkakaugnay na pansemantika sa ibang parirala sa pangungusap ang maaaring umiral.

Pariralang pangkayarian ang panlapag at pang-umpog. Nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang karamihan ng panlapag at pang-umpog.

5-2 Pariralang panlapag

(1) Pariralang pangkayarian ang pariralang panlapag ({1A-201 (4)}, susi {P-L} {*}). Pananda nito ang pang-angkop na -ng/na (susi {L}) {11-5}.

{*}  Sa palasusian, malimit na ginagamit namin ang pinaikling paglalarawan ng panlapag gaya ng {…L} o {.. L} sa halip ng mahabang paglalarawang {P-L=P-..}.

(2) Ginagamit ang pang-angkop upang mag-ugnay ng dalawang yaring nasa magkaibang antas o "palapag". Inihuhudyat ng pang-angkop ang baitang na pampalaugnayan at pansemantika; ito'y nasa pagitan ng yaring pang-ibaba at pang-itaas. Walang kaibahan kung sa itaas o sa ibaba ang baitang; ibig sabihin, hindi inihuhudyat ng pang-angkop kung anong yari ang panuring at ano ang pariralang itinuturing {5A-201 Θ}. Nasa unahan ng pariralang panlapag ang pang-angkop kung inihuhuli ang panlapag; nasa hulihan kung iniuuna (sa kasalungat ng ibang pananda).

Palaanyuan ng pang-angkop → {11-5.1}

5-2.1 Paggamit ng pariralang panlapag

Gaya ng ibang mga pariralang pangkayarian, may pananda o wala ang panlapag.

(1) Palaging may pang-angkop ang unang pangkat ng pariralang panlapag. Kasapi nito ang sumusunod:

 
[1][a] Malaking bahay. [b] Bahay na malaki. [c] Kaming tatlo.
[2]Ngunit sadyang kilala ng mga pabo ang kanilang kauri. {W Aesop 3.2.2}
[3][a] Itong mangga ang gusto ko. [b] Gusto ko ang manggang ito.
[4]Dumako siya sa halos kalagitnaan ng mahabang estero na nasa likod ng unibersidad. {W Anak ng Lupa 3.7}
[5][a] Lolong walang pera. [b] Lolong may pera.
[6][a] Hanapin ninyo ang lugar na para lamang sa inyo. {W Angela 3.16}
[7][a] Higit na mabuti. [b] Mas maganda. (Di-pagkakabagay ng pang-angkop {5A-221 (4)}.)
 [c] Binging bingi siya.

(2) May pang-angkop o wala ang pangalawang pangkat ng pariralang panlapag. Sumasapi dito:

 
[8][a] Kapatid na babae. [b] Hugis mangga.
[9][a] Ngunit nabansagan siyang Joe Carter {W Suyuan 5.4}
 [b] Gusto kong maging mahusay na doktor.
[10][a] Napilitang tumawa ang kaibigan ko.
[b] Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-722 Σ}
[11][a] Biglang dumating ang kaibigan ko.
 [b] Masarap magluto si Gina. {6-6.2.4 (3)}
[12][a] Kailangang lumikas na tayo rito. {W Aesop 3.4.2}
 [b] Ano pa ba ang dapat maging pagtingin doon? {W Bulaklak 8.9}
[13][a] Marunong na sumulat si Pepe. [b] Bawal pumasok.
[14][a] Punongkahoy. [b] Kapitbahay.
Higit na maitim ang limbag = Panlapag na may pang-angkop. May salungguhit = Panlapag walang pang-angkop.

(3) Pananda ng panlapag ang pang-angkop. Walang pang-angkop kung hindi pariralang panlapag ang yari [15 16].

 
[15]Latak ng giniling na mais at pulot para sa kabayo. {W Nanyang 16.2} (Pang-umpog {10-2 (2)}.)
[16]Uminom muna ng sanlagok na tubig si Didang. {W Daluyong 15.13} (Panuring sa uminom ang hutagang muna na hindi bumubuo ng parirala.)

(4) Tinitalakay sa {11-5 (2), (3)} ang paggamit ng pang-angkop pag hindi ito nasa panlapag.

5-2.2 Pariralang panlapag na walang pang-angkop

(1) Maaaring walang pang-angkop ang pariralang panlapag. Karaniwang walang pamimili sa nagsasalita; malimit may tuntunin kung kailan may pang-angkop o wala. Nagpapasiya ang paligid na pampalatunugan kung ginagamit ang hulaping -ng o ang salitang na. Sa maraming kalagayan mabisa ang tuntunin: Pag maaari ang pang-angkop na -ng ay dapat ito (lalo na sa panggitaga [1]). Kung na ay maaaring kaltasin ito, minsan bawal gamitin ito [2].

