8 Mga Ngalan at mga Pariralang Makangalan
(Talaksan 8/2)

8-6 Ubod ng pariralang makangalan

8-6.1 Panghalip bilang salitang-ubod

Malimit, kaisa-isang bahagi ng pariralang makangalan ang panghalip [1]. Ginagamit din ang anyong pangmaramihan ng panghalip na pamatlig [2]. Pati binubuo ang pariralang may pang-uri [3] o pangngalan [4 5] sa tabi ng panghalip. May pang-angkop ang yaring ito, ito'y panlapag na makaturing.

[1] Miss Isha, hindi ko na kayo puwedeng abalahin pa. {W Nanyang 13.3} [2] Sa gabi umano'y bumababa ang mga ito mula sa bundok. {W Nanyang 22.7} [3] Hindi mo ba alam na sa kapag magkakasama tayong apat tuwing Pasko. {W Madaling Araw 3.6} [4] Gayong silang lahat ay naangkin ng pagka-Kastila. {W Salazar 1996 2.1.7} [5] Tayong mga Pilipino ay may mahabang kasaysayan. {W Katesismo 3.31} Higit na maitim ang limbag = Pariralang makangalan.

8-6.2 Mga pantukoy (si, sina at mga)

(1) Tinatawag na pantukoy (susi {Y}) ang mga salitang palaging kasama ng pangngalan. Sa wikang Filipino, ginagamit ang pantukoy sa kalagayang tangi lamang, hindi ito kasamang pangkaraniwan ng pangngalan. May dalawang uri ng pantukoy; untaga ang si/sinạ at mga. Nabibilang namin ito sa kataga. Itinatala ang mga anyo ng pantukoy sa talahanayang {8-5}.

(2) Ginagamit ang pantukoy na si/sinạ (susi {Y/Ta}) sa harap ng ngalan ng tao kung hindi siya kinakausap. Sa isahan ay ginagamit ang pantukoy na si, sa karamihan sinạ [1b 1a].

Dahil palaging tiyak ang taong may pantukoy na si/sinạ ay kinakaltas ang panandang ang kung paniyak ang pangngalang may si/sinạ [1 2a] {*} {2-4.1 (2)}. Sa pantuwid at pandako pinagsasama ang ng o sa at ang si/sinạ; ni/ninạ at kay/kinạ ang pagsasama [3]. Kung may panuring sa pagitan ng pananda at pantukoy ay walang pagkaltas at walang pagpapasama ng pananda at pantukoy [4 5]. Sa panaguri at panlapag ginagamit ang si/sinạ sa pagitan ng pananda at pangngalan [2b 6 7].

{*} {Θ} Kinaltas ang panandang ang, hindi hinahalinhan ng pantukoy na si. Hindi nagiging pananda ang pantukoy na si.

[1] [a b] Magmula noon, basta't namimili sa bayan sina Ang Taoke at Tan Sua, dumarating si Isha. {W Nanyang 11.7} [2] [a b] Umiibig si Fely sa kuya kong si A Chuan. {W Nanyang 22.1} [3] Lumipat ako sa bahay nina Ponso kung saan nakatira si Nene. {W Ulan 20.10} [4] Ang iyaking si Roxanna at ang tomboy na si Gretchen. { LIW 10 Abril 2006 p. 9} [5] Anak ng namatay na si Nimfa. {W Suyuan 5.1} [6] Ang ikalawang Leonor sa buhay ni Dr. Jose P. Rizal ay si Leonor Rivera. {W Pag-ibig ni Rizal 3.6} [7] Kapatid niyang si Diana. {W Suyuan 5.2} {8-7.4} [8] [a] Si Bathala, ni Bathala. [b] Ang Diyos, ng Diyos. (Tao ang bathala, samantalang hindi tao ang diyos na kristyano.)

(3) Pantukoy na naghuhudayat ng maramihan ang mga ([mʌ'ŋʌ], susi {Y/M}, {8-3.2}). Ginagamit ito kasama ang pangngalan, pandiwaring makangalan at pang-uring nagagamit na pangngalan. Untaga ito [9], ngunit hindi ito palaging kagyat nasa harap ng pangngalan [10] {8-7.1 (2)}). Maaaring gamitin ang mga kasama ng panghalip na pamatlig [11] {8-4.2 (3)}.

