Kabihasnang Pilipino H - J

Mga :Halaman = Pflanzen

✦ Mga Punongkahoy at Palumpong (:Kahoy) = Gehölze ✦ Mga :Damo = Krautige Pflanzen ✦ :Gulay = Gemüse ✦ Pampalasa (:Lasa) = Gewürzpflanzen ✦ Mga Halamang-gamot (:Gamot) = Heilpflanzen ✦ Mga Halamang Pampalamuti (:Palamuti) = Zierpflanzen ✦ Mga :Prutas = Speisefrüchte Pananim na di-nakakain → ✦ :Materyales = Technische Nutzpflanzen → Werkstoffe

Pag-uuri ng mga halaman = Systematik der Pflanzen  

Ginagamit namin ang sumusunod na katawagan sa kaurian ng halaman:

kaharian	Reich	kingdom
lahi	Stamm, Abteilung	division
klase	Klasse	class
angkạn	Ordnung	order
pamịlya	Familie	family
pangkạt	Gattung	genus
uri	Art	species

↓ baging

↓ kabute

↓ ọnggo ↓ pakọ

• baging = Kletterpflanze.
  Halamang gumagapang = Kletterpflanze.
• kabute = Ständerpilz.
  Lahing Basidiomycota ng onggo ang kabute.
• ọnggo, halamang-singạw = Pilz.
  Sa makabagong saliksik, bukod na kaharian (sa tabi ng halaman at hayop) ang mga onggo (Funghi).
• pakọ = Farn.
  Klase sa kahariang halaman ang "tunay na pako" (Polypodipsia).

---

Sa Halamanan = Im Garten

ani ↓ asarọl binhị bulaklạk bunga butil butọ dahon sukal na damọ

dilịg gamas gulayạn hardịn hasịk kalaykạy lagari pala pitạs

pungos putol tabạ tanịm palakọl palatạw timbạ

• asarọl = Hacke
  Kasangkapang bakal na pambungkạl ng lupa. = Eisenwerkzeug zur Bodenbearbeitung.

---

Mga Halamang-gamot (:Gamot) = Heilkräuter

↓ Amarịlyo ✧ Ampalaya ↓ makabuhay

↓ giling-gilingan ↓ damọng-maryạ

↓ makahiyạ ↓ sambọng

Mga halamang-gamot sa laban ng pagtatae = Heilkräuter zur Behandlung von Durchfall: Bayabas (dahon), kaymito, mangga (bulaklak), tsaang-gubat.
Halamang-gamot sa laban sa  ✦ pigsa: Gumamela, sambong
Halamang-gamot sa laban sa kabag = Heilkräuter gegen Blähungen: Damong-marya, luya, sambong, oregano, yerba buena.
Halamang-gamot sa laban sa sakit ng kasukasuan = Heilkräuter gegen Gliederschmerzen: Bawang = Knoblauch, kalatsutsi, luya = Ingwer, sambong, yerba buena = Minze.

• amarịlyo (Tagetes erecta || patula) = Studentenblume
  Used for treatment of indigestion, colic, severe constipation, coughs, dysentery.
  Externally, used for sore eyes and rheumatism.
• makabuhay (Tinospora rumphi)
  Kletternde Heilpflanze (Rinde).
• giling-gilingan, mạlbas-kastila (Abutilon indicum) = Schönmalve.
  Heikraut.
• damọng-maryạ (Artemisia vulgaris) = Beifuß
  Saan ginagamit: Kabag.
  Paghahanda at paggamit: Maglagay ng apat na sariwa o walong tuyong dahon sa isang palayok na may 100 ml tubig. Pakuluan at salain. Ipainom ang maligamgam na pinaglagaang tubig. Gawin ito minsan o dalawang ulit sa maghapon.
  Lege vier frische oder acht getrocknete Blätter mit 100 ml Wasser in einen kleinen Topf. Koche und siebe ab. Trinke den lauwarmen Aufguss. Bei Bedarf oder zweimal täglich.
• makahiyạ {N} (Mimosa pudica).
  Makahiya.
• sambọng (Blumea balsamifera).
  Sambong.