 
[1]Huwag po ninyo akong iwan! {W Angela 3.22}
[2][a] Subalit huwag ipahamak ang pangarap. {W Almario 2007 3.8}
 [b] Sa paniwala nila, agad nagbubunga ang niyog kahit maliit o mababa pa kapag … {W Ambrosio 2006 2.38}

Hutaga at pang-angkop → {11-5.2}

(2) Bukod dito, di-magkabagay sa pang-angkop ang ilang salita, kahit panlapag ang parirala {5A-221}.

5-3 Pariralang pang-umpog

(1) Malaya sa pangungusap ang pariralang pang-umpog ({1A-201 (5)}, susi {P-0}). Wala itong pananda pag nasa unahan ng pangungusap; kapag nasa ibang katayuan ay maaaring may panandang nang {5-3.3} ang pang-umpog. Pariralang pangkayarian ito; kung kaya mayroon itong pariralang pangnilalamang maaaring may panuring. Nakita namin ang apat na pangkat ng pang-umpog:

May pang-umpog na nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga; kung gayon may pang-angkop ang hutaga ng panggitaga {5-3.5}.

(2) Pariralang malaya (susi {P-../L}). Sa Patakaran, nagpapasok kami ng katawagang ito {1-5.1 (4)}. Bukod sa pang-umpog, mayroon ding pandakong malaya {5A-301}. Karaniwang nasa gilid ng pangungusap ang pariralang malaya.

(3) Pariralang makaabay. Pariralang malaya at iba pang pariralang pang-abay ang maaaring pagsamahin sa pansemantikang katawagang ito. Hindi kami tiyak kung sa wikang Filipino makabuluhan ang pagsasama-samang ganito at iniiwasan namin ang katawagan {5A-302 }.

5-3.1 Pariralang makangalang pang-umpog

Ang pariralang makangalang pang-umpog (susi {P-0=P-N}) ang yaring may pangngalan bilang salitang-ubod at malaya sa pangungusap [1-5]. Pansemantikang naglalarawan ito ng kahulugang pamanahon [2-5]. Bukod dito, may ilang pariralang makangalang pang-umpog na may kahulugang pamaraan [1]. Sa pangungusap na [1b] ay ginagamit ang panandang nang.

Karaniwang nasa gilid ng pangungusap ang pariralang pangnagalang pang-umpog. Gaya ng lahat ng pang-umpog, wala itong pang-angkop. Sa yaring panggitaga may pang-angkop [5] {5-3.5}.

May iniuunang panuring ang pang-umpog. Malimit, ito'y pamilang [2 5].

 
[1][a] Buong laya nakakatawa ang kaibigan ko.
 [b] Sa labas lang ako nakakatawa nang buong laya. {W Estranghera 3.4}
[2]Isang araw, bigla na lamang nanghina ang kanyang ina. {W Suyuan 5.9}
[3]Alam ni Fely na natutulog si Papa tuwing tanghali. {W Nanyang 22.11} (Walang panandang nang kung tuwing ang panuring.)
[4]Balang araw ay mapapatunayan ko rin sa kanila na hindi lahat ng mga magulang ay tama. {W Estranghera 3.7} (Pariralang makangalang pang-umpog ang balang araw; sugnay na makaangkop na na hindi … ang paniyak ng pangungusap.)
[5]Dalawang taon siyang nag-aral sa night school. {W Nanyang 13.28}

Sa pangungusap na [6] panaguri ang pariralang makangalan (hindi ito pang-umpog!), pansemantika mang kahawig sa pariralang makangalang pang-umpog.

 
[6]Isang taon ang pagitan bago bumalik sa isang posisyon ang Paliyama (bituin). {W Ambrosio 2006 2.44}

5-3.2 Pariralang pangngaldiwa

Maaaring pangngaldiwa ang salitang-ubod ng pang-umpog. May tungkuling pamanahon ang pariralang pangngaldiwa [1-4] (susi {P-0=P-ND}) {*}.

{*}  Tinatawag naming 'pariralang pangngaldiwa' ang pariralang pang-umpog na binubuo ng pangnaldiwa. Kung salitang pang-ubod ng iba pang parirala ang pangngaldiwa ay ginagamit namin ang tawag na 'pariralang pangngalan'.

