7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/12)

7-4 Mga pandiwa ng paghimok na may panlaping pa-

Malimit na gamitin ang mga kumpol-panlaping pa- sa pagbuo ng pandiwa. Sa pangkalahatan, ang panlaping pa- ay nagpapahayag ng pag-uutos o pagbigay ng pahintulot para maganap ang kilos na nakasaad; tinatawag itong pagkakabago ng paghimok. Karaniwang bida ang tagahimok {6-3.4.2 (5)}. Malimit, hindi mahalaga ang tagagawa at madalang lamang siyang tinutukoy.

Maaaring sabihing pandiwa ng paghimok na payak ang mga pandiwang may panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa- {7-4.1}. Pati nakakabuo ng pandiwang may karagdagang kakayahan ng paghimok ang mga unlaping makapạgpa-, mapa-, mapa--an at maipa- {7-4.2}. Maaaring mag-isa ang unlaping pa- bilang pagpapaikli {7-4.3}.

Walang pagkakabago ng paghimok ang mga pandiwang magpaka- {7-8.4}. Tangi ang panlaping paki-; hindi namin nabibilang ito sa pulutong na pa- {7-9.2}. Marahil hindi pandiwang pa- ang mga anyong papag--in {7-5.1 (3)}. Ginagamit din ang unlaping pa- upang bumuo ng pangngaldiwa ng pandiwang ma- {6-6.5 (2)}.

---

7-4.1 Pandiwang may panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa-

(1) Ang tagahimok ang bida ng pandiwang may panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa-. Ito'y paniyak sa tahasang pangungusap na may pandiwang magpa- [1]. Pantuwid ito sa balintiyak na pangungusap na may panlaping pa--an, pa--in at ipa- [2-4]. Tingnan ang talahanayan sa {7A-411}. May fokus na tagatiis ang pandiwang ipa-, inilalagay ng pandiwang pa--in ang tagagawa sa fokus, at malimit na may fokus na K ang pandiwang pa--an.

[1] magpa- (mag- (11)) Nagpadala kami ng mga sulat sa Maynila. {DT10/fh|ft} {7-4.1 (7)} [2] pa--an (pa- (11)) Pinadalhan ko si Pablo ng ilang aklat. {DB20/fp|fh|ft} {7-4.1 (8)} [3] pa--in (pa- (13)) Pakainin mo ang aso mo. {DB10/fg|fh} {7-4.1 (9)} [4] ipa- (i- (5)) Ipagawa mo ang relos. {DB10/ft|fh} {7-4.1 (10)}

(2) Kalimitan, sa pandiwang magpa- at ipa- ay hindi mahalaga ang tagagawa at hindi ipinapakilala ito. Maaaring ipakilala ito sa gamit ng isa pang pariralang pandako ng pandiwang magpa- [5] at ipa- [6]. Maaaring ipaliwanag ito: Sa panig ng tagahimok, dako o tagatanggap ng pag-uutos ang tagagawa. Upang tandaang mabuti ang isa pang pandako, ang susing {..+01} ay idinadagdag (halimbawa: {DT10+01} = pandiwang may idinagdag na pandako sa tabi ng pantuwid). Maaaring gamitin ang mga pang-ukol upang ihiwalay ang tagatanggap sa tagagawa [5]; isa lamang pandako bilang kaganapan ang bunga nito. Kataliwasan ang pangungusap na [7] na may dalawang pandako.

Sa ilang pandiwang magpa-, pantuwid ang tagagawa (susi {..+10}); lalo na kung walang ibang pantuwid ang pandiwa [8a|b 9]. Walang pantuwid ang ilang pandiwang magpa- (pandiwang {DT00}) upang ipahayag na may pagyayaring nangyayari sa sarili [10] {7A-412}.

[5] magpa- Nagpaluto ako ng pansit sa nanay ko para sa bisita. {DT10+01/ft|ft|fg} [6] ipa- Ipababa mo sa kuya ang maduming damit. {DB10+01/ft|fh|fg} [7] magpa- Nagpaahit siya sa binti niya sa manikyurista. {DT01+01/fh|fn|fg} [8] magpa- [a] Magpakain ka ng baboy. {DT00+10/fh|fg} [b] Magpakain ka ng darak sa baboy. {DT10+01/fh|ft|fg} [9] magpa- Isang kanal ang nagpapalihis ng tubig sa ilog patungo sa palayan. {DT01+10/fh|fg|fn} [10] magpa- Magpataba ka na. {W Madaling Araw 3.10} {DT00/fh?fg} Higit na maitim ang limbag = Tagagawa (pandako o pantuwid).

