6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa
(Talaksan 6/02)

6-3 Fokus ng pandiwa at katungkulan ng kaganapan (pagpapatuloy)

6-3.4 Isa-isang mga fokus at mga katungkulan (pagpapatuloy)

6-3.4.5 Tagatanggap

(1) Inilalagay ng isang pulutong ng pandiwang balintiyak sa fokus ang tagatanggap (susi {../fp}). Ito ang tao o bagay na nakikinabang sa bunga ng kilos na isinasaad ng pandiwa. Pandiwang {DB20} ang pagkamarami ng pandiwang may fokus na tagatanggap. Panlaping -an [1 2] ang pangunahing panlapi nito, pati i- [3] at kumpol-panlapi [4-6].

Fokus na tagatanggap

[1] -an Binigyan niya ng pera ang kanyang anak. {DB20/fp|fg|ft}

[2] -an Tulungan mo ako. {DB10/fp|fg}

[3] i- Ibinili kita ng isang puting kamisadentro. {W Nanyang 21.16} {DB20/fp|fg|ft}

[4] Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping may -an at fokus na tagatanggap: ma--an, pa--an, mapa--an, pag--an, mapag--an.

[5] Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping may i- at fokus na tagatanggap: mai- (bihira), ipag-, ipang- (bihira).

[6] Iba pang mga pandiwang balintiyak na may fokus na tagatanggap: pang--in (bihira).

(2) Pandako ang kaganapang may katungkulang tagatanggap. May pandiwang tahasan ang mga pangungusap na [7 8 10]. Maaari ding bumuo ng pangungusap na balintiyak (pandiwang may panlaping i-) na may pandako sa katungkulang tagatanggap [9 11].

Katungkulang tagatanggap
[7]	-um-	Sino ang tutulong sa akin kundi ikaw?	{DT01/fg\|fp}
[8]	mag-	Nagbigay ako ng mga aklat sa kanya.	{DT11/fg\|ft\|fp}
[9]	i-	Ipinukol ni Maria sa bata ang bola.	{DB11/ft\|fg\|fp}
[10]	Iba pang mga pandiwang tahasang may pandako ng katungkulang tagatanggap: maka-.
[11]	Iba pang mga pandiwang balintiyak na may pandako ng katungkulang tagatanggap: ipa-, ipag-.

6-3.4.6 Fokus at katungkulang panlunan

(1) May fokus na panlunan ang isang uri ng pandiwa (susi {../fn}). Maaaring ito ang pook ng kilos [1], ang pinangalingan o tinutungo nito [2]. Halos palaging binubuo ang pandiwang ito sa pamamagitan ng hulaping -an [1 2], minsan kasama sa ibang unlapi [3].

Fokus na panlunan

[1] -an Tinamnan ko ng talong ang gulayan. {DB20/fn|fg|ft}

[2] -an Pinuntahan ko siya kahapon. {DB10/fn|fg}

[3] Iba pang mga pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping -an at fokus na panlunan: pa--an, mapa--an (bihira), pag--an.

[4] Iba pang mga pandiwang balintiyak na may fokus na panlunan: -in (bihira).

(2) Halos palaging ginagamit ang pandako upang ilarawan ang katungkulang panlunan [5 6 9]; sa ilang pandiwang -um- pati ang pantuwid [7] {7A-131 (6)}. May panlaping i- at kumpol-panlapi nito ang pandiwang balintiyak na may kaganapan ng katungkulang panlunan [8 10].

Katungkulang panlunan

[5] -um- Pupunta ako sa palengke. {DT01/fg|fn}

[6] -um- Biglang umakyat ang dugo sa kanyang ulo. {W Karla 5.201} {DT01/fg|fn}

[7] -um- Nagsimula siyang umakyat ng bundok. {W Samadhi 4.1} {DT10/fg|fn}

[8] i- Ibilad mo sa araw ang mga damit. {DB11/ft|fg|fn}

[9] Iba pang mga pandiwang tahasang may katungkulang panlunan: mapa- (bihira), magpa-, maki- (bihira).

[10] Pandiwang balintiyak na may kumpol-panlaping i- at katungkulang panlunan: mai-, ipa-.

[11] Iba pang mga pandiwang balintiyak na may katungkulang panlunan: -in (bihira).

(3) Layunin o puntahing di-panlunan ang maaaring katungkulan ng kaganapan. Ipinapalagay itong 'panlunan sa matalinghagang kahulugan', pag hindi ito bagay sa isa sa ibang uri ng fokus [12-15].

Fokus at katungkulang panlunan sa matalinghagang kahulugan

[12] ipag- Ipaglaban mo ang iyong karapatan. {DB10/fn|fg}

[13] ma- Yan marahil ang salitang nababagay sa akin. {W Material Girl 3.1}. {DT01/fy|fn}

[14] i- Iadya mo kami sa dilang masasama. {DB11/fp|fg|fn}

[15] Iba pang mga pandiwa: umasa, asahan, maisalbạ.

6-3.4.7 Sanhi

May panlaping nakakabuo ng pandiwang may fokus na sanhi [1-3] (susi {../fs}). Karaniwang mayroon itong panlaping ka--an o ika- [1 2]. May pangngaldiwang pang-ulit bilang paniyak sa fokus na sanhi [3]. Ipinapahayag ng pandako ang katungkulang sanhi [4 7 8]. May katungkulang sanhi ang mga pariralang pandako ng pangngaldiwang pang-ulit [5].