Tanging pangkat ng paririlang makangalang pang-umpog ang pariralang pangngaldiwa, subalit iba ang pagbuo nito. Karaniwan itong nasa unahan ng pangungusap [1 2 4] (o sa unahan ng sugnay [3]). Hindi sugnay na pinaikli ang pariralang pangngaldiwa, sapagkat hindi ito maaaring palawakin upang maging sugnay [2b|c]. Malimit na ginagamit ang kuwit upang ibukod ang pariralang malaya [1 2]. Mayroon ding pariralang pangngaldiwa na binubuo ng pangngaldiwang pangganap [3 4], ngunit walang pagbuo ng pariralang pangngaldiwa ang pangngaldiwang pang-ulit. Maaaring paikliin ang pariralang pangngaldiwa, kaya nga ang pangngaldiwa lamang ito, kahawig ng pang-abay [4].

 
[1]Pagdatal ng dilim, tutuloy na siya sa tirahan ni Toryo. {W Anak ng Lupa 3.3}
[2][a] Paglabas ko ng banyo, isang matabang matandang lalaki ang naghihintay sa akin. {W Damaso 4.6} {5A-321 Σ}
 [b] Nang paglabas ko ng banyo, … [c] Nang lumabas ako sa banyo, …
[3]Nahihiwagaan na kung bakit pagkalipas ng napakaraming taon, sa isang estrangherong lugar pa tayo muling magyayakap. {W Madaling Araw 3.1}
[4]Pagkahinga ikinuwento lahat ni Busilak sa mga duwende ang nangyari. {W Busilak 3.9}

5-3.3 Panandang nang

Walang pananda ang pang-umpog kung nasa unahan ng pangungusap. Sa ibang mga kalagayan, maaaring gamitin ang panandang nang (nang (3), susi {T0}). Malaya sa pangungusap ang pariralang pang-umpog; dahil dito, pangunahin ang tungkulin ng nang upang ihiwalay ang pang-umpog sa ibang mga parirala at halos hindi upang magtanda ng pang-umpog.

Maaaring gamitin ang nang sa pariralang makangalang pang-umpog [1]. Ginagamit din ang nang sa malayang pariralang pang-abay [2 3]. Tinatalakay sa pangkat na {9-5.2 (3)} ang katanungan hinggil sa pang-abay na kagyat na sumusunod sa pandiwa [4]. Walang nang ang pulutong na kanịno [5] {9-5.3 (1)}.

 
[1]Simulan ang gawain nang buong sigla. {W Halina't Magsaya 2.1}
[2]Kung bakit siya nakapagkuwento sa akin nang ganoon. {W Estranghera 3.11}
[3]Minamahal kita nang higit pa sa kahit anong bagay sa mundo. {W Busilak 3.16}
[4]Dapat bumasa nang puspusan ng aklat na ito.
[5]Dito ka na matulog mamayang gabi. {W Nanyang 21.19}

5-3.4 Iba't ibang salitang [nʌŋ]

Bukod sa tungkulin ng pananda ng pang-umpog ay may iba pang mga kahulugan ang salitang may bigkas na [nʌŋ] {5A-341}.

 
(1)Pananda ng pariralang pantuwid ang [nʌŋ] na binabaybay na <ng> [1a] {3-1}. Upang ibukod ang ng na ito sa iba pang mga [nʌŋ] maaaring tuparin ang pagsusuring sumusunod: Kung maaaring halinhan ng ni ang [nʌŋ] (sa pangungusap na kahambing), ito'y panandang ng [1b]. Minsan makita ang baybay na <nang> sa halip ng <ng> [2].
(2)Maaari ding pang-abay na may pang-angkop ang [nʌŋ] |na+ng| [3a] {9-4.1.1 (2)}. Karaniwang maaaring halinhan ng pang ang nang [1c|3b]. Ito ang pagsusuri sa pang-abay na may pang-angkop.
(3)Mayroon ding pangatnig na nang [nʌŋ] <nang> sa sugnay na pamanahon [4a 5]. Pampalaugnayang halos gaya ng nang ang pangatnig na kung (pati sa ilang kalagayan para at upang). Kung maaaring halinhan ng kung, para o upang ang nang, ito'y pangatnig [4b].
(4)Ginagamit din ang pangatnig nang sa pagitan ng inuulit na pandiwa o ugat-salita upang magbigay-diin sa kilos [6].
(5)Maaaring tuparin ang pagsusuri upang tiyakin ang panandang nang. Kung nasa hulihan (o nasa gitna) ng pangungusap ang pariralang may nang at kung kinakaltas ang nang kapag inilalagay sa unahan ng pangungusap ang pariralang ito ay pananda ang nang [7a|b]. Ganito din kung maaaring ilipat ang parirala at ito'y magiging panlapag na may pang-angkop [8a|b].

