6A Mga Pangabit sa Mga Pandiwa (•• 6A)

{6A-101 Θ} Banghay sa panahunan at pananaw ng pandiwang Filipino

Kakaibhan ng wikang Filipino (at ng iba pang wika sa Pilipinas) ang malinaw na banghay sa panahunan at pananaw. Walang ganitong banghay ang ibang mga wikang Kanluran-Malay-Polynesia (halimbawa Bahasa Indonesia). Kawangis sa mga wikang ito ang pagkakamaaari ng wikang Filipinong ginagamit ang ugat-salita sa halip ng anyong pamanahon {6-6.3}.

{6A-102} Mga pag-uuri ng pandiwa

Mga halimbawa sa iba't-ibang katangian ng pandiwa:

		Panlapi	Kaganapan	Fokus	Bago

[1]	Binigyan niya ng pera ang kanyang anak.	-an	{DB20}	fp	Gawa
[2]	Pinuntahan ko siya kahapon.	-an	{DB10}	fn	Gawa
[3]	Naipanggapos ng leon ang taling matibay.	maipang-	{DB10}	fm	Kaya
[4]	Labis kong ikinatuwa iyon. {W Angela 3.14}	ika-	{DB10}	fs	Gawa
[5]	Nagpadala siya ng larawan nila ni Papa. {W Nanyang 21.7}	magpa-	{DT10}	fh	Himok
[6]	Basahin mo na lamang ang kalakip na sulat. {W Arrivederci 3.11}	-in	{DB10}	ft	Gawa
[7]	Napansin niya na pawang hugis bilog ang mga ito. {W Prutas 3.1}	ma-	{DB10}	ft	Taon
[8]	At kapag nakalabas na ako. {W Aesop 3.1.2}	maka-	{DT10}	fg	Kaya
[9]	Napag-away ko ang dalawang gagamba.	mapag-	{DB10}	fg	Kaya Himok
[10]	Masiglang pumunta si Nene sa kaniyang kuwarto. {W Ulan 20.13}	-um-	{DT01}	fg	Gawa
[11]	Siya ang nagluluto ng aming pagkain.	mag-	{DT10}	fg	Gawa
[12]	Nagugutom na kami.	ma-	{DT00}	fy	Lagay

Bago = Pagkakabago. Gawa = Kilos walang pagkakabago.

{6A-103 Θ} Anyong pamanahon at pandiwari

Walang pagkakaibang pampalaanyuan ang pandiwari at ang anyong may kabisaang buo. Dahil dito mukhang halata na pinagsasama ang dalawang pulutong sa isang uri. Itinataguyod ang pag-iisip na ito dahil maaaring ipalagay na sugnay na makaangkop na pinaikli ang yaring may pandiwaring makauri {13A-441 Σ}.

Maaaring piliin ang dalawang katawagan sa uring pinagsama. Maaaring sabihin na walang pandiwa ang wikang Filipino at sa halip nito ginagamit ang pandiwari. Maaari ding sabihin na may anyong pamanahon na nagagamit ding pandiwari. Sa aming palagay, magkaiba lamang ang katawagan at hindi ito mahalaga. Sa akda namin, ginagamit ang pangalawang katawagan.

Kahit walang pagkakaibang pampalaanyuan ay ginagamit namin ang katawagang pandiwari upang ilarawan ang pampalaugnayang paggamit na tangi ng anyong pamanahon kung saan nawalan ng kabisaang buo ang pandiwa. May iba pang katwiran: Madalang lamang maaaring gamitin ang pawatas bilang pandiwari. Kung kaya may pagkakaibang tunay ang paggamit ng anyong pamanahong may kabisaang buo at pandiwari.

{6A-201 Θ} Katuturan ng kaganapan at panuring

(1) Ang mga kaganapan ang mga pariralang makangalang pansemantikang kaugnay sa panaguri (o paniyak) {*}. Unang kaganapan ang paniyak na nasa fokus ng pandiwa. Kaganapan din ang pantuwid, pandako at panlapag kung kaugnay sa pandiwa. Katawagang pansemantika ang kaganapan, ito'y paririlang kailangan sa pang-unawa.

{*} Sa {13-2.3 (5)}, pinapalawak ang paggamit ng katawagang kaganapan sa panaguring di-makadiwa.

(2) Mga panuring ang yaring pampalaugnayang pang-ibaba sa salitang pang-ubod ng iba pang pariralang pangnilalaman {1-6.2 (2)}. Kaya katawagang pampalaugnayan ang panuring. Kung pandiwang may kabisaang buo ang panaguri ay kaganapan ang paniyak ngunit hindi panuring sa pandiwa (hindi bahagi ng pariralang pandiwa). Pati panuring ang iba pang mga kaganapan (bahagi ng pariralang pandiwa).

{6A-202} Kayarian ng kaganapan sa palasusian

Sa palasusian ay inihuhudyat ang kayarian ng kaganapan.