Fokus at katungkulang sanhi

[1] ka--an Kinaiinisan ni Kuya ang kapitbahay na maingay. {DB10/fs|fg}

[2] ika- Labis kong ikinatuwa iyon. {W Angela 3.14} {DB10/fs|fg}

[3] ma--an Natandaan ko ang kasasalita niya. (Maaari rin fokus na tagatiis.) {DB10/fs?ft|fg}

[4] mag- Nagsasawa na siya sa kanyang trabaho. {DT01/fy|fs}

[5] magka- Nagkasakit siya sa kaiinom ng alak. {DT01/fg|fs}

[6] Iba pang mga pandiwang balintiyak na may fokus na sanhi: -an (bihira), i- (bihira), pag--an, pang-an (bihira).

[7] Iba pang mga pandiwang tahasang may katungkulang sanhi: ma-.

[8] Iba pang mga pandiwang balintiyak na may katungkulang sanhi: i- (bihira), ka--an (kataliwasan).

6-3.4.8 Pagpalit

May fokus na pagpalit (susi {../fl}) ang ilang pandiwang balintiyak. Isang banda ng pagpalit o paghahambing ang paniyak na may fokus, at ibang banda ang pantuwid [1] o pandako [2 4]. Mayroon ding pandiwang tahasang may katungkulang pagpalit [3]. Tinatawag na {../fl1} ang pinagmulang banda at {../fl2} ang bagong banda.

Pagpalit o paghahambing

[1] -an Pinapalitan ko ng mga piso ang mga euro. {DB20/fl1|fg|fl2}

[2] i- Higit siyang malapit sa puso ng ating pambansang bayani kung ihahambing kay Leonor Rivera. {W Pag-ibig ni Rizal 3.9} {DB01/fl1|fl2}

[3] mag- Maghambing ka ng singil sa resibo. {DT11/fg/fl1|fl2}

6-3.4.9 Kagamitan

May mga panlaping makabuo ng pandiwang may fokus na kagamitan [1 2] (susi {../fm}. Madalang ang gamit ng pandiwang ito. May unlaping ipang- ang karamihan nito [1]. Karaniwang inilalarawan ang katungkulang kagamitan sa tulong ng pang-ukol na huwad na sa pamamagitan ng [2]; ilang pandiwa ay may pangalawang pantuwid para sa katungkulang kagamitan [3]. Pampalaugnayang gaya ng fokus na K ang fokus na kagamitan, isinasama namin ito doon. Dahil sa pantuwid ang katungkulang kagamitan ay hindi ito katungkulang K.

Fokus na kagamitan at katungkulang kagamitan

[1] ipang- Ipangguhit ninyo ang lapis. {DB10/fm|fg}

[2] Dali-dali niyang hinawakan ang buto sa pamamagitan ng kanyang bibig. {W Aesop 3.3.1} {P-K/L}

[3] -in -an Binabayaran nila ako ng mga pilak para gumawa ng wala. {W Gubat 3.36} {DB20/ft|fg|fm}

[4] Iba pang pandiwang balintiyak na may fokus na kagamitan: mai-, pag--an (bihira), maipang-, pang--an (bihira).

6-3.5 Tagaganap sa Filipinong pangungusap

(1) Di-lubhang mahalaga ang papel ng tagaganap sa wikang Filipino kaysa sa wikang pang-Europa. Mapapansin ang kakulangan ng pagkakaugnay na matibay ng paniyak at tagaganap. Ito'y katwiran sa malalawakang pagtalakay sa akdang pang-aghamwika (halimbawa { Kroeger 1991 p. 25 ff}). Ginagamit ang fokus at katungkulan ng pandiwa kasama ang katiyakan ng paniyak upang bigyang-diin ang tagaganap o paliitin ang diin nito.

(2) May diing pinakamalakas ang tagaganap kung pinipili ang pandiwang may fokus na tagaganap at kung ito'y paniyak na may katiyakan. Mayroon itong tandang pampalaugnayan sa pamamagitan ng panandang ang [1], pantukoy na si o panghalip [2]. Maaaring nababawasan ang katiyakan ng tagaganap kung pinapalitan ng panaguri ang paniyak [1|3]. Sa mga pangungusap na ito ay hindi paniyak ang tagaganap, ngunit nananatili itong fokus ng pandiwa. Karaniwan ito ang pagbuo ng pangungusap upang itanong ang tagaganap [4]. Sa pangungusap na [5], tanda ng katiyakan ang pantukoy na si. Kung panghalip ang tagaganap ay maaari itong "itago" sa loob ng panaguri sa pamamagitan ng panggitaga [6].

