13 Mga Pangungusap at mga Sugnay
(Talaksan 13/4)

13-4 Mga sugnay (pagpapatuloy)

13-4.4 Yaring makaangkop

Tinatawag naming 'yaring makaangkop' ang kalahatan ng yaring may pang-angkop na maaaring ipalagay bilang pariralang tumuturing sa ibang parirala (panlapag) o bilang sugnay na makaangkop {13A-441 Θ}. Binibigyan namin ng tanging pansin ang pandiwang nakakabit {6-7.2}.

13-4.4.1 Pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit

Sa pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit ay pandiwang pang-itaas ang panaguri ng sugnay na pang-itaas at ay pandiwang pang-ibaba ang panaguri ng sugnay na makaangkop. Sa gayon, pampalaugnayang inihihiwalay ang dalawang pandiwa; nasa bawat sugnay ang mga "kanya-kanyang" kaganapan ng pandiwa. Pansemantika lamang ang pagkakaugnay ng dalawang pandiwa. Palaging maaaring buuin ang yaring ito, ngunit minsan "masyadong mabigat" kaysa pangungusap na payak. Dahil dito, karaniwang ginagamit ang pangungusap na tambalan kung may kahirapan ang pagbuo ng pangungusap na payak:

May dalawang paniyak ang dalawang pandiwang nakakabit [1 2].
Hindi magkakabagay ang lahat ng kaganapan sa bawat pandiwa [3 4].
May pangungusap na maaaring suriin na tambalan o payak [5].

[1]	Hayaan mo naman akong makita siya kahit sa huling sandali. {W Suyuan 5.1} (May dalawang paniyak ang pangungusap, kung kaya tambalan ito. Paniyak ng sugnay ng hayaan ang ako, samantalang siya ang paniyak ng sugnay na pang-ibaba.)
[2]	Tinulungan siyang linisin ang sugat. {W Nanyang 12.25}
[3]	[a] Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1} {6A-721 Σ}
	[b] Halos apat na siglo nang sinisikap ang pagtatangka. (~~sinisikap ang bokabularyo~~) [c] Sininop ang bokabularyo ng ating wika.
[4]	Inaasahan ko na ipagpapatuloy mo ang negosyo ng pamilya. {W Nanyang 22.23} (Hindi bagay ang paniyak na negosyo sa pandiwang ianasahan. May pantuwid na ko ang pandiwang pang-itaas at may pantuwid na mo ang ibang pandiwa.)
[5]	Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5} (Maaaring ipalagay na tambalan o payak ang pangungusap.) {6A-723 Σ}
Higit na maitim ang limbag = Pandiwang pang-itaas. May salungguhit = Pandiwang pang-ibaba.

13-4.4.2 Pangungusap na payak na may pandiwang nakakabit

Kung kabagay sa pandiwang pang-ibaba ang kayarian ng kaganapan ng pandiwang pang-itaas ay maaaring bumuo ng pangungusap na payak [1-3]. Pinagsasama ang kaganapan ng dalawang pandiwa sa iisang kayarian ng kaganapan. Kung walang kaganapan ang pandiwang pang-ibaba (o mayroon itong kaganapang magkasama lamang [3]) ay palaging payak ang pangungusap. Kaganapan ng pandiwang pang-itaas ang pariralang panlapag ng pandiwang pang-ibaba. Kung payak ang pangungusap ay maaari din itong ipalagay na tambalan [4].

[1] [a] Hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan. {W Anak ng Lupa 2.5} {6A-722 Σ}

[b] Hindi maiwasan sa gunita ni Oden ang mga tanawin.

[c] Sumalimbay ang mga tanawin.

[2] [a] Hindi pa rin nakalilimot magpasalamat si Regine sa Diyos. {W Regine 3.3}

[b] Hindi pa rin nakalilimot sa nanay si Regine.

[c] Nagpapasalamat si Regine sa Diyos.

[3] Tinutulungan ko siyang magluto araw-araw. {W Nanyang 7.6}

[4] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5} {6A-723 Σ}

Higit na maitim ang limbag = Pandiwang pang-itaas. May salungguhit = Pandiwang pang-ibaba.

13-4.4.3 Θ Pang-abay na pangmarahil at pandiwang nakakabit

Sa {9-6..} tinatalakay ang pang-abay na pangmarahil. Inilalarawan ang pandiwang nakakabit sa {6-7.2} at sa mga pangkat na itaas. Dito gusto naming ihambing ang katangian ng dalawang uri at ng yari nito.