---

Mga Halamang Pampalamuti (:Palamuti) = Zierpflanzen

✧ amarịlyo ↓ Banderang Espanyola ↓ bougainvillea ↓ gumamela

↓ paskuwạ

• banderang Espanyola (Canna x generalis) = "Spanische Flagge".
• bougainvillea (Bougainvillea spectabilis)
  Tropischer Kletterstrauch.
• gumamela (Hibiscus rosa-sinensis) = Eibisch, Chinesische Rose
  Palumpong na pampalamuti. Isang araw lang ang bumubukas ng bulaklak ng gumamela.
  Eibisch ist ein Zierstrauch; 1 - 4 m hoch, häufig in Hecken. Die weißen, gelben, orange, rosa oder roten Blüten blühen nur einen Tag.
• paskuwạ (Euphorbia pulcherrima) = Weihnachtsstern, Poinsettie.

---

Mga :Hayop = Tiere

Mga Lahing Hayop
Protozoa Porifera Uọd Echinodermata Mollusca	↓ Arthropoda ✦ may-balạt-matigạs ↓ gagambạ ✦ Kulisap	Vertebrata ✦ Isdạ Amphibia ↓ reptịlya ✦ Ibon ✦ Pansusong Hayop

Pag-uuri ng mga hayop = Systematik der Tiere   (:Hayop Uri)

Ginagamit namin ang sumusunod na katawagan sa kaurian ng hayop:

lahi	Stamm	phylum
klase	Klasse	class
angkạn	Ordnung	order
pamịlya	Familie	family
pangkạt	Gattung	genus
uri	Art	species

↓ bituịng-dagat butikị buwaya

garapata kapịs reptịlya

↓ sawạ ↓ sugpọ ↓ tukọ

• arthropoda = Gliederfüßer
  Lahi ng kaharian ng hayop na may "paang pangkawing".
  May limang pares ng paa ang karamihan ng may-balạt-matigạs, apat na pares ang gagama at tatlong pares ang kulisap.
• bituịng-dagat (Asteroidea) = Seestern.
  Hayop-tubig sa klase ng Echinodermata, Asteroidea) na may katawạng hugis bituịn. = Wassertier (Stachelhäuter) mit sternförmigem Körper.
• gagamba (Arachnoidea) = Spinnen.
  Hayop na ↑ Arthropoda na may apat na pares na paa.
• sawạ (Boa, Constrictor constrictor) = Boaschlange, Pythonschlange.
• tukọ (Gecko gecko) = Tropfengecko, Tokeh.
  Gecko.

---

:Heometriya = Geometrie

agapay bilog dami ng lamạn hubog hugis pụnto

lịnya rabạw solid

parisukạt parihabạ tatsulok

---

Mga :Ibon = Vögel

bibe itik kalapati ↓ kanawạy ↓ labuyo

↓ lawin ↓ luklạk ↓ manọk matạng-dulọng ↓ maya pabo paboreạl

pato ↓ pipịt ↓ pugo sisiw ↓ susulbọt uwạk

• kanaway = Seeschwalbe, Möwe.
  Ibong kulay puti na matatagpuan sa tabing-dagat.
  Möwe.
• labuyo (Gallus g. gallus) = Bankivahuhn (Wildhuhn).
• lawin (Accipitridae, Falconidae) = Falke.
• luklak (Pycnonotus g. goiavier) = Singvogel Bülbül (englisch Bulbul, NL Buulbuul)
  Ibong guhitan, batikang puti at itaas na bahagi na mata, at karaniwang makikita sa halamanan. Kaunti lang ang takot nila sa mga tao. Laganap sa Asiang Timog-Silangan.
  Kinakain nila ang maliliit na bunga, katas ng bulaklak, talbos na mura. Mahilig din sila ng kulisap na maliliit, hinahanap ito sa balat ng punongkahoy, at minsan nilang nahuhuli ang kulisap na lumumipad.
  "Kul kul kul", "Pi-ruk pi-ruk pi-ruk" o "Luk-lak luk-lak" ang kanta nila.
  Ginagawa ng luklak ang isang pugad na hugis tasa sa mga punongkahoy at palumpong na di-mataas (hindi higit sa 3 m). Yari sa damo, dahon, ugat at sangang maliliit ang pugad nila. May 2 - 4 itlog sa pugad. Nag-aanak sila sa Marso hanggang Mayo.
  Die Bülbüls (Pycnonotidae) sind eine Singvogel-Familie, die zu den Sperlingsvögeln (Passeres) gehören und in Asien und Afrika weit verbreitet sind. "Unser" Bülbül hat ein gsreiftes Gefieder, weiß gefleckt und weiße Partie oberhalb der Augen und häufig in Gärten zu sehen. Verbreitung in Südostasien von Myanmar bis zu den Philippinen und Java, jedoch nicht in Australien.
  lukiluk (Pycnonotus u. urosticus)
  Ibong may maikling palahibo sa tuktok ng ulo at napalilibutan ng dilaw na lambi ang gilid ng mata.
  Vogel mit kurzen Federn oben auf dem Kopf, und die Seite der Augen ist von gelben Hautlappen umgeben.
• maya (Passer montanus) = Feldsperling
  Sperling.
• pipịt = kleiner Singvogel
  Katutubo at maliit na ibon na may matinis na tinik.
  Pipit.
• pugo (Coternix) = Wachtel.
• susulbọt (Alcedo a. bengalensis) = Eisvogel.
  Eisvogel.