Una, inihihiwalay ang pandiwang balintiyak at tahasang may susing {DB..} at {DT..} [1 2]. Hindi malinaw na napagbubukod ang tahasan at balintiyak sa mga pangungusap na walang paniyak. Inuuri namin ang mga pandiwang ito sa {D..} [3 6 7]. Bilang pandagdag, ikinakabit ang bilang ng pantuwid (unang numero) at ang bilang ng pandako (pangalawang numero). Kung kaganapan ng pandiwa ang panlapag ay maaaring idagdag ang bilang ng panlapag (ikatlong numero) [4 5]. Inilalarawan ang kalagayang pampalaugnayang kasalukuyan. Pag iba-iba ito sa karaniwang kayarian ng kaganapan ay maaaring idugtong ang ikalawa ([6 7], sa likod ng dalawang pahilis na guhit).

[1]	Siya ang nagluluto ng aming pagkain.	{DT10/fg\|ft}
[2]	Paghainin mo ng pagkain si Nanay.	{DB20/fg\|fh\|ft}
[3]	Umuulan na.	{D00/f0}
[4]	Ngunit nabansagan siyang Joe Carter. {W Suyuan 5.4}	{DB001/ft\|P-L=P-N}
[5]	Nagkusa akong tumulong kay Fely sa pagtitinda. {W Nanyang 21.20}	{DT001/fg\|P-L=P-D}
[6]	Pakiabot ng bote.	{D10/f0\|ft}	{D10/f0\|ft//DB10}
[7]	Gusto kong uminom ng kape.	{D20/f0\|ft\|fp}	{D20/f0\|ft\|fp//DT10}

{6A-311 } Pag-uuri sa fokus kina Schachter at Otanes

Sa akdang { Schachter 1972 pp. 283-330} inilalarawan nang puspusan ang iba't ibang fokus. Gusto itong ihambing sa pag-uuri namin at ipaliwanag ang kaibahan.

Schachter at Otanes		Paglalahad namin

Walang katawagang tangi		{../f0}	Walang fokus
Actor focus	AF	Katawagang pangkalahatan sa pandiwang tahasan
Actor focus	AF	{../fg}	Tagaganap
Secondary actor focus	A2F	{../fg}	Tagagawa
Actor permitting or causing the action	AF	{../fh}	Tagahimok
Walang katawagang tangi		{../fa}	Tagaakala
Social verbs	AF	{../fr}	Resiprokal
Intransitive verbs that are essentially non-actional in character	AF	{../fy}	Panlagay
Goal focus	GF	Katawagang pangkalahatan sa pandiwang balintiyak
Object focus	OF	{../ft}	Tagatiis
Referential focus Uri ng fokus na tagatiis kung saan pariralang pang-ukol (karaniwang may tungkol) ang tagatiis sa katumbas na pangungusap na tahasan.	RfF	Malayang pariralang pang-ukol, pakunwaring kaganapan ng pandiwa.
Benefactive focus	BF	{../fp}	Tagatanggap
Directional focus	DF	{../fn}	Panlunan (pinanggalingan o tinutungo)
Locative focus	LF	{../fn}	Panlunan (pook)
		Wala kaming pagbubukod sa dako at pook.
Causative focus	CF	{../fs}	Sanhi
Walang katawagang tangi		{../fl}	Pagpalit
Instrumental focus	IF	{../fm}	Kagamitan
Reservational focus	RF	Tanging yari ang 'reservational focus' kung hinango ang pandiwa sa pang-uring 'reservational' sa halip ng pang-uring 'instrumental'.
Measurement focus	MF	Walang pagbanggit na tangi.

{6A-321} Dalasan ng yaring balintiyak at tahasan

(1) Sinuri namin ang dalasan ng yaring balintiyak at tahasan sa ilang kasulatan {W Akt-Pass}. Kung may mapagpipilian, minamabuti ang balintiyak sa mahigit na 80 % ng kalagayan.

(2) Binilang ang dalasan ng anyong pamanahon ng pandiwang payak sa Pagtitipong Panggawaan. Isinasama din sa bilang na |..| ang anyong nagagamit na "di-makadiwa" (halimbawa {N//D..}). Hindi binibilang ang pangngaldiwa.

Ugat Balintiyak Tahasan

sabi sabihin |200| magsabi |8|

kita makita |170| magkita |15|

bigạy bigyạn |30|, ibigạy |35| magbigạy |30|

puntạ puntahạn |12| pumuntạ |15|, magpuntạ |25|

{6A-3421} Tagagawa at tagahimok

(1) Sa pandiwa ng paghimok, ibinubukod ang tagagawa (taong gumagawa ng kilos) at ang tagahimok (taong humihimok ng kilos, ngunit wala siyang gawa). Iniuugnay namin ang katawagang tagahimok at tagagawa sa saligang kahulugan ng ugat ng pandiwa. Ibig ilarawan ang halimbawang [1-3]. Sa pangungusap na [4], walang pagkakabago ng paghimok ang pandiwa; sa halip nito, pag-uutos ang pansemantikang kahulugan ng ugat utos ng pandiwang utusan. Dahil dito, sa pananaw na pampalaugnayan mayroon itong tagaganap lamang (ginaganap niya ang pag-uutos) at walang tagahimok.