[1]	Sumisibol na ang bulaklak natin.
[2]	Nakapunta na ako sa Cotabato.
[3]	Damo lang ang sumisibol dito.
[4]	Sino ang tutulong sa akin kundi ikaw?
[5]	Si Ana ang nagluluto ng aming pagkain.
[6]	P'wede kang matulog sa 'min. {W Pang-unawa 3.2}

(3) Nagiging mahina ang diin sa tagaganap kung hindi ito paniyak at hindi ito nasa fokus ng pandiwa. Karaniwan, ito'y pantuwid [7]. May pagkakagusto ang ganitong pagbuo ng pangungusap sa wikang Filipino. Madalang na pandako ang tagagawa sa tabi ng tagaganap [8]. Maaaring kaltasin [9b 10] ang tagaganap; ginagawa ito kung pangkalahatan ang pahayag [10]. Walang tagaganap sa pangungusap na [11]. Hindi kailangang ulitin ang tagaganap sa [12a].

[7] Ngunit binago namin ang lahat ng aming balak. {W Lunsod 3.14}

[8] Nagpaluto ako kay Ana ng aming pagkain.

[9] [a] Nasaan ang mangga? [b] Kinain na ito.

[10] Dapat maligo araw-araw.

[11] Umuulan na.

[12] [a] Tuwang-tuwa siya at dali-daling hinawakan ang buto sa pamamagitan ng kanyang bibig. {W Aesop 3.1}

[b] Hinawakan niya ang buto.

6-4 Mga panlapi ng pandiwa

(1) Pinagmumulan ng lahat na pandiwa sa pamamagitan ng panlapi ang salitang-ugat na hindi kailanman pandiwa. Hindi hinahango ang pandiwang balintiyak sa pandiwang tahasan o baligtad.

May dalawa lamang hulapi (-an at -in). Malaki ang dami ng unlaping nag-iisa o isinasama sa iba pang unlapi (kumpol-panlapi). Nagdudulot ito ng malaking pagkakaiba-iba sa mga uring pampalaanyuan ng pandiwa. Sa pangkalahatan, ang mga sumusunod ay maaaring sabihin tungkol sa mga panlapi:

Hulaping -in (nag-iisa o isinasama sa mga unlapi) ang nagbubuo ng pandiwang balintiyak [1 4 6 9].
Karaniwan, hulaping -an (nag-iisa o isinasama sa mga unlapi) ang nagbubuo ng pandiwang balintiyak [1-10 12 15], gayunman pati pandiwang tahasan [15 16] {6A-401}.
Unlaping mang- (palaging nag-iisa) ang nagbubuo ng pandiwang tahasan [1].
Unlaping mag- na nag-iisa ang nagbubuo ng pandiwang tahasan [1]. Sa mga kumpol-panlapi, mag- ang kaisa-isang panlaping tahasan [4 11-13 15] {7-1.4 (6) Θ}, kataliwasan ang mag-um- [15]. Ginagamit ang mag- sa pandiwang pangmaramihan [14]. Sa kumpol-panlapi, mag- ang unang unlapi.
Gitlaping -um- (madalang na isinasama sa iba pang panlapi) ang bumubuo ng pandiwang tahasan [1 15].
Unlaping i- (nag-iisa o kasama ng iba pang unlapi) ang nagbubuo ng pandiwang balintiyak [1 2 4-13]. Hindi maaaring isama sa hulaping -an o -in ang unlaping i-.
Unlaping ma- at ma- (nag-iisa o may kasama) ang nagbubuo ng pandiwang may malaking pagkakaiba (tahasan [1-3 15], balintiyak [2 3 5 7 8 10]) {7A-111}.
Kung nag-iisa, ang mga unlaping pa-, pang- at pag- ay hindi nagbubuo ng pandiwa kundi pangngaldiwa. Kung isinasama sa iba pang panlapi ay nakakabuo ito ng pandiwa (pag- [2 5-8 14-16], pa- [3-5 15], pang- [2 9 10 14 15]). May pagpapaikling may kaisa-isang panlaping pa-.
Unlaping ka, kang, ki, sa at si ang idinaragdag sa iba pang unlapi. Nag-iisang unlaping ka- ang nagbubuo ng pangngaldiwang pang-ulit at katatapos.
Maliban sa sa ay walang kahulugang pansemantika ang panlaping makadiwa.

(2) Tinatawag naming 'pandiwang payak' ang ilang uri ng pandiwang may iisang panlapi at malimit na ginagamit [1], kahit wala itong tanging palaugnayan. Payak din ang mga ito hinggil sa pagkakabago (kilos at lagay). Bukod dito ginagamit namin ang katawagang 'kilos na katamtaman'. Ito ang mga pandiwang naglalarawan ng kilos na wala o may isa lamang kaganapan (halimbawa umulạn at matulog).

(3) Ipinapakita sa sumusunod na talahanayan ang pagkaiba-iba ng uring pampalaanyuan ng pandiwa. Higit sa 60 ang nakalista sa talahanayan ngunit kulang pa yata. Alinsunod sa palaanyuan lamang ang pagkakaayos. Tinatalakay ang pagkakaugnay ng katangiang pampalaugnayan, pampalaanyuan at pansemantika sa kabanatang {7}. Mula sa isang ugat-salita ay binubuo ang ilan lamang pandiwa at hindi ginagamit ang lahat ng panlapi; ito'y pagbabatay (hindi paradigma).