---

Pag-inom at Inumin (:Inom) = Trinken und Getränke

✦ alạk barik ✧ bino ✧ biyịr ✦ gatas ✧ gulaman halụ-halo ✧ kakạw ✧ kapẹ

✧ lambanọg lasịng ✧ sabạw ng buko sipsịp ↓ pitọ-pitọ salabạt tagay

tanggera tsa ✧ tubạ ✦ tubig uhaw ✦ Tubig

• pitọ-pitọ = Kräutertee aus sieben Kräutern
  ✧ Mangga, ✧ Banaba, Pandan (Pandanus arharyllifolius), Alagao (Premna odorata), Gotu kola (Centella asiatica) at Anis (Pimpinella anisum).

---

Mga :Isda = Fische

↓ bangus ↓ biyạ ↓ dalagang-bukid ↓ dilis ↓ galunggọng ↓ hito ↓ igat ↓ kitang	↓ labahita ↓ lagidliḍ ↓ lapulapu lumahan ↓ maliputọ ↓ maya-maya	↓ pạmpanọ ↓ patịng ↓ tambakol ↓ tangigi ↓ tilạpya ↓ tulingan ↓ tulingan (2) ↓ tuna
hasang	kaliskịs	palikpịk
Mga yari sa isda
bagoọng ↓ daeng patịs	tinapạ	tuyọ

Pag-uuri ng Isda = Systematik der Fische

●	Isda = Fische. Pang-itaas na klase ng lahing ✧ Vertebrata
● ●	Isdang-butong-mura (Chondrithyles = Knorpelfische): Carcharhiniformes: Carcharhinidae = Scharfnasenhaie (↓ patịng), Batodiae = Rochen
● ●	Isdang-buto (Teleostei = Echte Knochenfische)
● ● ●	Elopomorpha Anguilliformes: Anguilidae = Flussaale (↓ igat)
● ● ●	Otomorpha Clupeiformes: Clupeidae = Heringe, Engraulidae = Sardellen (↓ dilis) Gonorynchiformes: Chanidae = Milchfische (↓ bangus) Cypriniformes: Cyprinidae = Karpfenfische Siluriformes: Clariidae = Kiemensackwelse (↓ hito)
● ● ●	Euteleosteomorpha Salmoniformes: Salmonidae = Lachsfische Esociformes: Esocidae = Hechte Gadiformes: Gaidae = Dorsche (Kabeljau)
● ● ● ●	↓ Angkạng-tuna (Percomorphaceae = Barschverwandte) Scombriformes: Scombridae = Makrelen & Tunfische (↓ tambakol, ↓ tangigi, ↓ tulingan, ↓ tulingan (2), ↓ tuna) Carangiformes: Carangidae = Stachelmakrelen (↓ galunggọng, ↓ lagidliḍ, ↓ maliputọ, ↓ pạmpanọ), Steinbutte, Butte, Schollen, Seezungen Cichliformes: Cichlidae = Buntbarsche (↓ tilạpya) Acanthuriformes: Acanthuridae = Doktorfische (↓ labahita), Scatophagidae = Argusfische (↓ kitang) Lutjaniformes: Lutjanidae = Schnapper (↓ dalagang-bukid, ↓ maya-maya) Perciformes: Epinephelidae = Zackenbarsche (↓ lapulapu) Gobiiformes: Gobiicae = Grundeln (↓ biyạ)
● = Pang-itaas na klase. ● ● = Klase. ● ● ● = Pang-ibabang klase. ● ● ● ● = Pang-itaas na angkan. Nasa ibaba nito ang mga angkan at saka ang mga pamilya.