(3) Nasa fokus ng pandiwang pa--in ang tagagawa samantalang pantuwid ang tagahimok [11]. Sa gayon, ibinubukod ito sa pandiwang payak na -in na may fokus na tagatiis [12a|b]. Sa maraming kalagayan, sa tabi ng pandiwang pa--in ay maaaring bumuo ng magkatumbas na pandiwang tahasang magpa-; doon inilalarawan ang tagagawa bilang isa pang pandako (susi {..+01}) [13a|b] o pantuwid (susi {..+10}) [14a|b].

[11] pa--in Patukain mo ang mga manok. {DB10/fg|fh} [12] pa--in [a] Pinaalis ng tatay ang katulong. {DB10/fg|fh} -in [b] Alisin mo ang takip ng kaldero. {DB10/ft|fg} [13] pa--in [a] Pinaluto ko si Ate ng pansit para sa bisita. {DB20/fg|fh|ft}   magpa- [b] Nagpaluto ako ng pansit kay Ate. {DT10+01/fh|ft|fg} [14] pa--in [a] Pakainin mo ang aso. {DB10|fg|fh}   magpa- [b] Magpakain ka ng aso. {DT00+10/fh|fg} Higit na maitim ang limbag = Tagagawa (paniyak) ng panaguri. May salungguhit = Tagagawa (pandako o pantuwid).

(4) Karaniwang may fokus na tagatanggap o panlunan ang pandiwang pa--an. Minsan idinaragdag ang tagagawa bilang pandako [15].

[15] pa--an [a] Dalawang lumang damit na naiwan ng yumaong ina at pinaliitan sa matandang sastre. {W Nanyang 13.6} {D00+01/fg}     [b] Pinaliitan niya ang damit sa sastre. {DB10+01/fn|fh|fg} Higit na maitim ang limbag = Tagagawa (pandako).

(5) {Θ} Kung inihahambing ang pandiwang magpa- sa pandiwang payak na tahasan, nakikita na panumbas ang magpa- sa lahat ng panlaping ma-, mang-, -um- at mag- at hindi sa mag- lamang {7-1.4 (6) Θ}. Karaniwang may katumbas na -in ang mga pandiwang pa--in; gayon din pa--an ↔ -an, ipa- ↔ i- (may kataliwasan).

(6) Sa pananalitang pang-araw-araw maaaring daglatin ang panlaping magpa-, pa--an, pa--in at ipa- sa pa- {7-4.3}.

(7) Pandiwang tahasang magpa-		DT00 DT00+	DT01 DT01+	DT10 DT10+	DT20
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang ma-
magpawalạ		fh|fg	.	.	.
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang mang-
magpagamọt		fh|fg	.	fh|ft|fg	.
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang -um-
magpatabạ {**}		fh	.	.	.
magpadaạn		fh|fg	.	.	.
magpapasok		.	fh|fg|fn		.
magpagawạ		.	.	fh|ft	.
magpabilị		.	.	fh|ft|fg	.

Pandiwang tahasang magpa-		DT00 DT00+	DT01 DT01+	DT10 DT10+	DT20
Pandiwang magpa- na may katumbas na pandiwang mag-
magpahatịd		fh	.	.
magpahirap		fh|fg	.	.	.
magpakilala		fh	.	fh|ft	.
magpadalạ		.	.	fh|ft	.
magpakita		.	.	fh|ft|fg	.
Pandiwang magpa- walang katumbas na payak na pandiwang tahasan
magpaalala magpakasạl		fh|fg	.	.	.
{**} Pandiwang "pasarili" → {7A-412}

(8) Pandiwang balintiyak na pa--an		DB01	DB10 +01	DB11	DB20
pa--an	pabayaan pahalagahạn pahirapan	.	fp|fh=fg	.	.
	pabinyagạn	.	fp|fh	.	.
	paliitạn	.	fn|fg/fh	.	.
	patunayan	.	ft|fh=fg	.	.
	padalhạn	.	.	.	fp|fh|ft
	Pandiwang payak na -an ang pakinggạn at pasalamatan; hinango ito sa pakinịg at pasalamat.

(9) Pandiwang balintiyak na pa--in		DB01	DB10	DB11	DB20
Pandiwang pa--in na may pandiwang -in na may fokus na tagatiis sa angkang-salita
pa--in	paalisịn pakainin pasayahịn	.	fg|fh	.	.
Pandiwang pa--in na walang pandiwang -in sa angkang-salita
pa--in	pabalikịn paiyakịn patawarin panatilihin paunlarịn paupuịn	.	fg|fh	.	.
	panoorịn	.	ft|fh=fg	.	.

(10) Pandiwang balintiyak na ipa-		DB01	DB10 +01	DB11	DB20
ipa-	ipadalạ	ft|fh	.	ft|fh|fn	.
	ipagamọt ipakuha ipatawag	.	ft|fh	.	.
	ipaalala ipakita	.	ft|fh|fg	.	.
	ipakilala	.	.	ft|fh|fp	.