(4) Dapat ibukod sa pantukoy na pangmaramihang mga ang paggamit ng mga bilang pang-abay na untaga upang ipahayag ang 'di-wasto, di-husto' (mga alas tres) {9-4.2 (2)}.

8-7 Panlapag bilang panuring sa pariralang makangalan

8-7.1 Pang-uri, pati pamilang

(1) Malimit na iniuuna sa salitang-ubod ng pariralang makangalan ang pang-uring makaturing [1], maaari ding ihuli [2 3]. May pang-angkop ang pang-uring makaturing, palagi itong panlapag. Maaaring gamitin ang pandiwari bilang panuring, gaya ng pang-uri ang gawi nito [4a 4b] {6-6.4.1}. Maaaring panuring sa pangngalan ang pang-uring pananong [5] {12-2.2}. Pati ang panghalip na SA para sa kaugnayang paari [6] {8-4.7}.

[1] Sa malaking salamin ng lumang aparador. {W Mumo 3.3} [2] Ang uhaw na dulot ng mainit na sinapupunan ng lungsod ay bahagyang nabawasan. {W Anak ng Lupa 3.3} [3] Magugunita ko ang sinabi ng dalawa kong kapatid na babae. {W Dayuhan 3.8} (Pang-uri ang babae.) [4] [a b] Nasa harap ng naturang simbahan ang pinagtatrabahuhan kong restoran bilang katiwala. {W Angela 3.1} [5] Ilang Filipino ba talaga ang nagkakaroon ng pagkakataong magtrabaho sa ibang bansa? {W Almario 2007 3.6} [6] Parehong may tama ang kanilang mga mukha. {W Bulaklak 8.31} Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uri (pandiwari) na tumuturing.

(2) Karaniwan, nasa harap ng pantukoy na mga ang pang-uri [7 8] at ang panghalip na SA [9]. Maaari ding nasa pagitan ng mga at pangngalan ang pang-uri [10 11].

[7] Malalim ang talukap ng maamong mga mata at matangos ang ilong. {W Samadhi 4.2} [8] Halos matabingan ang malalaking mga mata nito ng malalago niyang kilay. {W Pagbabalik 3.2} [9] Marahil, kagaya ni Nieva, nadala lang ako sa impluwensiya ng aking mga barkada. {W Estranghera 3.9} [10] Isang buwig ng mga makintab na bunga ng puno. {W Samadhi 4.2} [11] Ang mga masusuyo mong paghalik sa aking buhok. {W Madaling Araw 3.9} (Panggitagang pantuwid ang mong {11-6.4 (2)}.) Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uring tumuturing.

(3) Iniuuna ang pamilang kung panuring sa pangngalan [12]. Karaniwang inilalagay ang pamilang sa harap ng iba pang pang-uri [13]. Kung panghalip na panao ang salitangg-ubod ng pariralang makangalan ay inihuhuli sa panghalip ang pamilang bilang panuring [14].

[12] Sinukat niya ang kasalubong. Mga dalawang dipa ang layo. {W Bulaklak 8.27} (Pang-abay ang mga, hindi pantukoy {9-4.2 (2)}.) [13] Maglalaro uli kami sa malaking bahay na may dalawang malaking bintana. {W Mumo 3.3} [14] Hindi mo ba alam na sa kapag magkakasama tayong apat tuwing Pasko? {W Madaling Araw 3.6} Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uri (pamilang) na tumuturing.

Maaaring kaltasin ang pang-angkop sa harap ng pangngalang katao (tao) [15a|b], ngunit hindi sa harap ng tao [15c|d].

[15] [a] Lima katao. [b] Limang katao. [c] Limang tao. [d] Lima tao.

8-7.2 Pamilang na isa

(1) Pansemantikang inilalarawan ng pamilang na isạ ang isahan [1], kasalungat ng ilạn, marami (dalasan ng isạ {8A-721}). Gaya ng ibang pamilang, katiyakan ng pangngalang itinuturing ang inihuhudyat ng isạ. Madalas na panuring na nasa pariralang makangalang pang-umpog ang isạ [2].

