7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/11)

7-3 Mga pandiwang may panlaping ma-

(1) Magkakaibang uri ang pandiwang nabubuo sa pamamagitan ng unlaping ma- at kumpol-panlapi nito. Madaling unawain ito dahil maraming magkakaibang paggamit ang unlaping ma- sa wikang Filipino {7A-111 Θ}. Una muna, dapat ibukod ang di-dinidiinang panlaping ma- sa dinidiinang panlaping ma-.

(2) May pagkakabago ng kakayahan ang karamihan sa pandiwang binubuo sa tulong ng di-dinidiinang ma- {7A-301}. Nabibilang dito ang pandiwang balintiyak na may nag-iisang ma- {7-3.1}; saka ang pandiwang ma--an {7-3.2} at mai- {7-3.3}. Pandiwang tahasang may pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang maka-, makapạg- at makapang- {7-3.4}.

Tinatalakay ang pandiwang balintiyak na mapa-, mapa--an, maipa- at pandiwang tahasang makapạgpa- sa pangkat na {7-4.2}; ipinapahayag ng mga ito ang kakayahan ng paghimok.

Binubuo din ang ilang uri ng pandiwang may pagkakabago ng kakayahan sa pamamagitan ng ma- at karagdagang panlaping -pag-. Tinatalakay ang pandiwang mapạg-, mapạg--an, maipạg- sa pangkat na {7-5.4}. Mayroon ding ilang pandiwang maipang- at mapang--an; nabibilang ang mga ito sa pandiwang ipang- at pang--an {7-6.1} {7-6.2}.

(3) Pakunwaring pandiwang ma--in ang pandiwang gaya ng mabutihin, mahalagaịn. Ito'y pandiwang -in na hinahango sa pang-uring ma- at nagkakaroon ng banghay ng pandiwang iyon. Walang pandiwang ma--in ang wikang Filipino.

(4) Dapat ibukod sa pandiwa na may di-dinidiinang ma- ang may panlaping dinidiinang ma-. Ang dinidiinang ma- ay inihuhudyat ng kilos na nagkataon o di-sinasadya (pagkakabago ng pagkakataon). Bumubuo ang dinidiinang ma- ng pandiwang balintiyak at tahasan (pati sa kumpol-panlapi) {7-3.5.1}. May ilang pandiwang balintiyak na mapag-, mapag--an at maipag- {7-5.5}. Pandiwang tahasan ang binubuo ng kumpol-panlapi na maka- {7-3.5.2}.

(5) Sa tabi ng mga pandiwang may pagkakabago, bumubuo ang panlaping ma- ng iba pang uri ng pandiwa. Tinatalakay ang pandiwang tahasang payak sa pangkat na {7-1.1}. Iba pang pandiwang tahasan ang uring maliit na pandiwang ma--an {7-3.6}. Tangi ang pandiwang tahasang maki- {7-9.1}. Wala itong halatang kaugnayan sa ibang pandiwang ma-.

(6) Maaaring halinhan ang gitlaping pambanghay na -in- ng unlaping pambanghay na di-dinidiinang na- {6A-6112}. Halatang walang kaugnayan ang na- na ito sa anyong pambanghay na na- ng pandiwang ma-; lalo na walang pagkakabago ng kakayahan ang anyong na- sa halip ng -in-.

7-3.1 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma-

(1) Naglalarawan ng pagkakabago ng kakayahan ang pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma- [1a]. Karaniwan, ito ay may katumbas na pandiwang -in [1b]; magkapareho ang kayarian ng kaganapan, nangingibabaw ang {DB10/ft|fg}. Walang pagkakabago ng kakayahan ang mga pandiwang nasa pagsanib ng tahasan at balintiyak; nagpapahayag ito ng lagay, kilos na katamtaman o di-sinasadya [2] {7-1.1 (4)}.

[1] ma- (2) [a] Anong nakukuha nila sa wala?" {W Gubat 3.36} {DB10/ft|fg}

-in [b] Kinuha ko sa banko. {W Naglaho 3.3} {DB10/ft|fg}

[2] ma- Isang lobo ang nahulog sa balon na walang tubig. {W Aesop 3.1.1} {DT00/fg?DB00/ft}

Panlapi Pandiwa DB00 DB10 DB11 DB20

[1*] Pandiwang ma- ng kakayahan na may pandiwang -in sa angkang-salita

ma- matiyạk . ft|fy . .

mabasa magawạ makuha mapigil mapuntạ masulat matanggạp . ft|fg . .

magamit . ft|fg {DB001/ft|P-L}

Pandiwang ma- ng kakayahan na walang pandiwang -in sa angkang-salita

ma- maratịng maiwan . ft|fg . .

mapạg- → {7-5.4}.