Tahasan || Balintiyak

[1] ma-
{7-1.1} mang-
{7-1.2} -um-
{7-1.3} mag-
{7-1.4} -in
{7-2.2} -an
{7-2.3} i-
{7-2.4}

[2] makapang-
{7-3.4} maka-
{7-3.4} makapạg-
{7-3.4} ma-
{7-3.1} ma--an
{7-3.2} mai-
{7-3.3}

[3] maka-
{7-3.5.2} ma- mapa-
{7-3.5.1} ma--an
{7-3.5.1}

[4] magpa-
{7-4.1} pa--in
{7-4.1} pa--an
{7-4.1} ipa-
{7-4.1}

[5] makapạgpa-
{7-4.2} mapa-
{7-4.2} mapa--an
{7-4.2} maipa-
{7-4.2}

[6] pag--in
{7-5.1} pag--an
{7-5.2} ipag-
{7-5.3}

[7] mapạg-
{7-5.4} mapạg--an
{7-5.4} maipag-
{7-5.4}

[8] mapag-
{7-5.5} mapag--an
{7-5.5}

[9] pang--in
{7-6.3} pang--an
{7-6.2} ipang-
{7-6.1}

[10] mapang--an
{7-6.2} maipang-
{7-6.1}

[11] magsa-
{7-7.1} isa-
{7-7.1}

[12] magka-
{7-8.1} ka--an
{7-7.2} ika-
{7-7.2}

[13] ikang-
{7-7.2}

[14] magsipang-
{7-8.5} magsi-
{7-8.5} magsipag-
{7-8.5}

[15] ma--an
{7-3.6} mag--an
{7-8.2} magka-
{7-8.1 (2)} magkang-&-
{7-8.1 (4)} ||
|| ipagpa-
{7-5.3}

mag-um-
{7-8.3} magpaka-
{7-8.4} ||
||

[16] maki-
{7-9.1} makipạg-
{7-9.1} makipạg--an
{7-9.1} ||
||
|| [paki-]
[paki--in]
{7-9.2} [paki--an]
{7-9.2} [ipaki-]
{7-9.2}

[17] || maka- maka--an ma--in

Hindi panlaping makadiwa ang mga palaping [17] (halimbawa makausap |ma+kausap|, mabutihin |mabuti+in|).

6-4.1 Θ Tungkulin ng panlaping makadiwa

(1) Tinutupad ng paglalapi ang katunayang pangwika ng pandiwa. Inilalarawan ng kayarian ng kaganapan kung ano ang mga kaganapan ng pandiwa sa pangungusap. Sa gayon, itong dalawa ay hayag sa wika. May napakaraming panlapi at kumpol-panlapi, ngunit may kakaunting mapagpipilian sa kaganapan ng pandiwa. Ginagamit nang pantangi (o nangingibabaw) ang iilang kumpol-panlapi upang ipahayag ang pagkakabago ng pandiwa. Halos tiniyak ang gamit ng mga ito, at kung kaya walang pagpansin ng pandiwang may pantanging kumpol-panlapi sa pangkat na ito. Nananatili dito ang mapagpipilian ng panlaping walang pagkakabago. Ang mga ito'y pandiwang tinatawag na pandiwang payak.

Upang makabuo ng pandiwang payak ay ginagamit ang iba't ibang kayarian ng kaganapan. Tingnan ang talahanayang sumusunod:

D..00
P-T
ang D..10
P-T P-W
ang ng D..01
P-T P-K
ang sa D..11
P-T P-W P-K
ang ng sa D..20
P-T P-W P-W
ang ng ng

[1] mabuhay manoọd mabahala

[2] mamulạ mamahala manggaling mamigạy

[3] tumayọ bumilị pumuntạ bumaling

[4] magkita magbilị magpuntạ magbigạy

[5] anayin gawịn sabihin

[6] kilabutan bayaran bigyạn

[7] itulọy ilabạs ibigạy ibilị

(2) Naliligiran ng mga kaganapan (paniyak, pantuwid at pandako) ang pandiwang may kabisaang buo. Tinatanda nang malinaw ang mga ito ng pananda nito. May dalawang tungkulin ang mga panlapi ng pandiwa. Pinakamahalaga muna ang pagtatanda ng pandiwa mismo. Saka pinahiwatig nito kung may katinigan ng tahasan o balintiyak ang pandiwa. Mahalaga ito upang pakahuluganan nang mabuti ang mga kaganapan.

Maliban sa pandiwang panlagay, nasa fokus ng tahasang pandiwang payak ang tagaganap. Dahil dito maaaring gamitin ang alinmang panlaping tahasan, sapagkat magaling na pinapaliwanag ng pangungusap ang mga pananda ng mga kaganapan [1-4]. Ginagamit ang pagpili ng panlapi upang magpahayag ng unti-unting pagkakaibang leksikal sa loob ng angkang-salita.

Di-lubhang maliwanag ang pagtalos ng pandiwang payak na balintiyak. Dapat hindi lamang tandain ng panlapi ang balintiyak kundi dapat ilarawan kung may fokus na tagatiis o may isa sa mga fokus na A [5-7]. Dito mahalaga ang tamang pagpili ng panlapi upang maaaring ipahayag nang husto ang pangungusap, at maliit lamang ang mga pagkamaaari na leksikal.

(3) Bahagyang pampalakuruan ang paglalahad sa itaas; ibig pa rin kaming magdagdag ng mas naglalarawang pagtatampok ng semantika. Sa mga pangkat {6-3..}, nagpapasok kami ng fokus at katungkulan upang ilahad ang pagkakaugnay ng semantika at palaugnayan. Doon di-mahalaga ang pagkakaugnay ng paglalapi sa fokus.

