6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa
(Talaksan 6/03)

6-5 Pagkakabago ng pandiwa

Ang pagkakabago ng pandiwa ('modality') ang pagbago o pagdaragdag ng kahulugang pangsemantika ng pandiwa sa pamamagitan ng panlapi. Sa pamamagitan ng pagkakabago ay binubuo ang bagong pandiwa (hindi bagong mga anyo lamang) na may sariling paradigmang pambanghay. Sumusunod ang pagkakabagong mahahalaga:

 TahasanBalintiyak
Kilos na walang pagkakabago
mang- mag- -um- -an -in i- ipag- ipagpa- ipang- pang--an
Lagay na walang pagkakabago
ma- mang- -um- ma--an
Kakayahan {7A-301}
 maka- makapạg- makapang- ma- ma--an mai- mapạg- mapạg--an maipag- maipang-
Pagkakataon, hindi sinasadya
maka- ma- mapa- ma--an mapag- mapag--an
Pakikiusapmaki- [paki- paki--an paki--in ipaki-]
Paghimok magpa- pa--an pa--in ipa- pag--in
Kakayahan ng paghimok
makapạgpa- mapa- mapa--an maipa-
Pagsalimaki- makipạg- makipạg--an mag--an
Pagparoonmagsa- isa-
Dahilan. ika- ka--an
Pagbibigay diin magkang-.
Pagsisikapmag-um- magpaka-.
Pag-aarimagka- .

6-6 Banghay, pandiwari at pangngaldiwa

(1) May nakalitaw na banghay ang pandiwang Filipino. Lahat ng pandiwang tahasan at balintiyak ay may paradigmang pambanghay na may apat na anyo {6A-421}. Tatlong anyo ang tinatawag na anyong pamanahong pangnagdaan (susi {../N}), kasalukuyan (susi {../K}) at panghinaharap (susi {../H}). Hindi dito pinapasiyahan kung pamanahon o pananaw (aspekto) ang tamang katawagan ng banghay {6-6.2.5 Θ}. Ikaapat sa mga anyo ang anyong batayang pawatas (susi {../W}). Maaaring ipalagay na ikaapat na panahunan ng "kahit kailan, palagi" ang pawatas at dahil dito isinasama sa paradigmang pambanghay.

(2) Walang tanging anyong pampalaanyuan ng 'pautos'. Ginagamit ang pawatas sa pangungusap na pang-utos. Hindi binubuo sa paraang pampalaanyuan ang tungkulin ng pasakali ngunit tinutupad ito ng paggamit ng pang-abay (sakali, sana). Maaari ring gamitin ang panghinaharap (pananaw na mapagdili-dili) upang ipahayag ito. Dahil dito hindi makatwiran na gumamit ng mga katawagan gaya ng 'panagano, paturol' at 'pasakali'.

(3) Dapat dagdagan ng pangngalang makadiwa (pangngaldiwa) ang paradigmang pambanghay ng mga pandiwang tahasan. Hindi anyong pamanahon ang pangngaldiwa; ngunit lubhang panayan ang pagbuo nito; at dahil dito, ito'y bahagi ng paradigmang pambanghay {6-4.2.2 Θ}. Isa pang anyo ang katatapos. Maaaring buuin ang isa lamang katatapos sa isang angkang-salita; dahil dito hindi ito bahagi ng paradigma. Maaaring ayusin ang mga 'anyong makadiwa' sa talahanayan:

Paradigma
ng pambanghay
Anyong
pamanahon
[Pandiwari]		Pawatas
Pangnagdaan
Kasalukuyan
Panghinaharap
Pangngaldiwa
Katatapos

(4) Walang banghay hinggil sa panauhan at kailanan ang pandiwa sa wikang Filipino. Hinggil sa banghay, magkakapareho ang tatlong anyong pamanahon at ang pawatas. Hindi magaling ang katawagang 'finite' at 'non-finite' sa pandiwang Filipino.

