3 Mga Pariralang Pantuwid   (•• 3 •• Pantuwid)

3-1 Pambungad at mga katangian ng pantuwid

(1) Nagpapasok kami ng pariralang pantuwid (susi {P-W}, {1A-201 (2)}) sa Patakaran; ng ang pananda ng pariralang pangkayarian. Ginagamit ang pantuwid sa pariralang makangalan at pandiwa. Sa pariralang makangalan, panuring ang pantuwid [1 4b] {8-8.1}. Sa pariralang pandiwa, ito'y kaganapan {6-2.1}. Kung tahasan ang pandiwa, karaniwang tagatiis ang katungkulan nito [2]; kung balintiyak tagaganap [3]. Maaaring ituring sa pang-uri ang pantuwid [4a] {9-3.1}.

 
[1]Malayong kamag-anak ng alkalde si Senyor Peque. {W Nanyang 13.26}
[2] Naranasan kong humingi ng limos, kumain ng panis. {W Material Girl 4.4}
[3]Dinala niya ang buto upang iuwi sa kanyang tirahan. {W Aesop 3.3.1}
[4][a b] Nagtungo ako, gaya ng aking balak, sa tinitirhan ng aking kasama. {W Daluyong 15.29}

(2) Ang gawing pampalaugnayan ng pariralang pantuwid ay:

(3) Ipinagpalagay naming yaring makahuli (o yaring may 'gawing makahuli') ang katangian ng pariralang pantuwid na kagyat na inihuhuli sa salitang kaugnay. Gawing makahuli ang naaayon sa paraan ng pagsasanga sa kanan ng wikang Filipino {1-5.4}.

Pag panghalip na NG ang pantuwid, maaari itong bumuo ng yaring hutaga. Sa [3], ito'y yaring hutagang payak {11-4.1}, sa [5 6] panggitagang pantuwid {11-6.4}. Tanging yari ang panggitahil na pantuwid sa pangungusap na may pang-abay na pangmarahil [7] {9-6.1.1}.

Kawangis ng gawing hutaga ang gawing makahuli, ngunit di-lubhang mahigpit ang huli. Hindi yaring makahuli ang pangungusap na [8] dahil may ibang parirala sa pagitan ng salitang kaugnay at pantuwid.

 
[5]Kailangan nga ba nilang magaling sa Ingles? {W Almario 2007 3.6}
[6]Sa unang araw pa lang ay umibig na siya sa maganda kong pamangkin. {W Nanyang 13.26}
[7]Parang ayaw ni Bayaning pag-usapan pa si Goyo. {W Ulan 20.25}
[8]Opisyal na sinimulan ang proyektong ito ng Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang UP noong 1995 sa pamumuno ni Virgilio S. Almario. {W Javier 3.4} (Paniyak sa pagitan ng pandiwa at pantuwid.)

(4) Pariralang pandakong may pariralang pantuwid ang mga 'huwad na pang-ukol' sa anyong sa … ng [9] {4-3.2}, pariralang pang-ukol kung may nasa … ng [10]. Pangkawikaan ang paggamit ng pantuwid kasama sa panghalip na panao [11] {8-4.1 (2)}.

(5) Madalang ang yari gaya ng [12b 13b]. Doon nasa harap ng panaguri ang pantuwid; kinakaltas ang panandang ng. Hindi maliwanag kung pantuwid pa ang pariralang ito (marahil, pangungusap na putol ang yaring ito o gaya ng pariralang makangalang pang-umpog).

 
[9]Nakalabas nga ng balon ang lobo sa tulong ng kambing. {W Aesop 3.1.3}
[10][a b] Nasa gawing timog silangan ng Mapun at nasa gitna ng mga isla ng Tawitawi ang Bongao. {W Ambrosio 2006 2.3.5}
[11]Dalawa na lang kami ni Ina. {W Material Girl 3.2}
[12][a] Nagdulot ka ng lunas sa lungkot ko.
 [b] Lunas sa lungkot kong ikaw ang nagdulot! {W Kung saan 3.2}
[13][a] Bibili si Juan ng kahit ano.
 [b] Kahit ano ay bibili si Juan. { Schachter 1972 p. 490 ff.}

Dapat ibukod sa panandang ng ng pariralang pantuwid ang ibang mga salitang [nʌŋ] {5-3.4}.

Paghahalintulad ng pariralang pantuwid at pandako → {3-5}.

3-2 Mga bahagi ng pariralang pantuwid

3-2.1 Pariralang makangalan sa pantuwid

Karaniwan, may pariralang makangalan ang pariralang pantuwid [1-3]. Sa halip na panandang ng at pantukoy na si at sina (kung sumusunod nang kagyat), tambalang ni at nina ang kinalabasan [1b]. Kasama sa mga panghalip na panao at pamatlig, ginagamit ang panghalip na NG sa halip ng ng [2] {8-4.5}; maaaring isang salitang hutaga lamang ang pantuwid. Ginagamit ang ng at ang panghalip na ANG sa yaring pangmaramihan ng panghalip na pamatlig [3] {11-2 (2)}.

 
[1][a] Anak ng kapatid ko.
 [b] Anak ni Nimfa.
 [c] Anak ng namatay na si Nimfa. {W Suyuan 5.1}
[2][a b c] Gusto sana niyang maging maganda ang araw niya pero sinira na nito iyon umaga pa lang. {W Karla 5.204}
[3]Sinisira ng mga ito ang mga sako at kinakain ang mga bigas. {W Nanyang 14.1}

3-2.2 Pariralang pang-ukol sa loob ng pantuwid

Maaaring magamit na pariralang pangnilalaman ng pantuwid ang pariralang pang-ukol na nasa [1] o pangkaroon [2]. Madalang ang yaring may pang-ukol ng pulutong na tungkol [3].