Nagsisimula kami sa semantika, sa nais na ihayag ang kilos (o gaya nito). Pinipili muna ang ugat-salita. Ito ang lumulutas kung aling kaganapan ang dapat iniuugnay sa kilos. Sumusunod ang mga halimbawa: Sa ugat na itlọg iniugnay ang kilos na itlọg / sino, ngunit hindi itlọg / sino / sa kanino. Sa ugat na bigạy iniuugnay naman ang kilos na bigạy / sino / anọ / sa kanino, sapagkat mahalaga ang tagatanggap ng bagay. Bunga nito, may isa lamang kaganapan ang pandiwang galing sa itlọg (tagaganap), samantalang may tatlong kaganapan ang mga pandiwang galing sa bigạy (tagaganap, bagay, tagatanggap).

Upang ayusin at tiyakin ang katungkulan ng mga kaganapan, ginagamit ang mga panlapi. Sa maraming kalagayan ay maaaring pumili ang nagsasalita ng alinmang panlapi sa "bayong" ng panlapi (gaya ng pagpili ng itlog sa bayong), at maaaring piliin niya ang panlaping gusto niya at pinakabagay sa angkang-salita. Kung magkatulad ang ibang angkang-salita, marahil na pinipili ang magkatulad na panlapi ulit, ngunit maaari rin ang ibang pili. Sa ganitong palagay, walang tiyak na kahulugan ang mga panlapi, karaniwang may mapagpipilian sa "bayong", minsang maraming mapagpipilian at minsan wala. May pagbabawal lamang kung hindi maunawaan ang pangungusap.

(4) Upang ipaliwanag ito, ilang halimbawa: Walang pagkakataon ng kaguluhan ang ugat na puntạ, dahil dito maaaring sabihin ang pumuntạ o magpuntạ. Gayon din walang kahirapan ang pandiwang buksạn kasi walang fokus na panlunan ang ugat na bukạs (walang dahilan kung walang pandiwang ~~buksin~~). Sa angkang tawag naman (gayon din walang fokus na panlunan) may ugaling gamitin ang tawagin kung nakakita ang tagatawag at ang tawagan kung hindi (noong tawag kay Bathala, ngayon sa telepono).

Kung may gusto ng mas tanging pangungusap, kailangang pinili nang dahan-dahan sa "bayong" ang panlaping napakabagay sa pangungusap na ito. Halimbawa, kung gustong bumuo ng pangungusap sa pambihirang fokus na kagamitan, dapat na gamitin ang panlaping ipang- o i- at halos walang ibang pili (ngunit maaari ring gumamit ng panlaping ipang- at i- kung iba ang fokus kaysa kagamitan {7-6.1}).

Tinatangkilik ang "palakuruang bayong" kung binibilang ang mga panlapi at kumpol-panlapi na maaaring gamitin upang ilarawan ang fokus na tangi. Alinsunod sa kabatiran ng mga pangkat na {6-3..}, 23 ang kayang bumuo ng fokus na tagatiis, 10 sa tagatanggap at 7 lamang sa kasangkapan.

6-4.2 Θ Palaanyuan ng pandiwa

Nasa dalawang baitang ang pagbuo ng mga anyo ng mga pandiwa. Ang unang baitang ang pagbabatay ng pandiwa mula sa ugat-salita sa tulong ng panlaping makadiwa. Ang pangalawang baitang ang pagbuo ng mga anyong pambanghay sa tulong ng panlaping pambanghay.

Ugat-salita

↓ ↓ ↓

Pandiwang tahasan

Pandiwang balintiyak

Pandiwang mang-

Pandiwang -in

Pandiwang magpa-

Pandiwang pag--an

Pandiwang …

↓ ↓ ↓

Banghay

Pangnagdaan

Kasalukuyan

Panghinaharap

Pawatas

Pangngaldiwa

Binubuo ang pandiwa sa pamamagitan ng paglalaping inilalarawan ang fokus, kayarian ng kaganapan at pagkakabago. Pagbabatay {*} ang pamamaraang ito. Upang daglatin ay ginagamit namin ang katawagang paglalaping Lb at panlaping Lb (daglat: Lb = Lapi + batay).
Kasapi ng paradigmang pambanghay {*} ang lahat ng pandiwa. Doon binabago ang paglalaping Lb sa pamamagitan ng paglalaping Lp (Lp = Lapi + paradigma). Bahagi ng mga paradigmang ito ang pagbuo ng pangngaldiwa dahil Lp ang panlapi nito {6-4.2.2 Θ}.
Maaaring gamitin ang panlaping magkapareho para sa pandiwa at ibang mga salita (homomorfem {**}).
Maaaring bumuo ng higit sa isang anyo para sa isang tungkulin (kaalomorfeman {**}). Ginagamit ito sa paglalapi ng pandiwa.
Maaaring paikliin ang anyong makadiwang may panlapi, sa halip nito maaaring gamitin ang ugat-salitang walang panlapi.
Binubuo ang anyong tangi ng katatapos isang beses lamang sa angkang-salita. Kung kaya Lb ito.
Ginagamit ang pag-uulit ng pantig sa banghay ng pandiwa.