6-6.1 Mga paradigmang pambanghay

Tinutupad ang banghay ng pandiwa sa pamamagitan ng pagbabago ng panlapi at ng pag-ulit ng pantig. Magkapareho ang mga tuntunin para sa mga pandiwang tahasan at balintiyak.

Kung galing sa salitang hango hindi panlaping makadiwa ang panlapi ng unang pagbabatay (halimbawa: Hindi panlaping makadiwa ang ma- sa loob ng pandiwang magmakaawa |mag-makaawa|, ngunit panlapi sa "ugat" ito at maaaring paulitin; magmamakaawa ang anyong panghinaharap.)

Talahanayan ng mga anyong pambanghay → {6A-611}

6-6.1.1 Pagbabago ng panlapi

Tungkol sa mga panlapi, nabibisa ang alituntuning sumusunod:

  1. Pag unang tunog ng unlapi ng pawatas ang m, pinapalitan ito ng n sa pangnagdaan at kasalukuyan.
  2. Pag may hulaping -an o may unlaping i- ang pandiwa, dinaragdagan ng panlaping -in-/ni-/na- ang pandiwa sa pangnagdaan at kasalukuyan (tingnan sa 4.).
  3. Pag may hulaping -in ang pandiwa, nilalagyan ng panlaping -in-/ni-/na- sa halip na hulapi sa pangnagdaan at kasalukuyan (tingnan sa 4.).
  4. Mga tuntunin sa paggamit ng panlaping -in-/ni-/na- → {6A-6111}.
  5. Pag may gitlaping -um- ang pandiwa, nawawala ito sa anyong panghinaharap.

May bisa ang isa sa mga tuntunin lamang. Hindi maaaring tuparin ang higit sa isang tuntunin kung may kumpol-panlapi.

6-6.1.2 Pag-uulit ng pantig

Tungkol sa pag-uulit ng pantig, nabibisa ang alituntuning sumusunod:

  1. May pag-uulit ng pantig ang anyong kasalukuyan at panghinaharap. Kung katinig ang huling tunog ng pantig na inuulit, kinakaltas ito.
  2. Inuulit ang unlaping kang, ka, ki, pa at sa (may ilang kataliwasan sa unlaping pa). Humigit-kumulang na sa kalahati ng anyong ka ay inuulit ang unang pantig.
    May pandiwang may unlaping di-makadiwang paki-, dahil pangalawang pagbabatay ito mula sa ugat na may pagbabatay na paki- {7-9.2 (2)}. Sa kalagayang ito ay inuulit ang ki at hindi ang pa (pinakikiramdamạn).
  3. Maaaring may pag-uulit ang unlaping pang. Kung ganito, karaniwang papang ang inuulit na pantig, madalang pangang. Ngunit kalimitan minamabuti ang pag-uulit ng unang pantig ng ugat.
  4. Kung walang unlaping maaaring ulitin ang pandiwa, unang pantig ng ugat ang inuulit. May kalagayan kung saan minamabuting ulitin ang unang pantig ng ugat kahit may unlaping maaaring ulitin.
  5. Tungkol sa pag-uulit ng pantig, itinutulad ang pandiwang mag-um sa pandiwang mag-; ipinapalagay na bahagi ng ugat-salita ang -um-.
  6. May mga pandiwang kang- na may pag-uulit ng unang pantig ng ugat sa lahat ng anyo (sa pawatas din). Karagdagan ay inuulit ang unlaping kang sa kakang sa kasalukuyan at panghinaharap. Kung gayon, may dalawang pantig na inuulit sa anyong makadiwa.