(2) Ginagamit din ang isạ upang ilarawan ang tiyak na tao o bagay, ngunit hindi pa ipinakilala [3 4]. Malimit na "iniaangkop" ang paggamit ng isạ sa "pantukoy na di-tiyak" ('indefinite article') ng wikang pang-Europa ('un - una - unos - unas' sa Espanyol), Wala itong katumbas sa wikang Filipino {2A-301 (2)}, kung kaya ginagamit ito nang kadalasan sa pananalitang kanluranin [5] {13-5.1}.

[1] May asawa at dalawang anak – isang lalaki at babae. {W Arrivederci 3.3} (Walang paggamit ng isa sa harap ng asawa !) [2] "…," malungkot na ipinagtapat sa akin ni Fernando isang araw nang muli niya akong dalawin. {W Angela 3.21} [3] Natanaw ni Juan ang isang magandang dilag na roon nanggaling ang napakabangong amoy. { LIW 26 Nob 2007 Juan Tamad} [4] Sa isang kaliwang kalye, pito nang pito ang matabang pulis. {W Anak ng Lupa 3.5} ('Sa isa sa mga kalye'. Walang paggamit ng isa bilang panuring sa pulis kahit tiyak ito at hindi ipinakilala.) [5] [a b] Ang isang republika ay isang estado. {Tagalog na Wikipedia Republika} Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pang-uring tumuturing na isạ.

8-7.3 Panghalip na pamatlig bilang panuring

Maaaring gamitin ang anyong ANG ng panghalip na pamatlig bilang panuring sa pangngalan. Gaya ng pang-uri ang gawi nito [1] (susi {U//HP/1} hanggang {U//HP/3}). Iniiwasan ang pagsasalubong na kagyat ng mga itong o itong mga. Sa halip nito, inihuhuli ang panghalip na pamatlig [2].

Sa mataas na pananalitang pang-araw-araw at sa pananalitang nakasulat, ipinagbabawal na sumunod sa panandang ang, ng at sa ang panghalip na pamatlig na iniuuna. Kung ganito, dapat gamitin ang anyong inihuhuli [3 4]. Sa pananalitang pang-araw-araw, kinakaltas ang panandang ang sa harap ng panghalip na pamatling na makaturing [5], lalo na sa harap ng yung [6] {8-4.2 (4)}.

8-7.4 Pangngalan bilang panlapag

(1) Pangngalan ang maaaring tumuring sa pariralang makangalan. Karaniwan, pantuwid o pandako ang panuring, pati maaaring buuin ang panlapag. Sa dalawang kalagayan, mabisa ang paraan ng pagsasanga sa kanan; sumusunod sa salitang-ubod (salitang batayan) ang pangngalang nagtuturing (salitang nagtuturing) [1-6].

Gaya ng sa pang-uri, may pang-angkop ang yaring ito [1-4], ngunit maaaring kaltasin ang anyong na ng pang-angkop [5 6]. Sa [4] tumuturing ang panlapag sa panghalip na panao. Pangkawikaan ang yaring may halịp sa [7].

[1] Kung may parokyanong bibili ng isang sakong bigas. {W Nanyang 11.7} [2] Maraming salamat, kaibigang Pocoy. {W Samadhi 4.5} [3] Nagunita niya ang kanyang ama at ang kanyang kapatid na si Ligaya. {W Anak ng Lupa 3.7} [4] Tayong mga Pilipino ay mapagpahalaga sa salu-salu o kainan. {W Katesismo 3.34} [5] Si Isha ay may nakataling lasong hugis paruparo sa buhok. {W Nanyang 13.22} [6] Nag-iisang pumanhik sa bundok Duhat simula pa kaninang tanghali si Samadhi. {W Samadhi 4.1} (Tingnan din sa {8-8.1 [3]}.) [7] [a] Sa halip na ako. [b] Sa halip na kapatid ko. {4-3.2} Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing (salitang batayan). May salungguhit = Pangngalan (sa [6a] panghalip na panaong ANG) na tumuturing.