{*} Katuturan ng 'pagbabatay' at 'paradigma' → {6A-421}.
{**} Katuturan ng 'homomorfen' at 'alomorfem' → {6A-422}.

6-4.2.1 Θ Paglalapi hinggil sa pagbabatay at banghay (Lb at Lp)

(1) Sa paglalaping Lb, maaaring bumuo ng pandiwa ang panlaping ma-, mang-, mag-, -um-, i-, -an at -in nang mag-isa. Ilan sa mga panlaping ito ang bumubuo ng pandiwang tahasan, iba ang pandiwang balintiyak. Sa kumpol-panlapi maaaring gamitin dalawa sa mga panlaping ito, dahil dito dapat ibukod nang wasto:

Panlaping nangingibabaw para sa pandiwang tahasan ang mang-, mag- at -um-.
Panlaping nangingibabaw para sa pandiwang balintiyak ang i- at -in.
Panlaping di-nangingibabaw para sa pandiwang balintiyak ang -an {6A-401}.
Panlaping di-nangingibabaw ang ma-. Pandiwang tahasan at balintiyak ang binubuo nito.
May isa lamang panlaping nangingibabaw ang pandiwa (kataliwasan ang mag-um-, doon nangingibabaw ang mag- at di-nangingibabaw ang -um-).

(2) Ito ang mga paraan ng paglalaping Lp:

Kung may panlaping ma-, mang- o mag- ang pandiwa (bunga ng paglalaping Lb), anyong pamanahon (Lp) ang binubuo sa pamamagitan ng alomorfem na na-, nang- at nag-.
Walang alomorfem na Lp ang panlaping Lb na -um-.
Sa lahat ng mga ibang kalagayan (palaging pandiwang balintiyak) ay ginagamit ang gitlaping Lp na -in- upang bumuo ng anyong pamanahon.
Mula sa pandiwang tahasan ay hinahango ang pangngaldiwa. Ginagamit ng pandiwang ma-, mang- at mag- ang alomorfem na pa-, pang- at pag- at may pag-uulit ng pantig walang diin (kataliwasan ilang pandiwang ma-). Binubuo ng pandiwang -um- ang pangngaldiwa sa pamamagitan ng pag- na walang pag-uulit ng pantig.
Sa ilang anyo, kinakaltas ang panlaping Lb na -um- at -in. Walang pagmamarkang makadiwa ang anyong panghinaharap ng pandiwang -um- (sa tabi ng pag-uulit ng pantig). Wala ding pagmamarka ng tahasan. Sa pangnagdaan at kasalukuyan ng pandiwang -in, halatang tinutupad ng gitlaping Lp na -in- ang pagmamarka ng balintiyak.

(3) May isa lamang (o walang) panlaping ma-, mang- o mag- ang pandiwa. Ito ay nasa unahan ng pandiwa; pati sa mga kumpol-panlapi. Dinadala ng panlaping ito ang banghay. Kung gustong gamitin ang isa pang panlaping ito sa kumpol-panlapi ay dapat gamitin ang alomorfem pa-, pang- o pag-. Hindi na nangingibabaw ang mga alomorfem na ito, maaari ding gamitin para sa pagbuo ng pandiwang balintiyak.

Para sa kumpol-panlaping may i- ay mabisa ang sumusunod alinsunod sa tuntuning naturan: Kung may ma- (walang paggamit ng mang- at mag- sa kumpol na ganito) ang kumpol ay binubuo ang mai- sa unahan ng pandiwa; dalhin ng ma- ang banghay. Sa iba pang mga kalagayang may i- sa unahan at kung kaya dinadala nito ang banghay.

Sa tabi ng -um-, isa sa mga panlaping ma-, mang- at mag- ang kailangan upang bumuo ng pandiwang tahasan.

(4) Maaaring paikliin ang anyong makadiwa sa pamamagitan ng pagkaltas ng panlaping Lb at Lp. Ginagawa ito kung hindi mahalaga ang paghuhudyat ng katangian ng panlapi. Kung ganito nawawala ang paghuhudyat ng kayarian ng kaganapan at ang paghuhudyat ng panahon. Kinakaltas ang lahat ng panlapi at ginagamit ang ugat-salita {6-6.3}. Dapat madaling unawain pa ang anyong pinaikli. Hindi maaaring bumuo ang anyong pinaikli kung ginagamit ang ugat bilang salitang may ibang kahulugan.

(5) Bukod dito ginagamit ang pag-uulit ng pantig para sa pagbuo ng anyong makadiwa:

Ginagamit ang pag-uulit upang ihudyat ang kasalukuyan at panghinaharap sa banghay. May diin ang pantig na inuulit.
Malimit na ginagamit ang pag-uulit upang bumuo ng pangngaldiwa. Walang diin ang pantig na inuulit.
Binubuo ang anyong Lb na katatapos sa pamamagitan ng pag-uulit ng pantig na may diin.
Madalang may pag-uulit ng pantig ang paglalaping Lb; may dalawang pag-uulit ng pantig ang pandiwang ito sa kasalukuyan at panghinaharap.

(6) May katangiang mapapansin: Sa pagbuo ng pandiwang magpa- ay alomorfem sa halip ng ma-, mang- at -um- ang mag- {7-1.4 (6) Θ}.