[1]	Nagpaluto ako ng pansit kay Ate. Sino ang tagaluto (tagagawa)? Ate.
[2]	Pakainin mo ang aso. Sino ang tagakain (tagagawa)? Aso.
[3]	Napatakas ng bata ang manok bago katayin. Sino ang tagatakas (tagagawa)? Manok.
[4]	Nautusan ko si Ate na magluto ng pansit. Sino ang tagautos (tagaganap)? Ako.
Higit na maitim ang limbag = Tagahimok. May salungguhit = Tagagawa o tagaganap.

(2) Pinapangalanang 'indirect-action verbs' ni { Schachter 1972 p. 321 ff.} ang pandiwa ng paghimok, katawagang 'actor' ang ginagamit para sa tagahimok at 'secondary actor' para sa tagagawa.

(3) Kay { Ramos 1985 p. 267}, katawagang 'causative actor (initiator, causer)' ang ginagamit para sa tagahimok at 'non-causative actor (agent)' para sa tagagawa.

(4) Kay { Santiago 2003 B p. 192}, katawagang 'pagpapagawa sa iba' ang ginagamit para sa paghimok.

{6A-3431} Panlagay, pagbabago ng panlagay at kilos na katulad ng panlagay

May pagsanib ang mga pandiwang naglalarawan ng panlagay na tumpak, pagbabago ng panlagay at kilos na "katulad ng panlagay":

(1) Panlagay na tumpak
	[1]	magutom	Nagugutom na kami.	{DT00/fy}
(2) Pagsanib mula sa panlagay hanggang sa pagbabago ng panlagay
	[2]	mabihasa	Nabihasa na siya sa kahirapan.	{DT01/fy\|ft}
	[3]	magtakạ	Saglit siyang nagtaka. {W Samadhi 3.3}	{DT00/fy}
(3) Pagbabago ng panlagay
	[4]	mabingị	Nabingi siya nang bata pa.	{DT00/fy}
(4) Pagsanib mula sa panlagay hanggang sa kilos na "katulad ng panlagay" Ibinibilang dito ang pandiwang may nangyayari, ngunit hindi tagaganap ang tagafokus (ibig sabihing wala siyang sinisadyang ginagawa) at hindi tagatiis ang tagafokus (ibig sabihing walang ibang tao o bagay na gumagawa ng kilos). Sa tanawang makaagham sa labas ng isip ng nagsasalita maaaring tagaganap at tagatiis.
	[5]	mangamọy	Nangangamoy ang sirang isda. (Sa tanawang makaagham, bakterya ang tagaganap at isda ang tagatiis.)	{DT00/fy}
	[6]	manatili	Nananatili si Pepe sa kanyang mga kaibigang nasa kagipitan.	{DT01/fy\|ft}
	[7]	mahiyạ	Nahihiya ang bata dahil sa kanyang gula-gulanit na damit.	{DT00/fy}
	[8]	gumandạ	Gumanda siya pagkatapos ikasal.	{DT00/fy}
(5) Kilos na "katulad ng panlagay" Hindi pandiwang panlagay dahil tagaganap ang tagafokus, mayroon itong kilos.
	[9]	matuyọ	Natutuyo ang tubig at naiiwan ang asin.	{DT00/fg}

{6A-401} Palaugnayan ng pandiwang may hulaping -an

{DB../fK} ang palaugnayan ng napakaraming pandiwang may nag-iisang hulaping -an. Halimbawa: bigyạn, dalhạn, lagyạn, puntahạn.
Katulad ang gawi ng maraming pandiwang may kumpol na may hulaping -an. Halimbawa: maalisạn, padalhạn, pagtakalan.
Walang pandiwang -in ang ilang angkang-salita, maaaring maging pandiwang -an ang halili ng mga ito (palaugnayang {DB../ft}). Halimbawa buksạn sa halip ng ~~buksin~~, hugasan sa halip ng ~~hugasin~~.
Kaugnay sa pandiwang -in ang isa sa mga pulutong ng pandiwang pag--an, dahil dito ay {DB../ft} ang mga ito. Halimbawa: pag-isipan.
Maaaring ginagamit ang kumpol ma--an upang bumuo ng pandiwang tahasan. Halimbawa: mahirapan.
Maaaring gamitin ang kumpol na mag--an upang bumuo ng pandiwang tahasang may fokus na resiprokal. Halimbawa: magtulungạn.
Bumubuo ng pandiwang tahasang may fokus na resiprokal ang kumpol na makipạg--an. Halimbawa: makipạg-ugnayan.

{6A-421} Katawagang 'paradigma'

Galing sa wikang Lumang Griyego ang katawagang 'paradigma'.
Katuturan: Kinakatawang modelo o padron, karaniwan ng teorya o pananaw. Ganap at puspusang tularan ang paradigma.

Mahalagang mga paradigma sa wikang Filipino:
Paradigmang pambanghay ng mga pandiwa {6-6.1}.
Paradigma ng mga panghalip {8A-401 Θ}.

Hindi paradigma, pagbabatay ('derivation') lamang:
Paglalapi ng pandiwa (hindi ganap) {6-4}.
Pagkakabago ng pandiwa (hindi ganap) {6-5}.