Pang-abay na pangmarahil		Pandiwang nakakabit

Kayarian
Pang-abay na pangmarahil + Pandiwa.		Pandiwang pang-itaas + Pandiwang pang-ibaba.
Panuring sa pandiwa ang pang-abay na pangmarahil.		Sa pangungusap na tambalan, bumubuo ng sugnay na makaangkop ang pandiwang pang-ibaba. Sa pangungusap na payak, kaganapan ng pandiwang pang-itaas ang pandiwang pang-ibaba.
Kaganapan
Walang kaganapan ang pang-abay na pangmarahil.		May kaganapan ang dalawang pandiwa.
Maaaring baguhin ng pang-abay na pangmarahil ang kayarian ng kaganapan.		Maaari ang pangungusap na payak kung maaaring pagsama-samahin nang hindi magkasalungat ang dalawang kayarian ng kaganapan.
		Sa pangungusap na tambalan, maaaring talikuran ang pag-uulit ng kaganapan sa sugnay na pang-ibaba.
Tinitiyak ng alituntunin tungkol sa panggitaga at pangitahil ang pagkakasunud-sunod ng kaganapan.		Sa pangungusap na payak, tinitiyak ng kailangan na "walang pagkakasalungatan" ang pagkakasunud-sunod ng kaganapan.
Pangungusap
Pangungusap na payak.		Palaging maaari ang pangungusap na tambalan; malimit na pinagsasama-sama sa pangungusap na payak.
May isa lamang paniyak (o walang paniyak) ang pangungusap na may pang-abay na pangmarahil.		Maaaring may dalawang paniyak ang pangungusap na tambalan.
Bahagi ng panalita
Dinidiinan ang katawagang pang-abay na pangmarahil na hindi ito pandiwa.		May paglalapi, katinigan, panahunan at kaganapan ang dalawang pandiwa.

13-4.5 Sugnay na may magkasamang paniyak

Maaaring bumuo ng pangungusap na tambalan kung saan may isa lamang magkasamang paniyak ang dalawang sugnay nito [1]. Nasa ayos na karaniwan ng panaguri at paniyak ang sugnay na nauuna; dahil dito nasa hulihan nito ang paniyak. Ito din ang paniyak ng sumusunod na sugnay. Ang huli ay nasa ayos na kabalikan, nasa unahan ang paniyak na hindi pa inuulit. Tinatawag naming 'sugnay na may magkasamang paniyak' ang pangalawang sugnay ng yaring ito (susi {S-T}, ['tiyak']). Sinasabi naming batayan ang unang sugnay na pang-itaas at pinaikli ang pangalawa. Maaaring may pangatnig ang unang sugnay [2]. Ipinapalagay ding sugnay na magkasamang paniyak ang yaring [3].

Sugnay 1 Panaguri
Paniyak

Sugnay 2 ay Panaguri

[1] Ambisyosa .. yan ang salitang karaniwan ay bukambibig ng mga taong nakapaligid sa akin. {W Material Girl 3.1} {13A-451 Σ}

[2] Palatanong kasi si Joe at si Nimfa nama'y naghahanap nang makakausap ukol sa kanyang mga sinusulat. {W Suyuan 5.5} {13A-452 Σ}

[3] At nalaman ngang siya'y niloko lamang ng lobo. {W Aesop 3.1.2}

13-4.6 Sugnay na pinaikli

Kinakaltas ang isa sa mga parirala sa sugnay na pinaikli. Hindi dapat ulitin ang pariralang ito kung nasa ibang sugnay na. Kung paniyak ang kinaltas na parirala ay di-batayan ang pinaikling sugnay.

Dapat pang pansemantikang malinaw ang pangungusap kung isang parirala ang kinakaltas. Napakalitaw ito kung paniyak ng sugnay na pang-ibaba ang kinakaltas na parirala na kapareho sa paniyak ng sugnay na pang-itaas {13-4.6.1}. Inilalahad ang iba pang yari sa pangkat na {13-4.6.2} at {13-4.6.3}.

13-4.6.1 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang paniyak

Sa karamihan sa mga sugnay na pinaikli, kinakaltas ang paniyak. Hindi ito dapat ulitin kung ito'y magkatulad ng paniyak ng iniuunang sugnay na pang-itaas. Di-batayang sugnay na walang paniyak ang sugnay na pinaikli.