Panlapi Pandiwa

[2*] Pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan

ma- mabasag mahulog malunod matapos DT00/fg?DB00/ft, DB10/ft|fg

Mga pangungusap na halimbawa → {7A-311}
Unlaping na- sa halip na gitlaping-in- → {6A-6112}.

7-3.2 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang panlaping ma--an

May fokus na K at pagkakabago ng kakayahan ang isang pulutong ng pandiwang ma--an [1a]. May fokus na tagatiis ang ibang pulutong at pagkakabago ng kakayahan; hinango ang dalawa sa pandiwang -an [2a|b] at di-lubhang malimit sa pandiwang in- [3a|b].

[1] ma--an
(ma- (7)) [a] Iniisip ko rin kasi na baka masaktan siya sa aking sasabihin. {W Estranghera 3.3} {DB01/fp|ft}

-an [b] Ayaw niyang saktan ang damdamin ng ama. {W Nanyang 22.13} {DB10/fp|fg}

[2] ma--an [a] Papaano ko mababayaran ang pinsalang nangyari? {DB10/ft|fg}

-an [b] Binayaran ko ang utang kay Ana. {DB10/ft|fg}

[3] ma--an Hindi niya napigilang umiyak. {W Pang-unawa 3.8} {DB10/ft|fg}

-in [b] Pinigil niya ang kanyang galit. {DB10/ft|fg}

Panlapi Pandiwa DB00 DB10 DB11 DB20

Pandiwang may fokus na K at kakayahan

ma--an maasahan maiwan mapasalamatan . fK|fg . .

maalisạn masaktạn . . . fp|fg|ft

Pandiwang {DB10/ft|fg} ng kakayahan at katumbas ng pandiwang -an na {DB10/ft|fg}

ma--an mabalikạn mabayaran masugatan matandaạn . ft|fg . .

Pandiwang {DB10/ft|fg} ng kakayahan at katumbas ng pandiwang -in na {DB10/ft|fg}

ma--an maintindihạn mapigilan . ft|fg . .

mapạg--an → {7-5.4}.

Mayroon ding pandiwang tahasang ma--an {7-3.6}.

7-3.3 Pandiwang mai-

May pagkakabago ng kakayahan ang mga pandiwang balintiyak na mai- [1a]. Mayroon itong katumbas na pandiwang i- [1b]. Karaniwang magkapareho ang kayarian ng kaganapan ng katumbas na pandiwang i- at mai-.

[1] mai- (1) [a] Nailalabas niya ang kanyang pagkatao. {W Estranghera 3.2} {DB10/ft|fg}

i- [b] Inilabas ko ang basurahan. {DB10/ft|fg}

Panlapi Pandiwa DB00 DB10 DB11 DB20

mai- mailabạs maitanọng maitayọ . ft|fg . .

maibalịk maibigạy maituro . . ft|fg|fp .

maipa- → mapa- {7-4.2}

maipag- → {7-5.4}

maipang- → ipang- {7-6.1}

7-3.4 Pandiwang maka-, makapang- at makapag-

Pansemantikang pare-parehong uri ng pandiwang tahasan ang pandiwang maka-, makapang- at makapạg-. Nagpapakita ang mga ito ng kakayahang gumanap ng kilos. Inuugnay ang pandiwang maka- sa pandiwang tahasang ma- at -um- [1 2]. May katumbas na pandiwang mag- ang pandiwang makapạg- [4]; iba pang pares ang mang- at makapang- [3].

[1] maka- (1) [a] Nakakahiya na siya. {DT00/fy}

ma- [b] Nahihiya ang bata dahil sa kanyang gula-gulanit na damit. {DT00/fy}

[2] maka- [a] At kapag nakalabas na ako. {W Aesop 3.1.2} {DT00/fg}

um- [b] Lumabas ka at lumanghap ng sariwang hangin. {DT00/fg}

[3] makapang- [a] Minsan nga parang hindi ako makapaniwala. {W Regine 3.4} {DT00/fg}

mang- [b] Naniniwala ako sa iyo. {DT01/fg|fp}

[4] makapag- [a] Di man kami nakapag-uusap. {W Material Girl 3.9} {DT00/fg}

mag- [b] Baka naman puwedeng mag-usap muna tayo kahit sandali. {W Suyuan 5.6} {DT00/fg}