6-6.1.3 Diin sa banghay

Tungkol sa diin ng pandiwa, nabibisa ang alituntuning sumusunod:

  1. Kung may diin sa ikalawang pantig mula sa huli (diing penultima) ang ugat ng pandiwa, lumilipat ang diin sa kasunod na pantig sa mga anyong may hulapi. Sa ganito, nananatiling penultima ang diin sa ugat at sa pandiwang may hulapi.
  2. Kung may diin ang huling pantig ng ugat, lumilipat sa huling pantig ang diin ng anyong may hulapi. Sa ganito, nananatili sa huling pantig ang diin sa ugat at sa pandiwang may hulapi.
  3. Binibigyan ng diing karagdagan ang unang pantig na inuulit (sa kasalukuyan at panghinaharap), at hindi nababago ang pantig na may diin bago ulitin. Samakatwid may dalawang pantig na dinidiinan ang mga anyong may pag-uulit ng pantig.
  4. May bukod tanging mga tuntunin ang pandiwang may dinidiinang unlaping ma- (o na-):
    Hindi nababago ang diin ng ugat na salita; may dalawang diin ang anyong walang pag-uulit ng pantig.
    Walang diin ang pantig na inuulit. Kinalabasan na may dalawang diin lamang ang lahat ng anyong may pag-uulit ng pantig o wala.
  5. Para sa pinagsamang unlaping mapạg- at papạg-, ginagamit ang mga tuntuning nagkatulad ng dinidiing unlaping ma-.
  6. Ilang pandiwang mag- at maraming pandiwang mag--an ang hindi tumutupad ng tungkuling ito.

6-6.2 Paggamit ng anyong pamanahon

Ginagamit ang anyong pamanahon upang ipahayag ang panahunan at pananaw (aspekto) ng pandiwa. Sinuri namin ang isang kabanata ng kathambuhay at ang isang kuwentong maikli {6A-621}. Ginagamit ang mga kinalabasan sa sumusunod na mga pangkat. Nasa pangkat na {6-6.2.5 Θ} ang kabuuran hinggil sa panahunan at pananaw.

Ginagamit namin ang mga katawagan ng panahunan; gayunman hindi gusto naming pagpasiyahan kung palaging panahunan o pananaw ang paggamit ng mga ito.

6-6.2.1 Paggamit ng anyong pangnagdaan

Inilalarawan ng anyong pangnagdaan ang pangyayaring ganap sa nakaraan [1] (panahunan: pangnagdaan, pananaw: pangganap). Bukod dito, ginagamit ang anyong pangnagdaan kung sa nakaraan ang pangyayari, ngunit hindi pa ganap [2-4] (panahunan: pangnagdaan, pananaw: di-pangganap). Malimit ang paggamit na ito kung karagdagang inihuhudyat ng pang-abay na pamanahon ang nakaraan [3 4b]. Inilalarawan sa [5] ang kilos na inulit-ulit sa nakaraan (binibigyang-diin na tapos na ngayon ang kilos).

 
PanahunanPananaw
[1]Maingat akong umakyat sa hagdan at pumasok sa silid na imbakan ng mga paninda. {W Nanyang 11.11} PangnagdaanPangganap
[2]Paunti-unti, nalaman ko ang mga bagay-bagay tungkol sa babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.5}Pangnagdaan Di-pangganap
[3]Kaninang umaga nagutom ang aso; ngayon pa siya nagugutom.Pangnagdaan Di-pangganap
[4][a] Naglaro lang kami nang madapa ako. [b] Kagabi naglaro lang kami nang madapa ako. (Tingnan din sa {6-6.2.2 [5]}.) PangnagdaanDi-pangganap
[5]Kung bata pa ako, araw-araw pumasok ako sa paaralan. (Tingnan din sa {6-6.2.2 [4]}.)Pangnagdaan Pang-ulit

6-6.2.2 Paggamit ng anyong kasalukuyan

Ginagamit ang anyong kasalukuyan kung ngayon ang pangyayari at hindi pa tinapos [1]. Nasa kasalukuyan din ang pangyayari na inulit-ulit sa nakaraan at uulit-ulitin sa kinabukasan [2]. Pati ginagamit ito kung sa nakaraan ang kilos na inulit-ulit [3 4]. Maaari ding gamitin ang anyong ito kung nasa loob ng kuwentong nasa nakaraan ang kilos at hindi pa ito tinapos noon [5 6]. Sa [7 8], anyong kasalukuyan ang natutulog; inihuhudyat naman ng pang-abay na na at pa ang pananaw.