 
Pananda ng pantuwid [nʌŋ] <ng>
[1][a] Pera ng lolo. [b] Pera ni Lolo. [c] Pera pang lolo.
[2]Pero nakita ko na seryoso siya at naghihintay nang makatotohanang sagot. {W Estranghera 3.3} (Sa aming palagay, karaniwang pantuwid sa naghihintay ang makatotohanang sagot; <naghihintay ng makatotohang sagot> ang tamang baybay.)
Pang-abay na may pang-angkop [naŋ] <nang> |na+ng|
[3][a] Ngayong ako ay may sapat nang edad. {W Damaso 4.1} {2A-331 Σ}
 [b] … sapat pang edad …
Pangatnig [naŋ] <nang>
[4][a] Nang magbalik ang uwak sa kanyang mga kauri. {W Aesop 3.2.3}
 [b] Kung magbabalik ang uwak sa kanyang mga kauri.
[5]Bukas nang umaga.
Pangatnig upang bigyang-diin [nʌŋ] <nang>
[6]Sa isang kaliwang kalye, pito nang pito ang matabang pulis. {W Anak ng Lupa 3.5}
Pananda ng pang-umpog [nʌŋ] <nang>
[7][a] Umupo ang bata sa ibabaw ng bubong nang dalawang oras.
 [b] Dalawang oras umupo ang bata sa ibabaw ng bubong.
[8][a] Dapat basahin ang aklat na ito nang puspusan. (May pang-umpog na nang puspusan ang pangungusap na [8a], sa [8b] ito'y binabago bilang panlapag na puspusang.)
 [b] Dapat puspusang basahin ang aklat na ito.

5-3.5 Pariralang pang-umpog at pang-angkop

Alinsunod sa katutunan walang pang-angkop ang pang-umpog. Pariralang makangalang pang-umpog [1] at pariralang pang-abay na pang-umpog [2-4] ang maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga {11-6.1 (3)}, samakatwid malimit na kumukuha ng pang-angkop ang hutaga.

Sa [5], pang-abay na hutaga ang panuring sa pang-umpog (yaring hutagang payak {11-4.1}). Doon din inilalagay ang pang-angkop.

Dahil sa pang-angkop, ipinapalagay naming panlapag ang mga pariralang ito.

 
[1]Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2} {5A-351 Σ}
[2]Araw-araw naman po akong nagsisipilyo. {9-5.3 (1)}
[3]Agad itong tumalon sa balon. {W Aesop 3.1.2}
[4]Kanina pa pala kami pinagmamasdan. {W Piso 3.2} (Yaring panggitagang walang pang-angkop.)
[5]Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-721 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pariralang pang-umpog. May salungguhit = Hutaga.

5-4 Θ Pariralang panlapag at pariralang pang-umpog

(1) Sumusunod ang paglalarawan ng pariralang panlapag sa Patakaran.

 Tungkulin ng panlapagBinubuo ang panlapag ng
[1]Panuring sa ngalanPang-uri {8-7.1}
[2]Panuring sa ngalanPanghalip na panaong SA{8-4.6 (3)}
[3]Panuring sa ngalanPangngalan {8-7.4 (1)}
[4]Panuring sa ngalanPanghalip na pamatlig na ANG{8-7.3}
[5]Panuring sa ngalanPariralang pang-ukol {8-7.6}
[6]Kaganapan ng pandiwaPariralang makangalan {6-2.3}
[7]Kaugnay sa pandiwaPariralang pandiwa (nakakabit){6-7.2}
[8]Panuring sa pandiwaPang-abay {9-5.2}
[9]Panuring sa pang-uriPariralang pandiwa {9-3.3 (1)}
[10]Panuring sa pang-uriPang-abay {9-3.3 (2)}
Pang-angkop upang pag-ugnayin ang sugnay na makaangkop. {13-4.3}

Ang pagkakaraming ito sa paggamit ng panlapag ang isa pang halimbawa ng pagkakabuong pampalaugnayan ng wikang Filipino na hindi lamang tinatakdaan sa isang bahagi ng panalita ang parirala.

(2) Sumusunod ang paglalarawan ng pariralang pang-umpog sa Patakaran.

 Tungkulin ng pang-umpogBinubuo ang pang-umpog ng
[11]Par. malaya sa pangungusapPariralang makangalan{5-3.1}
[12]Par. malaya sa pangungusapPariralang pangngaldiwa{5-3.2}
[13]Par. malaya sa pangungusapPariralang pang-ukol (tungkol){10-2 (2)}
[14]Par. pampalaugnayang malaya sa pangungusap Pariralang pang-abay{9-5.3}
Wikang Filipino ni Armin Möller   http://www.germanlipa.de/filipino/ug_P-L.html
15 Nobyembre 2011 / 18 Enero 2021

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 5 Mga Panlapag at mga Pang-umpog

Simula ng talaksan   Palaugnayan   Ugnika