{6A-422} Katuturan ng homomorfem at alomorfem

Homomorfem (tulanyo ?) :: Kabigkas na morfem, ngunit iba ang tungkulin, kahulugan, pamuhatan at kung minsa'y iba rin ang baybay ('homomorph' sa Inggles).
Alomorfem (ibanyo ?) :: Iba-ibang morfem na may magkatulad na tungkulin at kahulugan ('alomorfem' sa Bahasa Indonesia, 'allomorph' sa Inggles).

{6A-611} Talahanayan ng mga anyong pambanghay

Nagpapahiwatig ang tandang "&" kung inuulit ang unang pantig ng ugat-salita.

Pinapalitan ng n ang unang tunog na m ng unlapi sa anyong pangnagdaan at kasalukuyan

Panlapi Ugat Pawatas Pangnagdaan Kasalukuyan Panghinaharap

ma- tulog matulog natulog natutulog & matutulog &

alịs maalịs naalịs naaalịs & maaalịs &

ma- dinịg marinịg narinịg naririnịg & maririnig̣ &

ma--an sakịt masaktạn nasaktạn nasasaktạn & masasaktạn &

ma--an alam malaman nalaman nalalaman & malalaman &

mag- handạ maghandạ naghandạ naghahandạ & maghahandạ &

isạ mag-isạ nag-isạ nag-iisạ & mag-iisạ &

sulat magsulạt {*} nagsulạt nagsusulạt & magsusulạt &

mag--an tulong magtulungạn {*} nagtulungạn nagtutulungạn & magtutulungạn &

mag-um- piglạs magpumiglạs nagpumiglạs nagpupumiglạs magpupumiglạs

magka- doọn (dito) magkaroọn nagkaroon nagkakaroọn magkakaroọn

magka- sundọ magkasundọ nagkasundọ nagkakasundọ magkakasundọ

magkang- galit magkanggagalit nagkanggagalit nagkakanggagalit magkakanggagalit

magpa- dala magpadalạ nagpadalạ nagpapadalạ magpapadalạ

mai- bigạy maibigạy naibigạy naibibigạy & maibibigạy &

maipa- kita maipakita naipakita naipapakita maipapakita

maipag- kailạ maipagkailạ naipagkailạ naipagkakailạ & maipagkakailạ &

maka- basa makabasa nakabasa nakakabasa makakabasa

maka- kita makakita nakakita nakakakita makakakita

makapạg- aral makapạg-aral nakapạg-aral nakakapag-aral makakapag-aral

makapạgpa- baryạ makapạgpabaryạ nakapạgpabaryạ nakakapagpabaryạ makakapagpabaryạ

makapang- tiwala makapaniwala nakapaniwala nakakapaniwala makakapaniwala

maki- alam makialạm nakialạm nakikialạm makikialạm

mang- pulạ mamulạ namulạ namumulạ & mamumulạ &

amọy mangamọy nangamọy nangangamọy & mangangamọy &

mapạg- tantọ mapạgtantọ napạgtantọ napạgtatantọ & mapạgtatantọ &

{*} !! Pandiwang may di-karaniwang diin.

Karagdagang gitlaping -in- sa anyong pangnagdaan at kasalukuyan ng pandiwang may hulaping -an o unlaping i-

Panlapi Ugat Pawatas Pangnagdaan Kasalukuyan Panghinaharap

-an bayad bayaran binayaran binabayaran & babayaran &

puntạ puntaḥan pinuntaḥan pinupuntaḥan & pupuntaḥan &

haya hayaan hinayaan hinahayaan & hahayaan &

i- abọt iabọt iniabọt iniaabọt & iaabọt &

bigạy ibigạy ibinigạy ibinibigạy & ibibigạy &

ika- galit ikagalit ikinagalit ikinagagalit &
ikinakagalit ikagagalit &
ikakagalit

ipa- dalạ ipadala ipinadalạ ipinapadalạ ipapadalạ

ipag- bawal ipagbawal ipinagbawal ipinagbabawal & ipagbabawal &

ipang- bigạy ipamigạy ipinamigạy ipinamimigạy &
ipinapamigạy ipamimigạy &
ipapamigạy

isa- gawạ isagawạ isinagawạ isinasagawạ isasagawạ

ka--an bakạs kabakasạn kinabakasạn kinababakasạn &
kinakabakasạn kababakasạn &
kakabakasạn

pa--an tunay patunayan pinatunayan pinapatunayan papatunayan

pag--an mulạ pagmulạn pinagmulạn pinagmumulạn & pagmumulạn &

Gitlaping -in- sa halip ng hulaping -in sa anyong pangnagdaan at kasalukuyan

Panlapi Ugat Pawatas Pangnagdaan Kasalukuyan Panghinaharap

-in sulat sulatin sinulat sinusulat & susulatin &

dalạ dalhịn dinalạ dinadalạ & dadalhịn &

bati batiin binati binabati & babatiin &

gawạ gawịn ginawạ ginagawạ & gagawịn &

pa--in tawad patawarin pinatawad pinapatawad papatawarin

pag--in tibay pagtibayin pinagtibay pinagtitibay& pagtitibayin &

Pagwala ng gitlaping -um- sa anyong panghinaharap

Panlapi	Ugat	Pawatas	Pangnagdaan	Kasalukuyan	Panghinaharap

-um-	alịs	umalịs	umalịs	umaalịs &	aalịs &
	puntạ	pumuntạ	pumuntạ	pumupuntạ &	pupuntạ &

{6A-6111} Gitlaping -in-, unlaping ni- o na- (pandiwang -in, -an at i-)

Isinisingit ang gitlaping -in- sa likod ng unang katinig ng ugat [1-3] o ng unlapi [5 6]. Hindi isinasaalang-alang ang unlaping i- [4 7-9].

