10 Mga Pang-ukol
at mga Pariralang Pang-ukol   (•• 10, •• Pang-ukol)

10-1 Pambungad

(1) Ang pang-ukol ay isang pulutong ng salitang bumubuo ng pariralang may kahulugang panlunan, pamanahon, pansanhi at pamaraan (susi {O}). Nabibilang ito sa salitang pangnilalaman.

Sa tabi nito, ibinibilang namin sa pang-ukol ang nasa at ang mga pangkaroon, dahil sa maraming kalagayan ay magkapareho ang gawi ng pang-ukol na ito at ang sa pang-ukol na "karaniwan" (tinatawag naming 'pulutong na tungkol').

(2) Ang pang-ukol ang salitang-ubod ng pariralang pang-ukol (susi {P-O}). Nasa unahan ng parirala ang pang-ukol. May panuring ang pang-ukol, hindi nag-iisa ang pang-ukol sa pangungusap. Maaaring pariralang pangkayarian (pandako, panlapag) o pariralang pangnilalaman (pariralang pang-abay, pangngalan, pandiwaring makangalan) ang panuring sa pang-ukol.

{Θ} Kung hindi pandako o panlapag ang panuring sa pang-ukol ay itinuturing sa iba pang pariralang pangnilalaman ang pariralang pangnilalamang pang-ukol {1-6.3 (4)}.

Pang-ukol at pariralang pang-ukol sa aghamwika → {10A-101 }

10-2 Pariralang pang-ukol (pulutong na tungkol)

(1) Sa karamihan, pandako ang panuring ng pang-ukol ng pulutong na tungkol [1-3]. Maaari ding pariralang pang-abay [4 5] ang panuring (minsan sugnay [13-15]). Pariralang makangalan ang maaaring panuring ng ilang pang-ukol (hanggạng, kaysạ, mulạ), palaging pariralang makangalan ang sa bilang [6].

 
[1]Dahil sa kabiglaanan, hindi kaagad ako nakasagot. {W Estranghera 3.3}
[2]Sumisilip pa rin ang bagong pag-asa para sa kanya. {W Estranghera 3.10} (Pampalaugnayang pariralang pang-umpog ang para sa kanya, gayunman pansemantikang panuring sa pag-asa.)
[3]Maaga siyang naghanda para sa lakad nila kinabukasan. {W Karla 5.203}
[4]Hanggang ngayon, naalaala ko pa rin si Nieva. {W Estranghera 3.11}
[5] Mula pa noong isang taon, umaabot sa dalawang piso ang arawang kita ni Tan Sua. {W Nanyang 12.9} (Panuring sa noon ang panlapag na isang taon {9-5.1 (2)}.)
[6]Bilang sagot, itinaas ni Tan Sua ang malaking kamay. {W Nanyang 11.14}

Walang pang-angkop sa pagitan ng pang-ukol at panuring nito (kataliwasan yata hanggạng).

(2) Malaya sa pangungusap at dahil dito pariralang pang-umpog ang karamihan sa pariralang pang-ukol [1 4-6]. Nabibilang din dito ang pariralang na pampalaugnayang malaya at pansemantikang pang-ibaba sa ibang parirala. Maaaring sa ibaba ng pangngalan [2] o ng pandiwa (minsan kaganapang pakunwari) [3]. Sa karamihan, nasa simula ng pangungusap ang pariralang pang-ukol na malaya [1 4-6]. Sa iba ding katayuan sa pangungusap wala itong pananda [2 3].

Mayroon ding pariralang pang-ukol na nagagamit na tumpak na panuring sa pangngalan [7 8]; may pang-angkop ang yaring ito {8-7.6 (2)}. Pinipili ito upang liwanagin ang kaugnayang malapit ng panuring sa pangngalan.

Madalang ang pariralang pang-ukol bilang panaguri [9] at mas madalang bilang paniyak [10].