 
PanahunanPananaw
[1]Kumakain ako ng mangga.KasalukuyanDi-pangganap
[2]Araw-araw naliligo ako.PalagiPang-ulit
[3]Laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim tuwing bumibili sa tindahan. {W Nanyang 11.2} {1A-631 Σ} PangnagdaanPang-ulit
[4]Kung bata pa ako, araw-araw pumapasok ako sa paaralan. (Tingnan din sa {6-6.2.1 [5]}.) PangnagdaanPang-ulit
[5]Naglalaro kami nang madapa ako. (Tingnan din sa {6-6.2.1 [4]}.)Pangnagdaan Di-pangganap
[6]Nagkunwa itong tumitingin-tingin sa mga paninda sa eskaparate. {W Nanyang 11.10} PangnagdaanDi-pangganap
[7]Natutulog na ang bata.KasalukuyanPangganap
[8]Natutulog pa ang bata.KasalukuyanDi-pangganap

6-6.2.3 Paggamit ng anyong panghinaharap

Ginagamit ang anyong panghinaharap kung hindi pa nangyayari ang kilos [1 2] (panahunan: panghinaharap, pananaw: mapagdili-dili). Panghinaharap sa nakaraan ang ihahatid sa [3]. Ginagamit ang anyong panghinaharap sa [4-6] upang ipahayag ang di-tunay o di-lubhang tunay na kilos. Maaaring gamitin ang anyong panghinaharap sa halip ng pawatas [2].

 
PanahunanPananaw
[1]Mauulit pa kaya iyon, Marco? {W Krus 3.5} PanghinaharapMapagdili-dili
[2]Huwag na huwag mong sasabihin kahit kanino ang bagay na 'to! {W Nanyang 11.8} (Kasama ng pang-abay na pangmarahil na huwag ay malimit na ginagamit ang panghinaharap sa halip ng pawatas.) Panghinaharap Mapagdili-dili
[3]May mga sinasabing tila nang-aalo, saka ihahatid palabas ng tindahan ang babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.2} Panghinaharap
sa pangnagdaan		Pang-ulit
[4]Sisilip sana ako sa siwang. {W Nanyang 11.11} (Inihuhudyat ng pang-abay na sana na di-tunay ang pahayag.)PangnagdaanDi-tunay
[5] Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} {10A-411 Σ} (Pandiwari ang maririnig {10-4.1}.) PangnagdaanDi-lubhang tunay
[6]Sa unang tingin ay makikitang isa siyang mestisang puti. Guwapa siya sa biglang tingin, pero kung titingnang maigi, mapapansin ang maninipis na mga guhit sa noo at sa dulo ng mga mata, at mahihinuhang siya ay isang babaeng nakaranas na ng mga unos sa buhay. {W Nanyang 11.1} PalagiDi-lubhang tunay

6-6.2.4 Paggamit ng pawatas

(1) Maaaring gamitin ang pawatas sa halip ng anyong pamanahon kung hindi mahalaga ang pangyayaring pampanahon. Tumutupad ito ng tungkulin ng ikaapat na panahunang "kahit kailan, palagi" [1a 2a 3a].

 
PanahunanPananaw
[1][a] Mamumultahan ang mga taong magtapon ng dumi sa tabi ng daan. [b] … taong nagtatapon … Kahit kailanPangganap o
di-pangganap
[2] [a] May isang babaeng nakaitim na madalas bumili ng bigas sa tindahan. {W Nanyang 11.1} [b] … madalas bumibili … PalagiPang-ulit
[3][a] Kung hindi ko maasahan ang aking mga kapit-bahay, sa aking mga kamag-anak ako lalapit. {W Aesop 3.4.3} [b] … hindi ko maaasahan … PalagiPang-ulit

(2) Malimit na ipinipilit ng tuntuning pambalarila ang paggamit ng pawatas {*}; halos walang piling pansemantika ang nagsasalita.