Kung patinig ang unang tunog ng ugat ay ginagamit ang unlaping in- sa harap ng ugat [10-12] o sa harap ng unlaping i- na nag-iisa [13].

{Θ} Sa wastong pagsasalitang pampalatunugan, palaging gitlaping -in- ang iniuunang in. Wala itong patinig na Po [ ʔ ]; dahil dito bawal ito sa unahan ng salita. Sa [10-13] isinisingit ito sa likod ng unang katinig na Po [ ʔ ] (halimbawa alisịn [ʔʌlɪ'sɪn] → inalịs [ʔ + ɪn + ʌlɪs = ʔɪnʌ'lɪs]). May Po [ ʔ ] ang unlaping i- [ ʔi ].

Kung sana'y dapat isingit ang -in- sa ugat at kung isa sa katinig na l o y ang unang tunog ng ugat ay ginagamit ang unlaping ni- sa harap ng ugat [14-16]. Mabisa ito din sa pandiwang may unang katinig na h kung binubuo sa pamamagitan ng unlaping i- [17 18]. Hinahalinhan pati ang -in- sa ni- sa salitang hiram o banyaga [19] {7-2.4.1}.

Tingnan sa {6A-6112} ang paghalili ng -in- sa na-.

(1) Isinisingit sa likod ng unang katinig ng ugat ang gitlaping -in-.

[1] tulong - tulungan Tinulungan ko si Lolo.

[2] basa - basahin Binabasa ko ang kuwentong ito.

[3] hati - hatiin Hinati niya ang mangga.

[4] baọn - ibaọn Ibinaon niya ang haligi sa simento.

(2) Isinisingit sa kumpol-unlapi ang gitlaping -in-.

[5] dalạ - padalhạn Pinadalhan kita ng load.

[6] aral - pag-aralan Pinag-aralan ko ang mga sining.

[7] dalạ - ipadalạ Sa litratong ipinadala ni Ahia sa Tengsua … {W Nanyang 22.5}

[8] bote - isabote Isinabote ko ang suka.

[9] abay - ipang-abay Ipinang-abay ni Ate ang damit na hiniram sa kapitbahay.

(3) Unlaping in- kung patinig ang unang tunog ng ugat.

[10] alịs - alisịn Inalis mo ang tuntong ng palayok.

[11] inọm - inumịn Ininom mo na ba ang gamot?

[12] ulit - ulitin Inulit namin sa kanya ang iyong kahilingan.

[13] ayos - iayos Iniayos ko na ang mesa para sa hapunan.

(4) Unlaping ni- kung l, h, y ang unang tunog ng ugat.

[14] luto - lutuin Niluto ko ang gulay.

[15] labạs - ilabạs Inilabas mo ang basurahan.

[16] yakap - yakapin Niyakap ng ina ang kanyang sanggol.

[17] hanap - ihanap Inihahanap ko ng libro si Lola. (Ngunit hanapin → hinahanap.)

[18] handạ - ihandạ Inihanda ko ang mesa.

[19] save → ini-save, release → ni-released.

{6A-6112} Unlaping na- sa halip ng gitlaping -in- sa pangnagdaan at kasalukuyan

(1) Marahil, dahil sa sanhing pampalatunugan, maaaring halinhan ang gitlaping -in- ng unlaping na-; malimit sa paggamit na pang-araw-araw ng pandiwang -in at i- (madalang sa pandiwang -an). Pati hinahalinhan ng na- ang -in- sa salitang hiram o banyaga (lalo na kung may kumpol-katinig sa unahan ng ugat, halimbawa plantsahin).

Ginagamit din ang anyong na- kung walang katumbas na pandiwang ma- (halimbawa napatigil ↔ ~~mapatigil~~, naisaloọb ↔ ~~maisaloob~~).

Panlapi Pawatas Pangnagdaan Kasalukuyan Panghinaharap

-an saktạn sinaktạn
nasaktạn [1] sinasaktạn
nasasaktạn sasaktạn

turan tinuran
naturan [2] tinuturan
natuturan tuturan

-in tanggapịn tinanggạp
natanggạp [3a] tinatanggạp
natatanggạp tatanggapịn

plantsahin ~~plinantsa~~
naplạntsa ~~plinaplantsa~~
napaplạntsa paplantsahin

i- iakyạt iniakyạt
naiakyạt iniaakyạt
naiiakyạt iaakyat

ipa- ipadalạ ipinadalạ
naipadalạ [3b] ipinapadalạ
naipapadalạ ipapadalạ

pa--in patigilin pinatigil
napatigil [4] pinapatigil
napapatigil papatigilin

isa- isaloọb isinaloob
naisaloọb [5] isinasaloọb
naisasaloọb isasaloọb

[1] sakịt - saktạn Nasaktan ako sa ginawa mo. {W Arrivederci 3.9}

[2] tuọd - turan Pawang bilingguwal ang mga naturang proyekto. {W Javier 3.3}

[3] tanggạp - tanggapịn
dalạ - ipadalạ [a b] Natanggap mo ba ang card na naipadala ko? {W Rosas 4.8}