 
[7]Sa pinakakomedor, may isang malaking mesa na para sa lahat. {W Anak ng Lupa 3.4}
[8]Isang wikang batay sa isa sa mga katutubong wika ng Filipinas. {W Almario 2007 3.1} {13A-4321 Σ}
[9]Tungkol sa aking gawi ang pangaral niya.
[10]Ayaw ko munang isipin ang tungkol sa pag-aasawa. { Perdon 2003 p. 84}

(3) Pang-abay na hutaga ang maaaring isingit sa pagitan ng pang-ukol at panuring [11, {13A-101 [3]}]; ito'y pangalawang panuring sa tabi ng panuring naturan sa itaas. Hindi maaaring hatiin ang pariralang pang-ukol upang buuin ang panggitaga.

 
[11]Para rin sa aking kapakanan. {W Estranghera 3.8}

(4) May magkatulad na salita bilang pang-uri, pang-abay o pangngalan ang ilan sa mga pang-ukol. Maaari ring magamit na pangatnig ang ilan, di-maliwanag ang sakop ng pagsanib ng pang-ukol at pangatnig:

 
[12]Galing siya sa Maynila.
[13]Ang lungkot ng ilang buwan buhat nang umalis sina Ate ay unti-unti na sanang napapawi {W Dayuhan 3.11}
[14]Nag-aalaga siya ng baboy, bukod sa nagtatrabaho siya sa bukid.
[15]Maliban kung may pera si Rosa, hindi tayo makakapasok sa sine.

Pang-ukol ng pulutong na tungkol
alang-alang alinsunod (sunọd) ayon batay
bilang buhat bukọd dahil galing hanggạng
hinggịl kaysạ {10A-201} laban maliban mulạ
para simulạ tungkọl tungo patungo ukol

10-3 Pariralang nasa

(1) Ang pariralang nasa (sa) ay nagagamit na panaguri [1 2], paniyak [3], pantuwid [4], panlapag [5] (panuring sa pariralang makangalan) o pandako [6]. Sumusunod sa pananda ng pariralang pangkayarian ang pang-ukol na nasa [2-6]. Hindi maaaring malaya sa pangungusap ang pariralang may nasa.

 
[1]Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko! {W Uhaw 3.24} (Walang panandang ay ang panaguri kung nasa harap ng pangungusap.)
[2]Nang imulat ni Kaimito ang kanyang mga mata ay nasa sanga na ito ng kanyang puno. {W Prutas 3.5}
[3]Ano ang nasa isang talaarawan? {W Uhaw 3.11}
[4]"Sino 'yan?" tanong ng nasa loob. {W Bulaklak 8.19}
[5]Narito ako dahil dito raw matatagpuan ang kayamanang nasa dulong arko ng bahaghari. {W Samadhi 4.2}
[6][a] Malaki ang itinangkad ni Ahia kumpara sa nasa larawan. {W Nanyang 21.13} (Madalang ang yaring may sa nasa [6a]; isa lamang ang nakita sa Pagtitipong Panggawaan. Ang yaring ito ay maaari ding ipinapalagay na "karaniwang" pandako kung saan kinaltas ang salitang-ubod na tangkad [6b].)
 [b] Kumpara sa [tangkad na] nasa larawan.

(2) Pariralang makangalan ang panuring sa nasa. Madalang lamang inilalarawan ang tao, kung gayon ay ginagamit ang panghalip na panano na SA [7]. Hindi ginagamit ang nasa kasama ang panghalip na pamatlig; sa halip nito, ginagamit ang anyong makadiwa gaya ng nandoọn [8] {7A-113}. Bumubuo din ang nasa ng pariralang kawangis ng pariralang SA-NG [9] {4-3.2}. Maaaring ipalagay na pang-ukol ang pananong na nasaạn [10] {12-2.1}.

 
[7]Ngunit nasa akin na ang pag-aalala. {W Dayuhan 3.8}
[8][a] Na doon ang palay. [b] Nandoon ang palay.
[9]Binabasa ang nasa isip ng katabi. {W Bulaklak 8.6}
[10]Nasaan na ang bundok Arayat? {W Ulan 20.1}

10-4 Mga pangkaroon at mga parirala nito

(1) Binubuo ang pangungusap na pangkaroon ('existential clause') sa pamamagitan ng salitang pangkaroong mayroọn (may), walạ at marami (susi {OD}). Anyong dinaglat ng mayroọn ang may. Nabibilang namin ang mga ito sa pang-ukol.

