7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/14)
7-7 Mga pandiwang may panlaping sa- at ka-
7-7.1 Pandiwang isa- at magsa-
Nanggagaling sa panandang sa ang tambalang panlaping isa- at magsa-.
Kalimitang isinasaad nito ang lugar o dako, minsan sa matalinghagang kahulugan.
May fokus na tagatiis ang pandiwang isa- [1]; sa pandiwang magsa- ay pantuwid
ang tagatiis [2]. Sa gayon, walang fokus at walang katungkulang panlunan ang mga
pandiwang ito.
Hinango sa pangngalang ka--an ang ilang pandiwang isa-
(halimbawa isakatuparạn
|isa+katuparan|). Payak na pandiwang i- ang pandiwang
isailalim
|i+sailalim|.
7-7.2 Pandiwang ka--an at ika-
(1) Bumubuo ang panlaping ka ng kumpol-panlapi; may fokus sa sanhi ang balintiyak
na pandiwa [1a 1b]. Maaaring daglatin ang untagang ika- sa ka- [1c]. May ilang
pandiwang ka--an na may fokus na tagatiis [2a]. Malimit na nagagamit na
pangngalan o pang-uri ang anyo ng pandiwang ka--an at ka-an (pandiwari)
[2b].
| |
| [1] | ka--an
(ka- (9)) |
[a] Kaawaan mo ako. | {DB10/fs|fg} |
| | ika-
(i- (10)) |
[b] Ikinakasayaw ko ang bagong tugtug. |
{DB10/fs|fg} |
| | ka- | [c] Kinakasayaw ko ang bagong tugtug. |
{DB10/fs|fg} |
| [2] | ka--an | [a] Ngunit ang isa pang liham ay
kababakasạn
ng lubusang pagkasira ng loob. {W Nanyang 22.28} | {DB10/ft|fg} |
| | ka--an | [b] Wikang
kinagisnạn.
{W Salazar 1.1.17} |
{U//DB/N} |
|
(2) Hindi namin ipinapalagay
na pandiwang ka- ang pandiwang hinango sa pangngalang ka- (halimbawa:
kausapin {DB10/ft|fg}
|kausap+in|).
7-8 Mga pandiwang may iba pang mga panlaping mag-
(1) Kumpol-panlapi ang binubuo sa pamamgitan ng mag-. Tahasan ang
pandiwang ito at unang unlapi ang mag-. Ipinahayag ng pandiwang
magpa- ang pagkakabago ng paghimok {7-4.1}. Tinatalakay ang pandiwang magsa- sa {7-7.1}. Sumusunod ang iba
pang pandiwang mag-; madalang ang mga ito at karaniwan, wala itong
pantuwid o pandako, kung kaya kasapi ito ng pulutong na {DT00}.
(2) May pandiwang may unlaping mag- at hulaping -in.
Hindi ito ipinapalagay na pandiwang mag--in. Ito'y pandiwang mag- na
nabuo mula sa pang-uring may hulaping -in. Halimbawa:
alanganin {U} ↔
mag-alanganin {DT},
lambitin {U}
↔ maglambitin {DT}
(bitin).
7-8.1 Pandiwang magka- at magka-
(1) Nagpapakita ng pagmamay-ari ang mga tahasang pandiwang magka- [1a 1b]. Mayroon
ito lamang pantuwid kung hindi lubos na inilalarawan ng pandiwa ang pag-aari [1b].
(2) Inihuhudyat ng pandiwang tahasang magka- na may
unlaping dinidiinan ang kinalabasan ng pagpapatuloy na malimit na nagkataon [2]. Karaniwang
wala ito pantuwid o pandako.
(3) May maliit na pulutong ng pandiwang magka--an na
may fokus na resiprokal (halimbawa
magkabalikạn).
(4) Sa pamamagitan ng magkang-, ilang pandiwang
tahasan ang binubuo [3a]. May di-dinidiinang pag-uulit ng unang pantig ng ugat ang pawatas nito.