[4] tigil - patigilin Si Diana na napatigil sa pag-aayos ng mga nagdatingang korona. {W Suyuan 5.2}

[5] loọb - isaloọb Hindi siya hihinging tulong sa mga ito, naisaloob niya. {W Unawa 3.8}

(2) {Θ} Hindi maaaring maliwanag na ihiwalay sa panlaping pambanghay na na- ng pandiwang ma- ang na- na humahalili ng gitlaping -in-. Bukod dito, mahina lamang ang pagkakabago ng kakayahan sa anyong pangnagdaan ng pandiwang may "tumpak" na pagbabagong ito {7A-301 (2)}. Gayunman ipinapalagay naming alomorfem ng -in- ang unlaping na- kung pansemantikang walang kakayahan ang inilalarawan ng pandiwa.

{6A-621} Kinalabasan ng pagsusuri hinggil sa panahunan at pananaw

(1) Nagsuri kami ng paggamit ng anyong pamanahon ng pandiwa sa isang kabanata ng kathambuhay na {W Nanyang 11}. Nagsasalaysay ang kabanata ng kuwento sa nakaraan. Dahil dito, nangingibabaw ang panahunang pangnagdaan, ilang pangungusap sa pagsasalitang sinipi ang kataliwasan. Sa layunin namin, maaaring mauri ang kabanata sa tatlong bahagi. Isinasalaysay sa unang bahagi ang nangyayaring karaniwan at inuulit "Ulit". Sumusunod ang kuwentong tangi "Tangi" sa ikatlong bahagi. Sa pagitan ng dalawa may bahagi ng pagsanib "Sanib".

{W Nanyang 11}	Wala	Ba	Anyong pamanahong "malaya"								ΣΣ
		D/W	D/N	D/N	D/K	D/K	D/K	D/H	D/H	Σ
		D/W	Gan	?	Di-g	Ul	?	…	(W)
	[1]	[2]	[3]	[4]	[5]	[6]	[7]	[8]	[9]	[10]	[11]

Ulit	32	12	3	2	0	36	0	5	0	46	58
Sanib	18	10	16	0	3	9	4	0	5	37	65
Tangi	29	25	74	0	12	4	3	6	1	100	154

ΣΣ	79	47	93	2	15	49	7	11	6	183	309
	25 %	15 %								60 %	100 %
			51 %	1 %	8 %	27 %	4 %	6 %	3 %	100 %

Walang anyong pamanahon ang sangkapat na bahagi ng sugnay ("Wala", 25 % sa tudling na [1] sa talahanayan). Ginagamit ang pawatas ng 15 % [2] alinsunod sa tuntuning palaugnayan ng balarila "Ba". Mayroon pang 183 sugnay na may anyong pamanahong "malaya" at maaaring suriin sa panahunan at pananaw, ito ang bagong 100 % ng bahaging sinuri (hanay na nasa ilalim ng talahanayan):

Panahunang pangnagdaan at pananaw na pangganap "Gan" ang 51 % [3].
Ginagamit ang anyong kasalukuyan sa 27 % ng sugnay upang ilarawan ang pangyayaring pang-uulit "Ul" [6].
Para sa pananaw na di-pangganap "Di-g" ang 8 % na anyong kasalukuyan [5].
Ginagamit ang anyong panghinaharap upang magpahayag ang gawang di-tunay o haka-haka (6 % sa [8]). Sa 3 % ng sugnay humahalili sa pawatas "(W)" ang panghinaharap [9]. Sa isang sugnay inilalarawan ang panahunang panghinaharap na may pananaw na pangganap.
Mayroon pang ilang sugnay (5 %, [4 7]) na hindi alinsunod sa tuntuning itaas [12-15]:

Pangnagdaang pang-ulit, ngunit anyong pangnagdaan
[12]	Lagi siyang nakasuot ng manipis na itim na bestida at lalong nagmukhang balingkinitan ang katawan dahil sa puting sinturon sa baywang. {W Nanyang 11.1}
Pangnagdaang di-pangganap, ngunit anyong pangnagdaan
[13]	Paunti-unti, nalaman ko ang mga bagay-bagay tungkol sa babaeng nakaitim. {W Nanyang 11.5}
Pangnagdaang pangganap, ngunit anyong kasalukuyan
[14]	Lumabas si Isha na medyo gulo ang buhok, bahagyang namumula ang mga pisngi, at nagmamadaling umalis. {W Nanyang 11.6} (Iba pang mga pangungusap sa {W Nanyang 11.10}, {W Nanyang 11.12} at {W Nanyang 11.13}.)
Kasalukuyang pangganap, ngunit anyong kasalukuyan
[15]	Naiintindihan mo ba? {W Nanyang 11.8} (Iba pang pangungusap sa {W Nanyang 11.9}.)