{*} {Θ} Sa gayon, pampalaugnayang naiiba ang pawatas sa iba pang anyong pamanahon. Pampalaanyuang walang pagkakaibang saligan dahil sa kakulangan ng banghay hinggil sa panauhan at kailanan ng lahat ng anyong pamanahon.

(3) May tanging paggamit ng pawatas kung nagpapahayag ng kakayahan, ugali, katangian atbp. ang pagsasama-sama ng pang-uri at pandiwa [9 13a]. Hindi naglalarawan ng kilos na tunay ang pandiwa. Karaniwang walang pang-angkop ang yaring ito. Kung babawian ng pang-uri ang pangungusap, wala na itong kahulugan [13a|b|c].

 
PanahunanPananaw
[4]Nakita kong maglaro ang mga bata. ------
[5]Bayaan silang gumastos para sa kanilang pangarap. {W Almario 2007 3.8}--- ---
[6]Gusto niyang matulog. PanghinaharapMapagdili-dili
[7]Kailangang maligo araw-araw. PalagiMapagdili-dili
[8]Muntik na siyang mauntog sa pintuan. {W Nanyang 13.27} ------
[9]Marunong tumugtog ng piyano at mahusay umawit [si Leonor]. {W Pag-ibig ng Rizal 3.6} (Panuring sa pang-uri ang pandiwa {9-3.3 (1)}.) PalagiPang-ulit
[10]Buksan mo ang pinto. PanghinaharapMapagdili-dili
[11]Nang marinig iyon ng mga sisiw, dali-dali silang nagtungo sa kanilang ina. {W Aesop 3.4.5} ------
[12]Lumilingon siya nang kung ilang beses para sulyapan ang babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.3} PanghinaharapMapagdili-dili
[13][a] Masarap magluto si Gina. (Maaaring ipalagay na pang-uring nagagamit na pang-abay ang masarap na panuring sa magluto.) [b] Masarap si Gina. [c] Magluto si Gina. (Hindi makabuluhan ang pangungusap na [13b 13c].) PalagiPang-ulit

6-6.2.5 Θ Panahunan at pananaw

(1) Ibig naming talakayin ang katanungang pansemantika kung at kung kailan ginagamit ang anyong pambanghay upang ipahayag ang panahunan o pananaw {6A-6251 }. Ginagamit ang katawagang sumusunod:

Panahon {*}Nakaraan - Kasalukuyan - Kinabukasan, panghinaharap
Anyong pamanahonAnyong pangnagdaan - Anyong kasalukuyan - Anyong panghinaharap - Pawatas
PanahunanPangnagdaan - Kasalukuyan - Panghinaharap - Kahit kailan, palagi
PananawPangganap - Di-pangganap - Pang-ulit {**} - Mapagdili-dili

{*} Sa karaniwang buhay.
{**} Karaniwang ipinapalagay na tanging pananaw na di-pangganap ang pananaw na pang-ulit.

(2) Sa mga talahanayan ng mga pangkat na nauuna maaaring pansinin ang sumusunod na ugnayang saligan:

(3) Kahit na may pagkakaibang saligan ng panahunan sa pananaw ay walang pagkakaiba sa karamihan ng kalagayan. Halimbawa kung pangganap ang kilos sa pangnagdaan, kung di-pangganap ang kilos sa kasalukuyan at kung hindi pa simulain ang kilos sa panghinaharap [1-3]. Magkaiba lamang kung dapat ipahayag na hindi pa ganapin o hindi pa simulain ang kilos sa pangnagdaan [4 5]. Madalang ang pagkakataon na ginaganap o sinisimula ang kilos sa saglit na kasalukuyan [6 7]. Maaari ding dapat ipahayag ang pagtutuloy o pagganap ng kilos sa panghinaharap [8 9]. Mas malimit nasa pangungusap na tambalan ang kalagayang [4 5 8 9] kung saan maaaring isaad ng panahunang husto ang isang sugnay at ng pananaw ang pangalawa.