Pangkaraniwan, sugnay na makaangkop ang yaring ito [1]. Maaaring piliin ang nakabagay na pandiwang tahasan o balintiyak sa sugnay na pang-ibaba upang gawain nang magkapareho ang dalawang paniyak.
Pati maaaring paikliin ang sugnay na may pangatnig [2 3].
Yaring tangi ang sugnay kung saan hindi kinakaltas ang paniyak na buo ngunit ang salitang-ubod nito lamang [4].
Kinakaltas ang isa sa dalawang paniyak sa sugnay na may magkasamang paniyak [5] {13-4.5}.

Pariralang kinaltas

[1] Yan marahil ang salitang nababagay sa akin. {W Material Girl 3.1} (Panuring sa salita ang sugnay na makaangkop.) ang salita

[2] Tumugon ako nang may ngiti sa labi. {W Angela 3.23} ako

[3] Sinikap ng lobo ang tumalon upang maka-ahong palabas. {W Aesop 3.1.1} {2A-451 Σ} ang lobo

[4] Nang makaraan ang ilang araw, ang puno ng unggo ay namatay, yamang ang sa pagong ay tumutubo hanggang sa magbunga. {W Unggoy} {3-4 (3)} puno

[5] Ambisyosa .. yan ang salitang karaniwan ay bukambibig ng mga taong nakapaligid sa akin. {W Material Girl 3.1} {13A-451 Σ} ang salitang karaniwan

13-4.6.2 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang pariralang hindi paniyak

Maaaring isaad ng paniyak na kinakaltas sa sugnay na pinaikli ang pariralang hindi paniyak sa ibang sugnay. Di-batayang sugnay na walang paniyak ang sugnay na pinaikli. Kung sumusunod nang kagyat sa salitang kaugnay ang sugnay na pang-ibaba, hindi mahalaga ang tungkulin ng salitang kaugnay sa sugnay na pang-itaas [1-3].

Pariralang kinaltas

[1] At ang kabilin-bilinan niya sa akin bago umalis para magpahinga sa kanilang bahay: "…" {W Angela 3.3} siya

[2] [a] Marami pa siyang sinabing halos aking ikinabingi. {W Damaso 4.7} (Pandiwaring makangalan na sinabi sa pariralang pangkaroon ang salitang kaugnay.) {10A-412 Σ} ang sinabi

[b] Halos ikinabingi ko ang sinabi niya. (May fokus na sanhi ang pandiwang ikabingi.)

[3] Naranasan kong humingị ng limọs, kumain ng panịs at ipagtabuyạn ng malilinis na tao. {W Damaso 4.4} ako

13-4.6.3 Hindi paniyak ang pariralang kinaltas

(1) May kalagayan kung saan kinakaltas ang isang parirala kahit hindi ito paniyak ng sugnay [1]. Pinaikli, ngunit batayan ang sugnay na ito. Hindi kasapi ng pangkat na ito ang pangungusap na payak [2] {9A-611 Θ (2)}.

(2) Binubuo ng pangatnig na bago ang sugnay na pinaikli kung saan kinakaltas ang panaguri [3].

Pariralang kinaltas

[1] Hayaan mo naman akong makita siya kahit sa huling sandali. {W Suyuan 5.1} (Walang pantuwid na ko ang sugnay na makaangkop, dahil magkapareho nang pansemantika ito at ang paniyak na ako ng sugnay na pang-itaas.) ko

[2] Gusto ni Nanay na kainin ang lugaw. (Pangungusap na payak.)

[3] Iniayos muna (ni Bidong) ang higaan ni Lino bago ang sa kaniya. {W Daluyong 15.05} {3A-341 Σ} iniayos

13-5 Mga kasulatan

13-5.1 Pananalitang kanluranin

Maaaring madaling baguhin ang pagbuo ng pangungusap na Filipino. Sa pananalitang kanluranin (karaniwang tinatawag na "pormal" o "opisyal" na pananalita) ginagamit ang kadaliang ito upang iangkop ang palaugnayang Filipino sa mga wikang pang-Europa. Noon wikang Espanyol ang tularan, ngayon ang wikang Inggles. Ito ang katangiang pangunahin ng pananalitang kanluranin (mga halimbawa sa {13A-511}):

Paggamit na madalas ng ayos na kabalikan ng panaguri at paniyak at kaya paggamit ng ay.
Paggamit na madalas ng ANG na makaabay.
Paggamit na madalas ng mga (kung hindi kailangan).
Paggamit na madalas ng isa bilang panuring.
Paggamit ng ang at paggamit na sobra ng mga sa pamagat.
Pag-iwas ng yari na may panggitaga.