(2) Ginawa namin ang isa pang pagsusuri ng kuwentong maikli {W Krus} (159 sugnay). Kahambing ang kinalabasan nito. Pati may halimbawang [16] sa kataliwasang [13]:

Pangnagdaang di-pangganap, ngunit anyong pangnagdaan
[16]	Matuling lumipas ang panahon at nasa mababang paaralan na kami ng kakambal ko. {W Krus 3.2}

{6A-6251 } Panahunan at pananaw sa wikang Filipino

Panahunan	Pawatas	Pagnagdaan	Kasalukuayan	Paghinaharap
Pananaw		Pangganap	Di-pangganap	Mapagdili-dili

'Aspect'	'Contingent/Punctual'	'Actual/Punctual'	'Actual/Durative'	'Future/Durative'
{ Bloomfield 1917} {*}
'Aspekt'	'Irrealis/Perfektiv'	'Realis/Perfektiv'	'Realis/Imperfektiv'	'Irrealis/Imperfektiv'
{ Himmelmann 2005}
'Aspect' { NIU}		'Perfect'	'Imperfect'	'Contemplative'
Aspekto { Aganan 1999}		Perpektibo	Imperpektibo	Kontemplatibo

{*} Inihihiwalay ang dalawang 'modes (actual, contingent)' at dalawang 'aspects (punctual, durative)'.

{6A-631 Θ} Ugat ng pandiwa bilang anyong pinaikli at katinigan

Hindi nakikita ang katinigan (tahasan o balintiyak) kung ginagamit ang ugat ng pandiwa bilang anyong pinaikli. Mayroon pang pagkakaibang pampalaugnayan, dahil hindi binabago ang paniyak at pantuwid. Kung kaya may pagkakaibang pampalaugnayan ng {DT//X} at {DB//X} na hindi na nakikita sa anyo ng pandiwa.

[1]	Mahal kita.	{DB//X}
[2]	Tulog pa ako.	{DT//X}

{6A-6521} Pangngaldiwang pang-ulit

(1) Alinsunod sa { VCS ka-} may dalawang uri ng anyong makadiwang may unlaping ka-.

ka- na may diin (4.): 'expressing the idea of continuity or repetition: as in kasasalitạ (speaking continuously), kasusulat (writing continuously)'; ito'y nakakatulad ng pangngaldiwang pang-ulit namin.
Ibinubukod ng VCS ang ka- na walang diin: '3. expressing the idea of an action just performed oder done: as in kaaalịs (has just gone or left), kakakain (having just eaten), kasusulat (written just now)'; ito'y nakakatulad ng katatapos.

(2) Galing kay Domingo L. Diaz Mabisang Wika, Aralin 13, { Liwayway 15 Mayo 2006, p. 45} ang sumusunod na mga halimbawa ng pangngaldiwang pang-ulit.

[1]	maligo	Sinipon ang mga bata sa kaliligo sa ulan.
[2]	mangako	Nagsasawa na ang bayan sa kapapangako ng mga pulitiko.
[3]	humampạs	Kuminis ang mga bato sa kahahampas ng alon.
[4]	uminọm	Nagkasakit siya sa kaiinom ng alak.
[5]	sumayạw	Pinapawisan sila sa kasasayaw.
[6]	umulạn	Umapaw ang ilog sa kauulan.
[7]	umutang	Nayamot ako sa kanyang kauutang.
[8]	magdilịg	Namunga ang mangga sa kadidilig namin.

{6A-721 Σ} Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwang nakakabit (pangungusap na tambalan)

[1] Halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika. {W Javier 3.1}

halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika

{S-Tb(S-0/L S-L)}

halos apat na siglo nang sinisikap || sinupin ang bokabularyo ng ating wika

{S-0/L/P0} {S-L/PT}

halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bokabularyo ng ating wika

{P-0=P-N(P-L N A/HG)} {P-P=P-D} {P-P=P-D} {P-T=P-N(N P-W)}

halos apat na siglo nang sinisikap sinupin ang bok. ng ating wika

A UB L N/Es A/HG.L DB10/K DB10/W TT N/Es TW U//HT/K.L N

Tambalan ang pangungusap na may pandiwang nakakabit. Hindi maaaring pangungusap na payak dahil hindi magkabagay ang sinisikap at ang bokabularyo [2b].

Sa hulihan, may panuring (pang-abay na hutagang na) ang pariralang makangalang pang-umpog na halos na apat na siglo; mayroon itong pang-angkop dahil sa yaring hutagang payak {5-3.5}.

Maliban sa sugnay na makaangkop na may pandiwang pang-ibaba ay walang kaganapan ang pandiwang sinisikap.

Walang pang-angkop sa pagitan ng pandiwang nakakabit, maaaring kaltasin ang anyong na ng pang-angkop [1|3 4|5] {5-2.2 (1)}.

[2] [a] Halos apat na siglo nang sinisikap ang pagtatangka.
[b] ~~Halos apat na siglo nang sinisikap ang bokabularyo.~~

Yaring kahambing

[3] Halos apat na siglo nang sinisikap na sinupin.

[4] Kahapon sinisikap sinupin.