(2) Pampalaugnayang malapit sa pariralang pang-ukol na nasa ang mga pariralang pangkaroon (susi {P-OD}). Ginagamit ito sa loob ng pariralang pangkayarian. Maaari ito ang panaguri [1 2], paniyak [3], pantuwid [4] at panlapag [5]. Hindi maaaring malaya sa pangungusap ang pariralang pangkaroon.

Malimit na walang paniyak ang pangungusap kung panaguri ang pariralang pangkaroon [1] {13-2.2.2}.

 
[1][a b] Walang lobong manloloko kung walang kambing na magpapaloko. {W Aesop 3.1.3}
[2]Ngayong ako ay may sapat nang edad ngunit kaunting kakalaman. {W Damaso 4.1} {2A-251 Σ}
[3]Maraming pangungusap sa Filipino ang walang tiyak na paksang pinag-uusapan. {W Aganan 4.3.2}
[4]Naghanap siya ng may magkakalinga sa kanya. {W Pang-unawa 3.5}
[5]Sa kabutihang-palad, may nasalubong silang kalesang walang pasahero. {W Nanyang 13.12} {11A-651 Σ}
[6]"Nangyari na 'yon," sabi ni Ada na walang bahid-hinanakit ang tinig. {W Bulaklak 8.7} (Sugnay na makaangkop; pariralang pangkaroon ang panaguri nito.)

(3) Panlapag ang panuring sa loob ng pariralang pangkaroong may mayroọn, walạ at marami [1 3 5]. Ikinakabit ang anyong -ng sa pangkaroon, ito ang nasa harap ng pariralang makangalan na bumubuo ng laman ng panlapag. Maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga ang pangkaroon {11-6.5}. Subalit walang panlapag at walang pang-angkop ang dinaglat na pangkaroong may [2 4] at hindi maaaring magamit na salitang makatukoy ng panggitaga (dahil dito, hindi panlapag na walang pang-angkop ang panuring).

(4) Karaniwan, pangkaroon ang walạ, minsan nagagamit itong pang-uri [7]. Samantala karaniwang pang-uri ang marami [3], madalang na nagagamit itong pangkaroon [8]. Pang-abay na untaga ang may sa yaring [9 10] {9-4.2 (2)}; pansemantikang dinadagdagan ang kahulugang 'humigit-kumulang'. Nagagamit na unlapi sa pangngalan [11a] at pang-uri [11b] ang may. Tambalang pangngalan [12a], pang-uri [12b] at pandiwa [12c] ang binubuo ng walạ; malaki ang angkang-salita nito [13].

 
[7]Kung wala ang amo kong si Nanay Carmen. {W Angela 3.2} {U}
[8]Marami pa sana akong itatanong, ngunit umalis agad ito. {W Angela 3.8} {OD}
[9]May mga yabag na lumapit sa may pintuan. {W Bulaklak 8.19} {A/UG}
[10]Nagtatrabaho ako dito nang may ilang buwan. {A/UG}
[11][a] Maysakit. [b] May-akda. (Walang gitling ang pangngalang may may [11a] maliban kung patinig ang unang tunog ng ugat-salita [11b] {8-2.1}.) {N}
 [c] May-sakit. (May gitling ang pang-uring may may.) {U}
[12][a] Naalis siya sa trabaho dahil sa kanyang kawalang-kaya.{N}
 [b] Bakit walang-tali ang aso?{J}
 [c] Mabuti naman at ipinagwalambahala na ang aking pag-alis. {W Daluyong 15.28} {DB}
[13]Nagpawala uli ng isang mahabang buntong-hininga si A Chuan. {W Nanyang 21.19} {DT10/fh}

(5) Maaaring gamitin ang pariralang pangkaroon upang maglarawan ng tao (o bagay) na di-kilala. Nasa sugnay na pang-angkop ang tunay na pahayag [14].