(7) Halatang may kahomomorfeman ang panlaping pang-. Homomorfem ang pang- na may kahulugan ng kagamitan at ang pang- na nanggagaling sa mang-. Dalawang pulutong ang magkabukod: may fokus na kagamitan ang unang pulutong (pandiwang ipang- lamang), may pagtukoy sa pandiwang tahasang mang- ng angkang-salita (lahat ng pandiwang pang--an, pang--in, makapang- at ilang pandiwang ipang-).

Ibig banggitin ang panlaping Lp na -in- na maaaring maging alomorfem na na- {6-6.1.1 4.}.

6-4.2.2 Θ Pangngaldiwa bilang kasapi ng paradigmang pambanghay

Pampalaugnayan at pansemantika, pangngalan ang pangngaldiwa. Pampalaanyuan, ito'y bahagi ng paradigmang pambanghay ng pandiwang tahasan. Nababatay ang paglalapi ng pangngaldiwa sa paglalapi ng iba't ibang pandiwa ng angkang-salita [1a|b 2a|b 3a|b].

[1]	[a] Tumayo na siya.
	[b] Naghihintay ako sa pagtayo niya.
[2]	[a] Nagtayo siya ng bahay.
	Naghihintay ako sa pagtatayo ng bahay niya.
[3]	[a] Nagpatayo siya ng bahay.
	[b] Naghihintay ako sa pagpapatayo ng bahay niya.
[4]	Pagkuha (~~pagkukuha~~) ng larawan. (Pangngaldiwa ng pandiwang -um- na may pantuwid bilang tagatiis {DT10/fg\|ft}. Binubuo ito alinsunod sa paglalapi ng pandiwa.)

Ugat → pandiwang tahasan → pangngaldiwa ang pagkakasunud-sunod ng pagbabatay. Kung kaya pagpapatuloy ng banghay (Lp) ang pagbuo ng pangngaldiwa pagkatapos ng pagbabagay na Lb ng pagbuo ng pandiwang tahasan.

May katangian sa diin ang ilang pandiwang mag- at mag--an. Taliwas sa diin ng ugat ng salita, binibigyang-diin ang huling pantig ng pandiwang ito {7-1.4 *} at {7-8.2 *}. Magkatulad ang diin ng pandiwa at pangngaldiwa nito, kung kaya iba sa diin ng ugat (halimbawa: basa, magbasạ → pagbabasạ, ngunit bumasa → pagbasa).

6-4.2.3 Θ Panlaping p..- sa paglalaping Lb at Lp

(1) Ginagamit ang unlaping pa-, pang- at pag- sa pagbuo ng pangngaldiwa (Lp). Sa tabi nito, bumubuo ng pandiwa ang mga unlaping ito kung isinasama sa ibang panlapi (Lb). Tahasan (halimbawa: magpa-, makapang-, makipạg-) at pati balintiyak (halimbawa: pa--in, pang--an, ipag-) ang pandiwa. Kailangan ang iba pang panlaping tahasan o balintiyak upang bumuo ng pandiwa. Dahil dito may dakong "katamtaman" ang mga panlaping pa-, pang- at pag- kung ginagamit sa Lb. Samantala, may dakong tahasan ang pangngaldiwang may isa sa mga panlaping ito (Lp).

(2) Ginagamit ang panlaping Lb na pa- upang buuin ang pandiwang may pagkakabago ng paghimok (magpa-, pa--in, pa--an at ipa-). Wala itong pagkakaugnay sa pandiwang ma- at sa pangngaldiwa nitong pa- (Lp). Ipinapalagay naming dalawang homomorfem ang panlaping Lb at Lp na pa-. Madalang lamang ang dami ng pangngaldiwang pa- samantalang malaki ang dami ng pandiwang may paghimok at galing sa angkang-salitang ibang-iba ang ikalawa (halimbawa paliligo ↔ magpadalạ).

(3) Hindi maliwanag ang tungkulin ng panlaping Lb na pang- at pag- (bukod sa tungkuling tangi ng pang- para sa fokus na kagamitan). Palaging nasa kumpol-panlapi ang pang- at pag-. Hindi ito nagmamarka kung tahasan o balintiyak ang pandiwa dahil tinutupad ito ng iba pang panlapi ng kumpol. Panlaping karagdagan lamang ang pang- at pag-, binubuo lamang ang pandiwang karagdagan at pandiwang walang tanging tungkulin. Binabago ng pagdaragdag ng pang- o pag- sa kahit anong dako ang pandiwa.

(4) Bumubuo ng pangngaldiwa ang panlaping Lp na pang- at pag-. Dito bumubukal ang tanong kung ito'y pagkapareho ng panlaping Lb na pang- at pag-. Halatang nanggagaling ang dalawa sa panlaping Lb ng pandiwang mang- at mag-, ngunit pumupunta ang dalawa sa dakong kasalungat. Hinihinuha naming nagiging homomorfem ang panlaping Lp na pang- at pag- ng pangngaldiwa at ang panlaping Lb na ito, kahit may isang ugat ang dalawa.