[5] Kahapon sinisikap na sinupin.

{6A-722 Σ} Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwang nakakabit (pangungusap na payak)

[1] Hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan. {W Anak ng Lupa 2.5}

hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden ang mga tanawin ng gamasan

{S-0/L/PT}

hindi maiwasang sumalimbay sa gunita ni Oden

ang mga tanawin ng gamasan

{P-P=P-D(A DB P-L=P-D}

{P-T=P-N(Y/M N P-W)}

hindi maiwasang

sumalimbay sa gunita ni Oden

{P-L=P-D(DT P-K)}

hindi

maiwasang

sumalimbay

gunita

Oden

ang

mga

tanawin

gamasan

DB001/W.L

DT01/W

TW.Y

N/Ta

Y/M

Pangungusap na payak dahil magkabagay sa dalawang pandiwa ang paniyak [2 3].

Kaganapan ng pandiwang maiwasan ang panlapag na sumalimbay …

[2]	Hindi maiwasan sa gunita ni Oden ang mga tanawin.
[3]	Sumalimbay ang mga tanawin.

{6A-723 Σ} Pagsusuri ng pangungusap: Pandiwang nakakabit (pangungusap na tambalan o payak)

Maaaring suriing tambalan [1] o payak [2] ang pangungusap na sumusunod.

[1] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5}

hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama

{S-0/L/P0} {S-L/PT}

hinayaan nila natutulog si Busilak sa kama

{P-P=P-D} {P-P=P-D} {P-T=P-N} {P-K/L}

hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama

DB10/N TW.HT L DT00/K Y/Ta N/Ta TK N/Es

Pangungusap na tambalan ang [1]. May panaguri ang sugnay na pang-itaas. Humahalili sa sugnay na makaangkop ang paniyak {13-4.4.1}.

Nasa kasalukuyan (pananaw na di-pangganap) ang pangalawang pandiwang natutulog, dahil walang kaguluan hinggil sa kabisaang buo.

[2] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama.

hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama

{S-1/PT}

hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama

{P-P=P-D(DB P-W P-L=P-D} {P-T=P-N} {P-K/L}

nila na natutulog

{P-W=P-N} {P-L=P-D}

Maaaring pangungusap na payak dahil magkabagay sa dalawang pandiwa ang paniyak na si Busilak kahit magkaiba ang uri ng fokus.

May tatlong kaganapan ang pandiwang pang-itaas: paniyak na si Busilak, pantuwid na nila at panlapag na na natutulog {6-2.3 (2)}.

Wikang Filipino ni Armin Möller http://www.germanlipa.de/filipino/ug_D_01A.html
09 Setyembre 2006 / 220103

6A Mga Pangabit sa Mga Pandiwa (•• 6A)

Palaugnayan ng wikang Filipino
Wakas ng 6A Pangabit sa Mga Pandiwa (Talaksan 6A/01)

Simula ng talaksan Palaugnayan Ugnika

Ugat	Balintiyak	Tahasan

sabi	sabihin \|200\|	magsabi \|8\|
kita	makita \|170\|	magkita \|15\|
bigạy	bigyạn \|30\|, ibigạy \|35\|	magbigạy \|30\|
puntạ	puntahạn \|12\|	pumuntạ \|15\|, magpuntạ \|25\|

[1] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama. {W Busilak 3.5}
hinayaan nila		na natutulog si Busilak sa kama
{S-0/L/P0}		{S-L/PT}
hinayaan nila			natutulog	si Busilak		sa kama
{P-P=P-D}			{P-P=P-D}	{P-T=P-N}		{P-K/L}
hinayaan	nila	na	natutulog	si	Busilak	sa	kama
DB10/N	TW.HT	L	DT00/K	Y/Ta	N/Ta	TK	N/Es
Pangungusap na tambalan ang [1]. May panaguri ang sugnay na pang-itaas. Humahalili sa sugnay na makaangkop ang paniyak {13-4.4.1}.
			Nasa kasalukuyan (pananaw na di-pangganap) ang pangalawang pandiwang natutulog, dahil walang kaguluan hinggil sa kabisaang buo.

[2] Hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama.
hinayaan nila na natutulog si Busilak sa kama
{S-1/PT}
hinayaan nila na natutulog			si Busilak	sa kama
{P-P=P-D(DB P-W P-L=P-D}			{P-T=P-N}	{P-K/L}
	nila	na natutulog
	{P-W=P-N}	{P-L=P-D}
Maaaring pangungusap na payak dahil magkabagay sa dalawang pandiwa ang paniyak na si Busilak kahit magkaiba ang uri ng fokus.
May tatlong kaganapan ang pandiwang pang-itaas: paniyak na si Busilak, pantuwid na nila at panlapag na na natutulog {6-2.3 (2)}.

6A Mga Pangabit sa Mga Pandiwa (•• 6A)

Palaugnayan ng wikang Filipino Wakas ng 6A Pangabit sa Mga Pandiwa (Talaksan 6A/01)

Simula ng talaksan Palaugnayan Ugnika

Palaugnayan ng wikang Filipino
Wakas ng 6A Pangabit sa Mga Pandiwa (Talaksan 6A/01)