Matagal na ang kaugalian ng pananalitang kanluranin sa Pilipinas. Mayroon nang ilang salik ang aklat na nangunang inilimbag sa Pilipinas { DC 1593}. Halos palagiang ginagamit ni { Lopez 1941} ang ayos na kabalikan ng panaguri at paniyak sa mga pangungusap na halimbawa. Malimit ginagamit sa aklat-pampaaralan ang pananalitang kanluranin upang turuan ang mag-aaral na ito ang "tunay" at "tamang" Filipino na dapat gamitin kung "pormal" ang kalagayan (marahil, upang iangkop ang Filipinong balarila sa balarilang Inggles). Bukod sa ilang akda na pampantasan, halos hindi ginagamit ang pananalitang kanluranin sa pananalitang nakasulat sa labas ng paaralan at pamahalaan, pati hindi sa pananalitang pang-araw-araw. Malimit na may ipinahayag na kailangan daw ng pananalitang kanluranin para ilahad ang kasulatang makabago. Halimbawang kasalungat ang sanaysay na pampantasan ni E. Q. Javier {W Javier}. Tinupad ni { Ching 1991} ang pagsalin ng 'Le petit prince' ni A. de Saint-Exupéry na walang anumang salik ng pananalitang kanluranin.

13-5.2 Taglish

Taglish ang tawag sa pananalita kung saan malimit na ginagamit ang salita, parirala at sugnay mula sa wikang Inggles. Sinuri namin ito sa sanaysay na {W Taglish} (sa wikang Aleman). Kinalabasan nito na halos walang pagkakabisa ng Taglish sa palaugnayang Filipino. Bumubuo ng sugnay na tangi ang bahaging Inggles o inisasama nang magkabagay sa palaugnayang Filipino (halimbawa: yellow na bulaklạk).

Halos hindi magkabagay ang Taglish at ang pananalitang kanluranin.

Wikang Filipino ni Armin Möller
http://www.germanlipa.de/filipino/ug_usap_4.html
16 Enero 2011 / 211231

13 Mga Pangungusap at mga Sugnay
(Talaksan 13/4)

13-4 Mga sugnay (pagpapatuloy)

13-4.4 Yaring makaangkop

13-4.4.1 Pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit

13-4.4.2 Pangungusap na payak na may pandiwang nakakabit

13-4.4.3 Θ Pang-abay na pangmarahil at pandiwang nakakabit

13-4.5 Sugnay na may magkasamang paniyak

13-4.6 Sugnay na pinaikli

13-4.6.1 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang paniyak

13-4.6.2 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang pariralang hindi paniyak

13-4.6.3 Hindi paniyak ang pariralang kinaltas

13-5 Mga kasulatan

13-5.1 Pananalitang kanluranin

13-5.2 Taglish

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 13 Mga Pangungusap (Talaksan 13/4)

Simula ng talaksan Palaugnayan
Pahinang pamagat na Filipino Ugnika

13 Mga Pangungusap at mga Sugnay (Talaksan 13/4)

13-4 Mga sugnay (pagpapatuloy)

13-4.4 Yaring makaangkop

13-4.4.1 Pangungusap na tambalang may pandiwang nakakabit

13-4.4.2 Pangungusap na payak na may pandiwang nakakabit

13-4.4.3 Θ Pang-abay na pangmarahil at pandiwang nakakabit

13-4.5 Sugnay na may magkasamang paniyak

13-4.6 Sugnay na pinaikli

13-4.6.1 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang paniyak

13-4.6.2 Isinasaad ng paniyak na kinaltas ang pariralang hindi paniyak

13-4.6.3 Hindi paniyak ang pariralang kinaltas

13-5 Mga kasulatan

13-5.1 Pananalitang kanluranin

13-5.2 Taglish

Palaugnayan ng Wikang Filipino Wakas ng 13 Mga Pangungusap (Talaksan 13/4)

Simula ng talaksan Palaugnayan Pahinang pamagat na Filipino Ugnika

13 Mga Pangungusap at mga Sugnay
(Talaksan 13/4)

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 13 Mga Pangungusap (Talaksan 13/4)

Simula ng talaksan Palaugnayan
Pahinang pamagat na Filipino Ugnika