---

• angkạng-tuna (Percomorphaceae) = Barschverwandte.
  Pangkat ng mga angkan ng isdang-buto (Telestoi).
  Ang pagkain nito ay maliit na isda, ✦ may-balat-matigas at iba pang maliit na buhay na hayop-tubig. Maraming mahalaga (at mahal) na isdang makakain.
• bangus (Chanos chanos) = Milchfisch.
  Pamilyang Chanidae.
• biyạ (Glossogobius giuris) = Meergrundel.
  Pamilyang Gobiidae = Grundeln.
  40 bis 50 cm lang.
  Valenciennea puellaris (Maiden-Schläfergrundel) wird ebenfalls als biya bezeichnet und ist etwa 20 cm lang. Maiden-Schläfergrundeln leben paarweise in Höhlen, die sie unter auf dem Sand liegendem Gestein graben. Einfach zu pflegender Fisch für das Meerwasseraquarium.
  ." ??? Kleiner Süß- oder Salzwasserfisch. Wird häufig getrocknet und zu ↑ tuyọ verarbeitet.
  Pamilyang biya (Gobiidae = Grundeln). 1120 Arten in 130 Gattungen vom Polarkreis bis in die Tropen, die meisten als Salzwasserfische. Viele Grundeln leben in Gemeinschaft mit verschieden Wirbellosen (Krebstiere, Korallen)
• daeng, daing = Trockenfisch.
  Isdạng biniyạk, inasnạn at pinatuyọ (sa araw). = Trockenfisch (aufgeschnitten, gesalzt und in der Sonne getrocknet).
• dalagang-bukid (Caesio caerulaureus) = "Jungfrau vom Feld".
  Pamilyang Lutjanidae = Schnapper.
  Isdạng-dagat.
  Bis zu 25 cm großer Speisefisch. Seefisch, obwohl der Name anders vermuten lässt.
• dilis (Stolephorus commersonii) = Commerson's Sardelle.
  Pamilyang Engraulidae = Sardellen. Heringsartige.
• galunggọng (Decapterus macrosoma).
  Pamilyang Carangidae = Stachelmakrelen.
  Makrelenähnlicher Speisefisch, jedoch kleiner, mit auffallend großen Augen. Eignet sich, wie Salzhering eingelegt zu werden.
• hito (Clarias batrachus / macrocephalus) Froschwels Süßwasser-Katzenwels.
  Pamilyang Clariidae = Kiemensackwelse, sehr entfernt mit Heringen verwandt.
  Bis zu 30 cm.
• igat (Anguilla ...) = Aal.
• kitang (Scatophagus argus) = Argusfisch.
  Pamilyang Scatophagidae = Argusfische.
  Bis zu 30 cm lang. Wertvoller Speisefisch.
• labahita (Acanthurus) = Doktorfisch.
  Pamilyang Acanthuridae = Doktorfische.
  Speisefisch. Arten aus dieser Gattung sind schwierige, aber attraktive Aquarienfische.
• lagidlịd (Carangoides oblongus).
  Pamilyang Carangidae = Stachelmakrelen.
  Raubfisch. Sie sind mit Barschen verwandt. Bis zu 46 cm groß, Stachelstrahlen der Rücken- und Afterflosse.
  Iba ang isdang may tawag na lagidlid na itinitinda sa palangke ng Lipa, Batangas.
• lapulapu (Epinephelus) = Seebarsch.
  Pamilyang Epinephelidae = Zackenbarsche.
  Wertvoller Speisefisch.
• maliputọ (Caranx ignobilis) = Dickkopf-Makrele
  Pamilyang Carangidae = Stachelmakrelen.
  Nakakaing isdang kulay abuhing-puti, 30 - 40 cm.
  Grau-weißer Speisefisch, 30 - 40 cm, mit Stöcker, auch Bastardmakrele (Caranx trachuros) verwandt.
• maya-maya (Lutjanus) = Schnapper.