Sa kasalukuyan at panghinaharap na anyo ay nadaragdagan ang isa pang pag-uulit
ng unlapi (madalang ang paggamit ng anyong ito); nagiging nagkakang- o
magkakang- ang iniulit na unlapi [3b].
| |
| [3] | magkạng-&-
(mag- (9)) |
[a] Nagkang-aantok ang mga taong
nakikinig sa talumpati. | {DT00/fg} |
| | | [b] Nagkakambabali ang mga sanga sa puno
dahil sa malakas na hangin. | {DT00/fg} |
|
7-8.2 Pandiwang mag--an
(1) Tahasang pandiwang naglalarawan ng magkaisa o sabayang kilos ang binubuo ng mga
kumpol-panlaping mag--an [1]. Mayroon itong fokus na resiprokal
{DT../fr}.
| |
| [1] | mag--an
(mag- (6)) |
Nagsulatan ang magkasintahan habang
magkalayo. | {DT00/fr} |
|
7-8.3 Pandiwang mag-um-
Sa mga pandiwang tahasang mag-um-, ipinapahayag ang kilos na masikap
at mapagpumilit [1]. Sa pananaw ng palaanyuan, bumubuo muna ang pandiwang
-um- na tumatanggap saka ng unlaping mag-.
| |
| [1] | mag-um-
(mag- (15)) |
Nagpupumiglas na makawala ang isda. |
{DT00/fg} | |
7-8.4 Pandiwang magpaka-
Nakakabuo ng tahasang pandiwa ang tambalang unlaping magpaka- [1].
Nagpapahayag ito ng pagsusumikap upang ganapin ang kilos.
| |
| [1] | magpaka-
(mag- (12)) |
Nagpakasaya ang mga nanalo sa kanilang
tagumpay. | {DT01/fg|fs} | |
7-8.5 Pandiwang pangmaramihan
May pandiwang pangmaramihang tahasan ang wikang Filipino. Pandiwang magsi-
ang mga pandiwang pangmaramihang galing sa pandiwang -um- at ma- [1a|b].
Gayon din, ang pandiwang magsipag- ay galing sa mag- [2a|b] at sa
mang- ang pandiwang magsipang-. Pinapalagay naming makaluma ang mga
ito kung kaya hindi higit pa itong tinalakay.
| |
| [1] | -um- | [a] Sumama kayong lahat. |
| | magsi-
(mag- (14)) |
[b] Nagsisama kayong lahat. |
| [2] | mag- | [a] Magluto na tayo ng pagkain. |
| | magsipag- | [b] Magsipagluto na tayo ng pagkain.
| |
Binubuo ang iba pang pandiwang pangmaramihan ng kumpol-panlaping manga- at
mangag- (hinango sa ma- at mag- at may gitlaping -ang-,
halimbawa
mangatuwạ at mangagtawạ {
VCS manga-};
gayunman mangahulugạn
|mang+kahulugan|).
7-9 Mga pandiwang maki- at mga anyong maladiwang
paki-
Walang kaugnayan sa ibang pandiwang ma- ang pandiwang tahasang maki- .
Doon lamang ang paggamit ng panlaping ki (at sa alomorfem nitong paki-).
Dahil dito ipinapalagay na pansariling unlapi ang maki-. Hindi bumubuo ng pandiwang
may buong banghay ang unlaping paki-; kung kaya ginagamit namin ang katawagang
'anyong maladiwang' paki-.
7-9.1 Pandiwang maki-, makipag-
at makipag--an
Nakakabuo ng tahasang pandiwa ang unlaping maki-. Karaniwang nagsasaad ng mga
pagsali sa kilos ang maki- [1a]. Kasama din ng uring ito ang tambalang panlaping
makipạg- at makipạg--an [1b 1c].
Pakiusap ang ipinapahayag ng maliit na pangalawang pulutong ng pandiwang maki- [2].
May katumbas na balintiyak na anyong maladiwang paki- ang pandiwang ito
{7-9.2}.