Wikang Filipino ni Armin Möller http://www.germanlipa.de/filipino/ug_D_02.html
09 Oktubre 2010 / 211229

6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa
(Talaksan 6/02)

6-3 Fokus ng pandiwa at katungkulan ng kaganapan (pagpapatuloy)

6-3.4 Isa-isang mga fokus at mga katungkulan (pagpapatuloy)

6-3.4.5 Tagatanggap

6-3.4.6 Fokus at katungkulang panlunan

6-3.4.7 Sanhi

6-3.4.8 Pagpalit

6-3.4.9 Kagamitan

6-3.5 Tagaganap sa Filipinong pangungusap

6-4 Mga panlapi ng pandiwa

6-4.1 Θ Tungkulin ng panlaping makadiwa

6-4.2 Θ Palaanyuan ng pandiwa

6-4.2.1 Θ Paglalapi hinggil sa pagbabatay at banghay (Lb at Lp)

6-4.2.2 Θ Pangngaldiwa bilang kasapi ng paradigmang pambanghay

6-4.2.3 Θ Panlaping p..- sa paglalaping Lb at Lp

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 6 Mga Pandiwa (Talaksan 6/02)

Simula ng talaksan Palaugnayan Ugnika

	Tahasan				\|\|	Balintiyak

[1]	ma- {7-1.1}	mang- {7-1.2}	-um- {7-1.3}	mag- {7-1.4}		-in {7-2.2}	-an {7-2.3}	i- {7-2.4}
[2]		makapang- {7-3.4}	maka- {7-3.4}	makapạg- {7-3.4}		ma- {7-3.1}	ma--an {7-3.2}	mai- {7-3.3}
[3]	maka- {7-3.5.2}					ma- mapa- {7-3.5.1}	ma--an {7-3.5.1}
[4]				magpa- {7-4.1}		pa--in {7-4.1}	pa--an {7-4.1}	ipa- {7-4.1}
[5]				makapạgpa- {7-4.2}		mapa- {7-4.2}	mapa--an {7-4.2}	maipa- {7-4.2}
[6]						pag--in {7-5.1}	pag--an {7-5.2}	ipag- {7-5.3}
[7]						mapạg- {7-5.4}	mapạg--an {7-5.4}	maipag- {7-5.4}
[8]						mapag- {7-5.5}	mapag--an {7-5.5}
[9]						pang--in {7-6.3}	pang--an {7-6.2}	ipang- {7-6.1}
[10]							mapang--an {7-6.2}	maipang- {7-6.1}
[11]				magsa- {7-7.1}				isa- {7-7.1}
[12]				magka- {7-8.1}			ka--an {7-7.2}	ika- {7-7.2}
[13]								ikang- {7-7.2}
[14]		magsipang- {7-8.5}	magsi- {7-8.5}	magsipag- {7-8.5}

[15]	ma--an {7-3.6}	mag--an {7-8.2}	magka- {7-8.1 (2)}	magkang-&- {7-8.1 (4)}	\|\| \|\|	ipagpa- {7-5.3}
	mag-um- {7-8.3}	magpaka- {7-8.4}			\|\| \|\|

[16]	maki- {7-9.1}	makipạg- {7-9.1}	makipạg--an {7-9.1}		\|\| \|\| \|\|	[paki-] [paki--in] {7-9.2}	[paki--an] {7-9.2}	[ipaki-] {7-9.2}

[17]					\|\|	maka-	maka--an	ma--in
Hindi panlaping makadiwa ang mga palaping [17] (halimbawa makausap \|ma+kausap\|, mabutihin \|mabuti+in\|).

	D..00 P-T ang	D..10 P-T P-W ang ng	D..01 P-T P-K ang sa	D..11 P-T P-W P-K ang ng sa	D..20 P-T P-W P-W ang ng ng

[1]	mabuhay	manoọd	mabahala
[2]	mamulạ	mamahala	manggaling	mamigạy
[3]	tumayọ	bumilị	pumuntạ	bumaling
[4]	magkita	magbilị	magpuntạ	magbigạy
[5]	anayin	gawịn		sabihin
[6]	kilabutan	bayaran			bigyạn
[7]	itulọy	ilabạs		ibigạy	ibilị

6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa (Talaksan 6/02)

6-3 Fokus ng pandiwa at katungkulan ng kaganapan (pagpapatuloy)

6-3.4 Isa-isang mga fokus at mga katungkulan (pagpapatuloy)

6-3.4.5 Tagatanggap

6-3.4.6 Fokus at katungkulang panlunan

6-3.4.7 Sanhi

6-3.4.8 Pagpalit

6-3.4.9 Kagamitan

6-3.5 Tagaganap sa Filipinong pangungusap

6-4 Mga panlapi ng pandiwa

6-4.1 Θ Tungkulin ng panlaping makadiwa

6-4.2 Θ Palaanyuan ng pandiwa

6-4.2.1 Θ Paglalapi hinggil sa pagbabatay at banghay (Lb at Lp)

6-4.2.2 Θ Pangngaldiwa bilang kasapi ng paradigmang pambanghay

6-4.2.3 Θ Panlaping p..- sa paglalaping Lb at Lp

Palaugnayan ng Wikang Filipino Wakas ng 6 Mga Pandiwa (Talaksan 6/02)

Simula ng talaksan Palaugnayan Ugnika

6 Mga Pandiwa at mga Pariralang Pandiwa
(Talaksan 6/02)

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 6 Mga Pandiwa (Talaksan 6/02)