  Pamilyang Lutjanidae = Schnapper.
  Hochwertiger Speisefisch, Seefisch, mit Barschen verwandt.
• maya-maya (Lutjanus) = Schnapper.
  Pamilyang Lutjanidae = Schnapper.
  Hochwertiger Speisefisch, Seefisch, mit Barschen verwandt.
• maya-maya (Lutjanus) = Schnapper.
  Isda sa pamilyang Carangidae = Stachelmakrelen.
  Hochwertiger Speisefisch, Seefisch, mit Barschen verwandt.
• patịng (Scoliodon macrorhynchos) = kleiner Hai.
  Pamilyang Carcharhinidae = Spatennasenhai.
  Bis 70 cm lang. Der Milchhai (Rhizoprionodon acutus) ist durchschnittlich 110 cm lang.
• tambakol (Thunnus obesus?, Auxis rochei?, Thunnus albacares???).
  Pamilyang Scombridae = Makrelen und Tunfische.
  Etwa 40 cm langer Speisefisch, dem Tunfisch verwandt.
• tangigi, tangginggi (Scoberomorus commerson, Acanthocybium solandri) = Torpedo-Makrele, Wahoo-Makrele.
  Pamilyang Scombridae = Makrelen und Tunfische.
  Isdang-alat, humhaba nang hanggang 1 m, kulay abo at kung minsan asul ang likod ng katawan, kulay pilak ang tiyan na maraming itim na batik at guhit sa gilid at manipis ang mga kaliskis.
  Seefisch, bis zu 1 m lang, grau, manchmal blaues Körperende, silberne Unterseite mit vielen schwarzen Flecken und Streifen an den Seiten und mit dichten Schuppen. Einer der wertvollsten Speisefische der Philippinen. In Küstengewässern bis 15 m Tiefe.
• tilapya (Oreochromis mossambicus, Tilipia m.) = Mossambik-Buntbarsch.
  Pamilyang Ciclidae = Buntbarsche.
  Isdang tabang na mula sa timog na Afrika ang tilapya. Noon 1959 dinala ang ito sa Pilipinas.
  Speisefisch. Süßwasserfisch, ursprünglich im südlichen Afrika beheimatet, 1959 in den Philippinen eingeführt. Frei und gezüchtet in Binnengewässern (u.a. Laguna de Bay, Taal-See und in San Pablo, Laguna).
  Weltweit wird dem Tilapia große Bedeutung in der Fischzucht zugemessen, da er schmackhaft ist, schnell wächst und von pflanzlicher Ernährung lebt.
• tulingan (Auxis thazard).
  Pamilyang Scombridae = Makrelen und Tunfische.
  Isdang-alat na kapamiliya ng tambakol at tuna, 20 - 25 cm, kulay abo ang biluhabang katawan, patulis ang ulo, malaki ang bibig at siksik ang laman.
  20 - 25 cm; grau der runde, langgstreckte Körper; spitzer Kopf; großes Maul; festes Fleisch.
• tulingan (2) (Thunnus albacares) = Gelbflossen-Tunfisch
  Isdang-alat na dilaw ang palikpik, maliliit ang kaliskis, pahaba ang katawan at karaniwang lumalaki nang 2 metro.
  Salzwasserfisch.
• tuna (Thunnus) = Tunfisch.
  Pamilyang Scombridae = Makrelen und Tunfische.

---

Jose Corazon de :Jesus (1896-1932)

Si José Corazón de Jesús (22 Nobyembre 1896 - 26 Mayo 1932), kilala rin bilang Huseng Batute, ay isang makatang Pilipino na sumulat ng mga tula sa Tagalog upang ipahayag ang pagnanasa ng mga Pilipino na maging malaya noong panahon ng pananakop ng Estados Unidos sa Pilipinas (1898-1946).