Panlapi Pandiwa DT00 DT01 DT10 DT11

maka- makahiyạ makalipas fy . .

maka- makabasa makalabạs makapikịt makatulog fg . . .

makabalịk makaratịng makapansịn makatulong makaupọ . fg|fK . .

makagawạ makakain makasulat . . fg|ft .

makapang- makapaniwala fg . . .

makapanghingị . . fg|ft fg|ft|fp

makapag- makapạgtakạ fy . . .

makapạgsalita makapạg-usap fg . . .

makapạglingkọd . fg|fp . .

makapạg-aral makapạgtindạ . . fg|ft .

makapạgbigạy . . . fg|ft|fp

Halos gaya ng anyong pambanghay na naka- at naka-&- ng pandiwang maka- ang mga pang-uri na may unlaping naka-.

7-3.5 Pandiwang may dinidiinang ma- at maka-

Bumubuo ng pandiwang balintiyak at tahasan ang mga panlaping na dinidiinang ma-. Karaniwang may pagkakabago ng pagkakataon ang dalawang katinigan, ipinapahayag itong kilos na di-sinasadya, pabaya o nagkataon.

Upang manatili ng diin ng dinidiinang ma- may tanging tuntunin hinggil sa diin sa banghay ang pandiwang ito {6-6.1.3 4.}.

7-3.5.1 Pandiwang ma-

(1) Bumubuo ng pandiwang balintiyak na may pagkakabago ng pagkakataon ang panlaping dinidiinan na ma-, mapa- at ma--an [1]. Pampalaugnayan at pansemantika itong halos magkakapareho; may kayarian ng kaganapan na {DB10/ft|fg} ang karamihan. Ang unlaping mapasa- ay ipinapalagay na unlaping hinango sa mapa- [1d].

(2) Gaya ng pandiwang may di-dinidiinang panlaping ma-; mayroon ding sakop ng pagsanib sa tahasan ang dinidiinang unlaping ma- [2]. Pandiwang tahasang may pagkakabago ng pagkakataon ang isa pang pangkat [3].

[1] ma-
(ma- (3)) [a] Nabasa ko ang sulat mo. {DB10/ft|fg}

mapa-
(mapa- (2)) [b] Napatali ni Gina ang sintas. {DB10/ft|fg}

ma--an
(ma- (8)) [c] Hindi ko kasi malaman kung siya'y kumakanta lang o nalulunod na. {W Simo 3.3} {DB10/ft|fg}
mapasa-
(mapa- (4)) [d] … mapasaakin (akin) ang kaharian mo. {W Dasal 3.29} {DB00/ft}

[2] Nagulat ako sa balita. {DB01?DT01}

[3] [a] Yan marahil ang salitang nababagay sa akin. {W Material Girl 3.1} {DT01/fy|fn}

[b] Napatitig din siya kay Joe. {W Suyuan 5.2} {DT01/fg|fn}

mamalayan

Panlapi Pandiwa DB00 DB01 DB10

[1*] Pandiwang balintiyak

ma- maalaala madamạ marinịg maisip makilala makita {*} mapansịn makausap |ma+kausap| {*} . . ft|fg

mapa- mapatali ⬧ . . ft|fg

mapasa- mapasaakin ft . .

ma--an malaman |ma+alam+an| maramdamạn maranasan matagpuạn matutuhan {*} . . ft|fg

. ft(S-L)|fy

mapag-, mapag--an, maipag → {7-5.5}

Panlapi Pandiwa

[2*] Pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan

ma-
mapa-
ma--an madapạ DT00/fa?DB00/fp

magulat DT01/fy|fs?DB01/ft|fs

mabakas mapahiyạ DT00/fy?DB00/ft

Panlapi Pandiwa DT00 DT01 DT10

[3*] Pandiwang tahasan

ma-
mapa-
ma--an (naritọ) {*} mapaiyạk maibạ malagạy fy . .

magisịng malapit mapalundạg fg . .

matuto {*} fg . fg|ft

mapahamak . fy|fn .

maparaạn mapatingịn mauwị . fg|fn .

{*} Walang pagkakabago ng pagkakataon.

7-3.5.2 Pandiwang maka-

Binubuo ang pandiwang tahasan na may pagkakabago ng pagkakataon sa tulong ng kumpol-panlaping maka- [1].

[1]

maka- (6)

Nakakita ako ng duwende.