 
[1]Para sa mga Tagbanua ng Palawan, para ring takip ang langit na sumasakop sa lahat ng nasa loob nito. {W Ambrosio 2006 1.3.2}
[2]Naghanap siya ng may magkakalinga sa kanya. {W Pang-unawa 3.5}
[3]Madalas niya akong kuwentuhan ng tungkol sa relasyon nila ni Ahia. {W Nanyang 22.5}

3-2.3 Iba pang parirala sa loob ng pantuwid

Pakunwari, iba pang parirala ang nilalaman ng pariralang pantuwid [1a 2a 3a]. Sa katunayan, ang nilalaman ng pantuwid ay "karaniwang" pariralang makangalang may panuring at kung saan kinaltas ang salitang pang-ubod [1b 2b 3b].

 
[1][a] "…," ang patuloy na ni Didang sa tinig na gaya ng dati. {W Daluyong 15.24}
 [b] Gaya ng dating tinig.
[2][a] Gaya ng sa iba pang kultural na komunidad. {W Salazar 1996 1.1.10}
[b] Gaya ng kakikilanlan ng pagkakulturang ito sa iba pang kultural na komunidad.
[3][a] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina, katapat ng sa aking ama. {W Dayuhan 3.5}
 [b] Karatig ng silid ng aking ina. {3-4 (3)}

3-3 Θ Pariralang pantuwid

Sa Patakaran nagpapasok kami ng apat pang pariralang pangkayarian sa tabi ng panaguri at paniyak. Isa sa mga ito ang pariralang pantuwid. Hindi ito maaaring gamitin nang malaya; palagi itong pang-ibaba sa pariralang pangnilalaman.

 Tungkulin ng pantuwid Binubuo ang pantuwid ng
[1]Kaganapan ng pandiwaPariralang makangalan {6-2.1}
[2]Panuring sa ngalanPariralang makangalan {8-8.1}
[3] Pariralang pang-ukol {3-2.2}
[4]Panuring sa pang-uriPariralang makangalan {9-3.1}

3-4 Pagpapalitan ng pantuwid at pandako

(1) Karaniwang hindi maaaring magpalitan ang pariralang pantuwid at pandako. Kung kaganapan ng pandiwa ay pinapasiyahan ng pandiwa ang katungkulan nito. Sa isang pulutong ng pandiwang -um- at sa ilan iba pang pandiwa may mapagpipiliang pantuwid o pandako.

(2) Pantuwid at pandako ang maaaring magamit na panuring sa pariralang makangalan. Karaniwan, dapat gamitin ang pantuwid {8-8.1} o pandako {8-8.2} alinsunod sa tungkuling pansemantika ng panuring. Gayunman may pangngalan kung saan may pamimili ng pantuwid o pandako [1|2].

 
[1]Karamihan kasi sa magagandang babae ay sa mga guwapo rin bumabagsak. {W Rosas 4.8} {P-K}
[2]Matatamis at kabigha-bighani ang mga ngiti niya para sa karamihan ng kostumer. {W Nanyang 22.4}{P-W}

(3) Sa yaring may pantuwid bilang panuring sa pariralang makangalan ay maaaring kaltasin ang salitang-ubod ng pariralang makangalan. Kung ganito, pinapalitan ng pandako ang pantuwid. Maaring paniyak [3] o pantuwid [4] ang pariralang makangalang pang-itaas.

 
[3][a] Iniayos muna ang higaan ni Lino bago ang higaan niya.
 [b] Iniayos muna ang higaan ni Lino bago ang sa kaniya. {W Daluyong 15.09} {3A-401 Σ}
[4][a] May maliit akong silid na karatig ng silid ng aking ina, katapat ng silid ng aking ama.
 [b] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina, katapat ng sa aking ama. {W Dayuhan 3.5}
[5]Kalayaang magdudulot ng kaligayahan, at hindi ng kapariwaraan. {W Estranghera 3.10} (Walang pagpapalit ng pantuwid sa pandako dahil kinaltas ang pandiwang makataguri.)

3-5 Paghahalintulad ng pantuwid at pandako

Ipinapakita ang magkaibang gawi ng pantuwid {P-W} at pandako {P-K} sa talaan dito.

Panaguri at paniyak
 {P-W}Hindi maaaring maging panaguri o paniyak ang pantuwid.
{P-K}Maaaring maging panaguri ang pandako.
Malaya o sa unahan ng pangungusap
{P-W}Hindi maaaring malaya sa pangungusap ang pantuwid. Hindi rin ito maaari sa unahan ng pangungusap.
{P-K}Maaaring nasa unahan ng pangungusap ang pandako. Maaaring malaya ang pandako.
Panggitaga
{P-W}Pag panghalip ang pantuwid, maaaring maging hutaga ng panggitaga.
{P-K}Maaaring maging salitang makatukoy ng panggitaga ang buong pariralang pandako.
Pagtatanong
{P-W}Hindi maaaring itanong ang pantuwid.
{P-K}Itinatanong ang pandako sa paggamit ng kanino at saạn.
Wikang Filipino ni Armin Möller
http://www.germanlipa.de/filipino/ug_P-W.html
05 Pebrero 2011 / 211228

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 3 Mga Pariralang Pantuwid

Simula ng talaksan   Palaugnayan  Ugnika