 
[14]May isang babaeng nakaitim na madalas bumili ng bigas sa tindahan. {W Nanyang 11.1}

(6) May anyong pangalawa na meroọn at meron ang pangkaroong mayroọn; madalang ang paggamit ng me sa halip ng may. Ginagamit ang anyong pangalawang ito sa pananalitang pang-araw-araw lamang.

10-4.1 Pandiwari sa pariralang pangkaroon

(1) Maaaring pandiwaring makangalan ang laman ng panuring sa loob ng pariralang pangkaroon {6-6.4.3} [1b]. Malimit na ginagamit ang pandiwang balintiyak [1b 2-4]. Binubuo ang ganitong pangungusap kung isang kaganapan ang ayaw banggitin (tagatanggap sa [1b], tagatiis sa [2]). Mayroon ding yari ng pandiwang tahasan [5]. Karaniwang ginagamit ang anyong pamanahon [1-5], madalang lamang ang paggamit ng pawatas [6].

 
[1][a] Pupuntahan ko si Lola. (Pandiwang pupuntahan ang panaguri, mayroon itong dalawang kaganapan: Paniyak na si Lola (tagatanggap) at pantuwid na ko (tagaganap).)
 [b] May pupuntahan pa ako. {W Nanyang 13.27} (Pariralang pangkaroong may pupuntahan ang panaguri. Pandiwaring walang kabisaang buo na pupuntahan ang panuring sa pangkaroong may. Walang kaganapan ang pandiwari. ako (tagaganap) ang paniyak ng pangungusap na walang pandiwa. Walang pagbanggit ng tagatanggap.)
[2]Sa wakas may nakita na rin ako. {W Piso 3.3} (Walang pagbanggit ng tagatiis kung ano ang nakita.)
[3]Kung may sasabihin ka'y ngayon na. {W Nanyang 22.14}
[4]Minsan gusto ko na siyang sisihin, ngunit wala rin namang kahihinatnan ang pagsisi sa iba at sa sarili. {W Damaso 4.4}
[5]May bumagabag sa aking loob. {W Dayuhan 3.22}
[6]Pauwi na ako ng bahay nang may mapansin ako. {W Piso 3.1}

(2) Maaaring ituring ang pandiwaring nasa pariralang pangkaroon sa isang parirala [7c]; sa pangungusap na kahambing ito ang paniyak [7a]. Sapagkat bawal may kaganapan ang pandiwari (dahil dito, walang paniyak), idinaragdag ang pariralang naturan gaya ng (o bilang) panuring na may anyo ng panlapag. Nanggagaling sa pagkakasama ng pandiwari at panuring nito ang pang-angkop na ipinagbabawal na kaltasin [7b|c]. Nangingibabaw ang pandiwari ng pandiwang balintiyak [7], sa [8] ang ugat-salita lamang. Maaari ding pandiwari ng pandiwang tahasan [9].

 
[7][a] Naririnig ko ang tinig niya. (Kaganapan ng pandiwang naririnig ang paniyak na ang tinig niya.)
 [b] Pinakiramdaman ko kung may maririnig ako.
  [c] Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} {10A-411 Σ} (Panuring sa pandiwaring naririnig ang pariralang na tinig at kalabog.)
[8]Dahil laging may dalang panukat si Tan Tiak. {W Nanyang 11.10} (Panuring sa dala ang panukat dahil ibig sabihin na may dala si Tan Tiak at hindi may panukat si Tan Tiak.)
[9]Pag may dumarating na ilang mamimili, napipilitang pumasok si Lim Kui sa tindahan para harapin ang mga ito. {W Nanyang 11.10}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwari. May salungguhit = Panuring sa pandiwari.

(2 {Θ})  May pandiwari at pangngalan ang yari sa [7c 8 9]. Ikinakabit ang dalawa sa pamamagitan ng pang-angkop. Bumubukal ang katanungan kung talagang panuring sa pandiwari ang pangngalan o kung baligtad na ang pangngalan ang "tuwirang" panuring sa pangkaroon [9] {5A-201 Θ}.