PanahunanPananaw
Walang pagkakaiba ng panahunan sa pananaw
[1]PangnagdaanPangganap
[2]KasalukuyanDi-pangganap
[3]PanghinaharapMapagdili-dili
May pagkakaiba ng panahunan sa pananaw
[4]PangnagdaanDi-pangganap
[5]PangnagdaanMapagdili-dili
[6]KasalukuyanPangganap (wakas)
[7]KasalukuyanMapagdili-dili (simula)
[8]PanghinaharapDi-pangganap
[9]PanghinaharapPangganap

(4) May apat na anyong pambanghay lamang ang pandiwa (kasama ang pawatas). Alinsunod sa [1-9] dapat ipahayag ang siyam na pagkakaugnay ng panahunan at pananaw at saka ang tanging pananaw na pang-ulit. Kung kaya dapat gamitin nang paulit-ulit ang mga anyo. Sa tulong ng pang-abay maaaring ibukod ang iba't ibang mga pagpapahayag. Maaaring palakasan ng pang-abay na pamanahon ang diin sa panahunan; pinapalakasan man ng pang-abay na na at pa ang pananaw (tinatawag itong pang-abay na pampananaw; kay { Kroeger 1991 p. 238} tinatawag na 'perfective aspectual particle' ang na). Ipinipilit ng pang-abay na pamanahon ang paggamit ng panahunang nababagay. May iba pang pagkamaaari sa tambalang pangungusap upang ipahayag nang bukod ang panahunan at pananaw.

May tanging anyong katatapos ang wikang Filipino; ipinapahayag nito ang pangnagdaang ganap (di-magkabagay ito sa pang-abay na pampananaw na na) {6-6.6}.

(5) Sa pangungusap na walang pandiwa ay hindi maaaring ipahayag ang panahunan at pananaw sa pamamagitan ng anyo ng pandiwa. Nagkakabisa rin ito kung ginagamit ang ugat-salita ng pandiwa sa halip ng anyong pambanghay. May kalagayan kung saan dapat gamitin ang pawatas dahil sa sanhing pampalaugnayan; doon rin hindi maaaring ipahayag ang panahunan at pananaw sa pandiwa.

Hindi tinatakdaan sa pandiwa ang pagpapahayag ng panahunan at pananaw (tingnan din ang pang-abay na pampananaw na na at pa {9-4.1.1}). Dahil dito minamabuti naming gamitin ang katawagang panahunan sa banghay ng pandiwa; gayunman maaaring ipahayag ang pananaw sa pamamagitan ng anyong pamanahon.

6-6.3 Paggamit ng ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon

Maaaring gamitin ang ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon kung hindi mahalaga ang pagpapatuloy na pampanahon (susi {DT//X} sa halip ng tahasan; at {DB//X} sa halip ng balintiyak) {6A-631 Θ}. Sa nakasulat na pananalita, nakatakda ito sa balintiyak na pandiwang -in [1 2]. Kalimitan sa pananalitang pang-araw-araw ay ginagamit ang mga pagpapaikli; pinapaiklian din ang pandiwang tahasan; lalo na sa pangungusap na pang-utos na may tayo [3]. Karaniwang hindi ginagamit ang ugat sa pandiwang mag- (kataliwasan [4b]). Maaari ding magamit na pandiwari ang ugat-salita [5].

 
[1]mahalịn [a] Minamahal kita. [b] Mahal kita.
[2]sabihin "Uuwi na ako", sabi ni Paola.
[3]maligo [a] Maligo na tayo. ✉ ☺ [b] Ligo na tayo. ☺
[4]maghati [a] Maghati tayo ng mangga. [b] Hati tayo ng mangga. ☺
[5]dalhịn Dahil laging may dalang panukat si Tan Tiak. {W Nanyang 13.6}

Tingnan din sa {6-4.2.1 Θ (4)}.

Wikang Filipino ni Armin Möller   http://www.germanlipa.de/filipino/ug_D_03.html
11 Oktubre 2010 / 211229

Palaugnayan ng Wikang Filipino - Wakas ng 6 Mga Pandiwa (Talaksan 6/03)

Simula ng talaksan   Palaugnayan   Ugnika