{DT10/fg|ft}

Panlapi Pandiwa DT00 DT01 DT10 DT11

maka- makakita fg fg|ft .

makadamạ makaranas makarinịg makakuha . . fg|ft .

maka- {*} makatulog fg . . .

{*} Karaniwan, ang pandiwang maka- ay pandiwang ma- na hinango sa pangngalan o pang-uri na may panlaping ka- (makausap {7-3.5.1}).

7-3.6 Pandiwang tahasang ma--an

Naglalarawan ng kalagayan o damdamin ang maliit na pulutong ng pandiwang tahasang may kumpol-panlaping ma--an; nasa fokus ang may-ari ng kalagayan o damdamin. Kasalungat ng pandiwang balintiyak na ma- sa itaas, wala itong pagkakabago ng kakayahan. Maaaring ilarawan ng pandako ang sanhi ng kalagayan o damdamin [1].

[1] ma--an
(ma- (9)) Nahirapan kami ni Tan Sua sa pagbukas sa dalawang pinto ng tindahan. {W Nanyang 14.1} {DT01/fy|fs}

Panlapi Pandiwa DT00 DT01 DT10 DT11

ma--an maguluhạn mahirapan matigilan fy fy|fs . .

mapilitan mawalạn . . fy|ft .

Wikang Filipino ni Armin Möller
http://www.germanlipa.de/filipino/ug_D_11.html
101025 / 220712

7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/11)

7-3 Mga pandiwang may panlaping ma-

7-3.1 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma-

7-3.2 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang panlaping ma--an

7-3.3 Pandiwang mai-

7-3.4 Pandiwang maka-, makapang- at makapag-

7-3.5 Pandiwang may dinidiinang ma- at maka-

7-3.5.1 Pandiwang ma-

7-3.5.2 Pandiwang maka-

7-3.6 Pandiwang tahasang ma--an

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/11)

Simula ng talaksan Palaugnayan Ugnika

Panlapi	Pandiwa	DB00	DB10	DB11	DB20

[1] Pandiwang ma-* ng kakayahan na may pandiwang -in sa angkang-salita
ma-	matiyạk	.	ft\|fy	.	.
	mabasa magawạ makuha mapigil mapuntạ masulat matanggạp	.	ft\|fg	.	.
	magamit	.	ft\|fg	{DB001/ft\|P-L}
Pandiwang ma- ng kakayahan na walang pandiwang -in sa angkang-salita
ma-	maratịng maiwan	.	ft\|fg	.	.
mapạg-	→ {7-5.4}.

Panlapi	Pandiwa

[2*] Pandiwa sa pagsanib ng balintiyak at tahasan
ma-	mabasag mahulog malunod matapos	DT00/fg?DB00/ft, DB10/ft\|fg
Mga pangungusap na halimbawa → {7A-311} *Unlaping na-* sa halip na gitlaping-in-** → {6A-6112}.

Panlapi	Pandiwa	DT00	DT01	DT10	DT11

maka-	makahiyạ makalipas	fy		.	.
maka-	makabasa makalabạs makapikịt makatulog	fg	.	.	.
	makabalịk makaratịng makapansịn makatulong makaupọ	.	fg\|fK	.	.
	makagawạ makakain makasulat	.	.	fg\|ft	.
makapang-	makapaniwala	fg	.	.	.
	makapanghingị	.	.	fg\|ft	fg\|ft\|fp
makapag-	makapạgtakạ	fy	.	.	.
	makapạgsalita makapạg-usap	fg	.	.	.
	makapạglingkọd	.	fg\|fp	.	.
	makapạg-aral makapạgtindạ	.	.	fg\|ft	.
	makapạgbigạy	.	.	.	fg\|ft\|fp

7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa (Talaksan 7/11)

7-3 Mga pandiwang may panlaping ma-

7-3.1 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang unlaping ma-

7-3.2 Pandiwang balintiyak na may di-dinidiinang panlaping ma--an

7-3.3 Pandiwang mai-

7-3.4 Pandiwang maka-, makapang- at makapag-

7-3.5 Pandiwang may dinidiinang ma- at maka-

7-3.5.1 Pandiwang ma-

7-3.5.2 Pandiwang maka-

7-3.6 Pandiwang tahasang ma--an

Palaugnayan ng Wikang Filipino Wakas ng 7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa (Talaksan 7/11)

Simula ng talaksan Palaugnayan Ugnika

7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/11)

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/11)