(3) Nagsasaad ng paniyak lamang ang pagtatalakay sa talataang (2). Kung pantuwid o pandako ang iniugnay sa pariralang pandiwa bilang panaguri, ito'y kaganapan at pati panuring [10a] {6A-201 Θ}. Kung maging pandiwari ang pandiwa ay mawawalan ng katangiang kaganapan ang pantuwid at pandako [10b]. Mayroon pa naman itong katangiang panuring [10b 11 12]. Sa [13], sugnay na makaangkop ang tumuturing sa pandiwari.

 
[10][a] Bibigyan ko ng bulaklak si Lola. (Kaganapan ang pantuwid na ng bulaklak.)
 [b] May bibigyan ako ng bulaklak. (Panuring ang pantuwid na ng bulaklak.)
[11] "Walang tutulong sa inyo," ulit ni Ed. {W Bulaklak 8.28}
[12]May sumisigaw ng "Magnanakaw!". {W Angela 3.6}
[13]Marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi. {W Damaso 4.7} {10A-412 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwari. May salungguhit = Panuring sa pandiwari.

(4) Maaaring tumuring ang pang-abay na pangmarahil sa pandiwaring makangalan. Gaya ng karaniwang paggamit ng pang-abay na pangmarahil ay nasa pawatas ang pandiwari [14-16]. May pandiwang tahasan ang karamihan ng yaring ito [14 15], maaari ding pandiwang balintiyak [16 17].

Sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil na makangalan ay pantuwid ang tagaakala [14a]. Dahil dito hindi maaaring maitanong ang tagaakala. Maaaring ito sa pangungusap na may pariralang pangkaroon [14b] {12-4.3 (3)}.

 
[14][a] Gusto kong mawalan ng suki. (ko ang tagaakala bilang pantuwid.)
 [b] At sa panahong mahina ang negosyo, sino ang may gustong mawalan ng isang suki? {W Nanyang 22.12} {10A-413 Σ}
[15]Wala namang may gustong sumuot sa ilalim ng sahig para sirain ang mga lungga. {W Nanyang 14.1} (namang sa halip ng naman ang {2-2.2 (3)}.)
[16]Halika na, Mr. Tan, may gusto akong sabihin sa 'yo. {W Nanyang 13.23} {11-6.5 (3)}
[17]Gayunpaman, ayaw kong may inaalala pa ako. {W Ulan 20.5} (Nasa kasalukuyan ang nais, dahil dito ginangamit ang anyong ito.)

10-5 Θ Pariralang pang-ukol

(1) Sa Patakaran, pariralang pangnilalaman ang pariralang pang-ukol.

 Tungkulin ng pariralang pang-ukol Pulutong / pang-ukol
[1]Panaguri{O} {*}nasa{OD} {**} {2-4.8}
[2]Paniyak{O} nasa{OD} {2-4.8}
[3]Pantuwid{O} nasa{OD} {3-2.2}
[4]Panlapag (panuring sa pangngalan) {O}nasa {OD} {8-7.6}
[5]Pang-umpog (malaya){O}   {5-3}

 Panuring sa loob ng par. pang-ukol Pulutong / pang-ukol
[6]Pariralang pandako{O} {*}   {10-2 (1)}
[7]Pariralang pang-abay{O} {*}   {10-2 (1)}
[8]Pariralang makangalan{O} {*}nasa  {10-3}
[9]Pariralang makangalan {***}  may {10-4}
[10]Panlapag (par. makangalan {***})   may  {OD} {10-4}
{*} = Pulutong na tungkol.
 {**} = may, mayroọn, walạ, marami.
{***} = Maaaring pandiwaring makangalan.{10-4.1}

(2) Pampalaugnayang may dalawang sariling katangian ang pariralang pang-ukol:

Wikang Filipino ni Armin Möller   http://www.germanlipa.de/filipino/ug_O.html
06 Enero 2011 / 05 Oktubre 2020

Palaugnayan ng Wikang Filipino - Wakas ng 10 Mga Pang-ukol

Simula ng talaksan   Palaugnayan   Ugnika