(2) Maaaring ituring sa yaring gaya ng [8] ang pariralang makangalan (panuring tumitiyak; hindi ito panlapag!).

8-7.5 Pang-abay bilang panuring

Hindi bumabagay nang mabuti sa pangngalan ang karamihan sa pang-abay na pangnilalaman; may ilang kalagayan lamang kung saan maaari itong tumuring [1].

8-7.6 Pariralang pang-ukol bilang panlapag

(1) Maaaring tumuring sa pariralang makangalan ang pariralang pang-ukol na may nasa [1] at ang pariralang pangkaroon [2]. May pang-angkop ang panuring ito; panlapag ang mga ito.

[1] Narito ako dahil dito raw matatagpuan ang kayamanang nasa dulong arko ng bahaghari. {W Samadhi 4.2} [2] Nakita niya ang mga batang may tulak-tulak na maliit na kariton sa harap ng isang palengke. {W Anak ng Lupa 3.3} Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pariralang pang-ukol na nagtuturing.

(2) May pariralang pang-ukol ng pulutong na tungkol na pampalaugnayan at pansemantikang pinag-ugnay sa pariralang makangalan. Inihuhuli ito sa pangngalan at mayroon itong pang-angkop [3]. Ginagamit ang yaring may pang-angkop upang ihundyat na nakapalapit ang panuring sa pangngalan {10-2 (2)}.

[3] Isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1} Higit na maitim ang limbag = Pangngalang itinuturing. May salungguhit = Pariralang pang-ukol na nagtuturing.

8-8 Pantuwid at pandako sa pariralang makangalan

8-8.1 Pantuwid sa pariralang makangalan

Sa karamihan, ipinapahayag ng pariralang pantuwid na tumuturing sa pariralang pangngalan ang kaugnayang paari [1 2]. Ginagamit ang iba pang pulutong ng pantuwid upang ilarawang mas wasto ang pangngalang pang-itaas [3 4] ('panuring na tumitiyak'). Kasama ng panghalip na panaong pangmaramihan, maaaring gamitin ang pantuwid upang ilarawang mas wasto ang mga taong sumasali [5].

[1] Ngunit nanlalambot ang mga tuhod ng batang babae sa labis na takot. {W Nanyang 22.9} [2] Nasa katutubong baybayin ng mga ninuno natin ang ikalawa. {W Dasal 3.7} [3] Lalawigan ng Batangas. (Tingnan din sa {8-7.4 [6]}.) [4] Halimbawa nito ang kaiga-igayang paggamit. {W Javier 3.5} [5] Tuwang-tuwa kami ni Papa, dahil maraming taon na tayong hindi nagkikita. {W Nanyang 21.16} Higit na maitim ang limbag = Ngalang itinuturing. May salungguhit = Pantuwid na tumuturing.

8-8.2 Pandako sa pariralang makangalan

Malimit ay kaganapan ng pandiwa o pariralang malaya ang pariralang pandako. Sa tabi nito, maaaring makaturing sa pariralang makangalan ang pandako [1 2]. Sa maraming kalagayan, magkatulad ang tungkuling pansemantika ng pandakong makaturing at ng pandako bilang kaganapan ng pandiwa [3a|b].

[1] Pagtitinda ng kung anu-anong pagkain sa mga kababayang manggagawa. {W Rosas 4.19}. [2] Isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1} (Nagagamit na pangngalan ang pamilang na isa.) {13A-4321 Σ [2]} [3] [a] Tumutulong ako sa kanya. [b] Tulong sa kanya. [4] Nang makaraan ang ilang araw, ang puno ng unggoy ay namatay, yamang ang sa pagong ay tumubo hanggang sa magbunga. {W Unggoy} {3-4 (3)} Higit na maitim ang limbag = Ngalang itinuturing. May salungguhit = Pandakong tumuturing.

8-9 Θ Pariralang makangalan

Sa Patakaran, pariralang pangnilalaman ang pariralang makangalan; itinatampok ito nang sumusunod.

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 8 Mga Ngalan (Talaksan 8/2)

Simula ng talaksan   Palaugnayan   Ugnika