Kabataan
Si Huseng Batute ay isinilang sa Sta. Cruz, Manila kina Vicente de Jesus, ang unang direktor ng kagawaran ng kalusugan ng pamahalaang Amerikano sa Pilipinas, at Susana Pangilinan ng Pampanga. Lumaki si De Jesus sa Bulacan. Unang niyang tula na nailimbag ang Pangungulila na lumabas noong 1913 sa nasirang Ang Mithi noong siya ay 17 taong gulang.

Makatang mamahayag
Noong 1920, nakuha niya ang kanyang batsilyer ng batas mula sa nasirang Academia de Leyes ngunit hindi niya pinagpatuloy ang kanyang pagiging abogado dahil abala na siya sa pagsulat ng isang kolum ng mga tula sa pahayagang Tagalog na Taliba. Ang kolum ay tinawag na Buhay Maynila na isinulat niya sa pangalang-pluma na Huseng Batute. Sa pamamagitan ng kanyang kolum, pinuna ni De Jesus ang lipunan sa ilam ng mga mananakop na Amerikano at pinalaganap niya ang mithiin ng kasarinlan ng Pilipinas na noo'y isang commonwealth sa ilalim ng Estados Unidos.

May mga apat na libong tula siyang sinulat sa kanyang kolum na Buhay Maynila. Sumulat din siya ng mga walong daang kolum na pinamagatang Ang Lagot na Bagting. Paborito niyang pangalang-pluma ang Huseng Batute ngunit sumulat din siya sa ilalim ng mga pangalang Pusong Hapis, Paruparu, Pepito Matimtiman, Mahirap, Dahong Kusa, Paruparong Luksa, Amado Viterbi, Elias, Anastacio Salagubang at Water Lily.

Hari ng Balagtasan
Noong 1924, si De Jesus ay isa sa mga pangunahing manunulat sa Tagalog na nagpulong sa Tondo, Manila upang pagusapan ang pagdiriwang ng kaarawan ng makatang Tagalog na si Francisco Balagtas. Tinawag at pinamunuan ng manunulat na Rosa Sevilla ang pulong. Napagpasyahan ng mga manunulat na magpalabas ng tradisyonal na duplo, o isinadulang debate sa tula na uso noong araw ngunit nalalaos na noong mga 1920. Pinalitan nila ang porma ng duplo at binansagan itong Balagtasan para kay Balagtas. May tatlong pares ng mga makata na sumali sa unang Balagtasan. Naging matagumpay ang balagtasan at nakagiliwan ng mga manonood ang pares nina De Jesus at Florentino Collantes. Sumikat ng lubusan ang Balagtasan at ito ay naging karaniwang palabas sa mga tanyag na teatro sa Maynila hanggang noong dekada ng 1950. Pinagtapat sina De Jesus at Collantes at ginawa silang magkaribal at nagtakda ng isang tagisan ng galin noong 1925. Si De Jesus ang nanalo ng tagisan na iyon at binansagan siyang Hari ng Balagtasan. Hinawakan niya ang titulo hanggang mamatay siya noong 1932.

Mga huling taon
Sikat na si De Jesus bilang Huseng Batute sa buong Pilipinas noong inanyayahan siyang umarte sa pelikulang Oriental Blood. Kasama niya ang mga bantog na aktres na ng panahong iyon (Atang dela Rama at Carmen Rosales). Kasama rin sa kast ang kanyang anak na si Jose Corazon de Jesus Jr., na naging aktor sa ilang mga pelikulang Pilipino. Ngunit nagkasakit si Huseng Batute habang ginagawa ang pelikula at lumala ang kanyang sakit hanggang siya ay mamatay noong 26 Mayo 1932.

Si De Jesus ang sumulat ng ✦ Ang Bayan Kong Pilipinas na linatagan ng himig ng musikerong si Constancio de Guzman na naging awit ng mga Pilipino na tumutol sa batas militar na pinairal ng Pangulong Ferdinand Marcos mula noong 1972 hanggang 1980.

---

Armin Möller   http://www.germanlipa.de/bh/bh_HJ.html 08 Hulyo 2019 - 06 Pebrero 2021

---

Wakas Kabihasnang Pilipino H I J

↑↑   A-Z   Ugnika