---

7-4.2 Pandiwang may panlaping makapagpa-, mapa-, mapa--an at maipa-

(1) Inihuhudyat ng kakayahan ng paghimok ang pandiwang balintiyak na may panlaping mapa-, mapa--an at maipa-. Bumubo ng pandiwang tahasan ang unlaping makapạgpa- [1]; nasa fokus ang tagahimok. Karaniwan, sa pandiwang balintiyak na mapa- ay paniyak ang tagagawa at pantuwid ang tagahimok [2]. Sa pandiwang mapa--an at maipa- ay pantuwid ang tagahimok [3 4]. Maaaring idagdag ang tagagawa bilang pandako {DB..+01} [1 5]. May katumbas na pandiwang ipa- ang halos lahat ng pandiwang maipa-. Maliban sa ilang pandiwang maipa-; madalang lamang ang paggamit ng mga pandiwang ito.

[1] makapạgpa- (maka- (11)) Saging - ang tanging prutas na makakapagpagaling sa kanya. {W Gubat 3.2} {DT00+01/fh|fg} [2] mapa- (1) Napagaling ng albularyo ang lola ko. {DB10/fg|fh} [3] mapa--an (mapa- (3)) Napasabihan ko ang mga kamag-anak natin na dumalo sa kaarawan ko. {DB20/fp|fh|ft} [4] maipa- (mai- (2)) Naipagawa ko ang relo ko sa murang halaga. {DB10/ft|fh} [5] maipa- Naipainọm ang mapaịt na gamọt sa kanya {W Suyuan 5.9} {DB00+01/ft|fg}

(2) Ipinapakita ng talahanayan sa ibaba ang iba't ibang pagkakabago ng mga uri ng pandiwang ito.

Pandiwang payak	Kakayahan	Paghimok	Kakayahan ng paghimok
ma- -um-	maka-	magpa-	makapạgpa-
mang-	makapang-	magpa-	makapạgpa-
mag-	makapạg-	magpa-	makapạgpa-
-in	ma-	pa--in	mapa-
-an	ma--an	pa--an	mapa--an
i-	mai-	ipa-	maipa-

Panlapi	Pandiwang tahasan	DT00	DT01	DT10	DT11
		+01 +10
makapạgpa-	makapạgpabaryạ	fh	.	.	.
	makapạgpagalịng	fh|fg	.	.	.
	makapạgpaligaya	.	fh|fp	.	.

Panlapi	Pandiwang balintiyak	DB01	DB10 +01	DB11	DB20
mapa-	mapaalịs ⬧ mapabuti ⬧ mapatakas ⬧	.	fg|fh	.	.
	mapabilị ⬧	.	.	.	fg|fh|ft
mapa--an	mapagalitan	.	ft|fh	.	.
	mapatunayan	.	ft|fh=fg	.	.
maipa-	maipakilalạ	.	ft|fh	.	.
	maipainọm maipakita	.	ft|fh|fg	.	.
	maipadalạ	.	.	ft|fh|fn
	maipatayọ	.	.	.	fp|fh|ft

---

7-4.3 Pandiwang dinaglat na may nag-iisang unlaping pa-

Maaaring daglatin ang mga panlaping magpa-, pa--an at ipa-; pa- lamang ang bagong panlapi. Madalas na ginagamit ang mga anyong pa- sa pananalitang pang-araw-araw. Walang paggamit sa pagsusulat maliban sa ilang kalagayan.

Sa pandiwang tahasang magpa- ginagamit ang pawatas na dinaglat upang bumuo ng pangungusap na pang-utos [1b]. Halos walang anyong pamanahon maliban sa anyong panghinaharap na may unlaping papa- [2b]. Sa anyong pamanahon, maaaring gamitin ang panlaping pa- sa halip ng pa--an o ipa- [3b 4b]. Halos walang pagpapaikling pa- mula sa pa--in.

[1] magpa- [a] Magpagaling ka. ✉ {DT00/fh/W}   pa- (4) [b] Pagaling ka ha. ☺ {DT00/fh/W} [2]   [a] Magpapauwi na ang guro. ✉ {DT00/fh/H}     [b] Papauwi na ang guro. ☺ {DT00/fh/H} [3] pa--an [a] Papagamutan ni Lola ang sakit niya.✉ {DB10/ft|fh/H}     [b] Papagamot ni Lola ang sakit niya. ☺ {DB10/ft|fh/H} [4] ipa- [a] Ipinapakita ni Maria kay Jhun ang libro. ✉ {DB10+01/ft|fh|fg/K}     [b] Pinapakita ni Maria kay Jhun ang libro. ☺ {DB10+01/ft|fh|fg/K}

Dapat ibukod ang mga pagpapaikling ito sa pinaikling anyong galing sa paki- {7-9.3}.

---

Wikang Filipino ni Armin Möller http://www.germanlipa.de/filipino/ug_D_12.html 101029 / 220712

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/12)

Simula ng talaksan   Palaugnayan   Ugnika