7-9.2 Anyong maladiwang may unlaping paki-
(1) Bumubuo ang unlaping paki- ng anyong
maladiwang nagpapahayag ng pakiusap o magalang na pag-uutos. Binubuo lamang ang pawatas
sa pangungusap na pang-utos. Kung kaya, ito'y anyong maladiwa at hindi pandiwang may banghay.
May pangkaraniwang paraang
pampalaugnayan; gaya ito ng palaugnayan ng balintiyak na pandiwang -in na walang
paki- [1a|b 1c]. May 'tanging paraang' pampalaugnayang kalimitang ginagamit. Nagiging
pantuwid ang bagay na ipinakiusap at nawawala ang paniyak sa pangungusap [1d 1e]. Sa paraang
ito, maaaring alisin ang pinapakiusapan [1c 1e]. Hinahango sa balintiyak na pandiwang
-an at i- ang katumbas na anyong paki--an [2a|b] at
ipaki- [3a|b]. Dito rin, pawatas sa pangungusap na pang-utos lamang ang binubuo.
| |
| [1] | -in | [a] Abutin mo ang bote. |
{DB10/ft|fg} |
| | paki- (1) |
[b] Pakiabot mo ang bote. |
{DB10/ft|fg} |
| | | [c] Pakiabot ang bote. |
{DB00/ft} |
| | | [d] Pakiabot mo ng bote. |
{D20/f0|fg|ft} |
| | | [e] Pakiabot ng bote. |
{D10/f0|ft} |
| [2] | -an | [a] Sabihan mo si Tatay ng totoo. |
{DB20/fp|fg|ft} |
| | paki--an
(paki- (3)) |
[b] Pakisabihan mo si Tatay ng totoo. |
{DB20/fg|fg|ft} |
| [3] | i- | [a] Ibigay mo kay Tatay ang pera. |
{DB11/ft|fg|fp} |
| | ipaki-
(i- (9)) |
[b] Ipakibigay mo kay Tatay ang pera. |
{DB11/ft|fg|fp} | |
(2) Mahirap ibukod sa anyong maladiwang paki- ang
pangngalang may unlaping paki-. Pandiwang -an ang maaaring hanguin dito;
di-tumpak lamang ang kumpol-panlaping paki--an. May lahat ng anyong pambanghay
ang pandiwang ito, at hindi ito magpahayag ng pakiusap (halimbawa:
alam ↔
pakialạm ↔ pakialamạn
|pakialam+an|;
pakiusapan
|pakiusap+an|).
7-9.3 Anyong pa- bilang anyong dinaglat na paki-
(1) Maaaring daglatin ang anyong maladiwang paki-; bunga nito ay ginagamit lamang
ang unlaping pa-. Nasa pananalitang pang-araw-araw ang karamihan ng pagpapaikling
pa-, doon malimit itong ginagamit sa pangungusap na pang-utos [1a|b]. Maliban
sa ilang kalagayan, walang paggamit nito sa pananalitang nakasulat. Karaniwang nabubuo
ang tanging paraan na walang pagbanggit ng pinapakiusapan sa pangungusap na walang paniyak
[1b]. Malimit din ang pinaikling pangungusap na may anyong pa- lamang [2]. May ilang
anyong pa- kahit walang katumbas na anyong maladiwang paki- [3a|b].
| |
| [1] | paki- | [a] Pakiabot ng bote. |
{D10/f0|ft} |
| | pa- (5) |
[b] Paabot ng bote. |
{D10/f0|ft} |
| [2] | pa- | Pabili! |
{D00/f0} |
| [3] | pa- | [a] Pakirito ka.
[b] Parito ka. |
{DT00/fg} | |
(2) Ginagamit din ang unlaping pa- para sa pagpapaikli ng
unlaping magpa-, pa--in at ipa- {7-4.3}. Bukod dito may pang-uri at pang-abay na pa- na hindi
nagpapahayag ng pakiusap (pauwị {U},
palagi {A}).
Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/14)